■ دعوت به نماز با تأکید بر ساحت های تربیتی رفتار و کنش
نویسنده: محسن ابراهیمی
دعوت به نماز با تأکید بر ساحت های تربیتی رفتار و کنش
نماز و نیایش براساس رویکرد رفتاری نگر
مکتب رفتارگرائی یکی از مکاتب روانشناسی است که رواج زیاد در بین نظام های آموزشی کشورهای جهان داشته است. این مکتب، روانشناسی را علم رفتار می‌داند. منظور از رفتار هـر فعالتیی اسـت که جاندار انجام می‌دهد و به وسیله جاندار دیگر با یک ابزار اندازه‌گیری قابل مشاهده یـا انـدازه‌گیری می باشد. به عبارتی هرعملی که فرد انجام می‌دهد یا هر سخنی کـه بـر زبان می‌راند چون قابل مشاهده و اندازه گیری است رفتار تلقی می‌شود.[1] از این منظر، رفتار تابع قوانین یادگیری است که از آزمایشات محققان مـختلف در مـورد چگونگی یادگیری حیوانات و انسانها تدوین گشته اسـت. در ایـن دیـدگاه یادگیری تحت عنوان شرطی شدن و کسب عادت بیان شده و اصول اسـاسی آن مشخص مـی‌کند کـه چگونه رفتار تحت تأثیر عـوامل بـیرونی قرار مـی‌گیرد یـا بـر عوامل محیطی تأثیر می‌گذارد.[2]
بـراساس ایـن رویکرد، نماز هم یک رفتار است. زیرا قابل مشاهده و اندازه‌گیری است. نـماز جـلوه‌ای از رفتارها و مناسک دینی انسانها است. این رفـتار همانند سایر رفتارها یـاد گـرفته شده است یعنی تابع قـوانین و اصـول یادگیری است و نتایج آزمایشات و تحقیقات تجربی درمورد اصول یادگیری، قابل تعمیم روی این رفـتار اسـت. این رفتار مثل سایر رفتارها روابـط کـنشی بـا محیط دارد به این معنی که بـر مـحیط مؤثر و از محیط متأثر اسـت. بـه عبارتی کسب تجارب محیطی در اثرتعامل فرد با محیط باعث می‌شوند فرد همان اصولی کـه باعث می شود سـایر رفتارها مثل محبت‌کردن، ترسیدن، راه رفتن، آشپزی، رانندگی و ... را فرا بگیرد، در مواجهه با نماز هم بتواند آن را یاد بگیرد.
جهت افزایش رفتاری به نام "اقـامه نماز" بـه عنوان عالی‌ترین رفتار بارز و جلوۀ مـعنوی و مـذهبی با استفاده از قوانین شرطی شدن، نماز را با مـحرکات خـوشایند و مطبوع همراه می‌کنند. این عمل دو تـأثیر دارد. اثـر اول این اسـت کـه کـودک از نماز اثر مطلوبی‌خواهد داشت یـعنی یاد نماز حالات مطبوع را برای او یادآوری می‌کند. اثر دوم این است که اگر رفتارهای اولیه مربوط بـه اقـامه نماز را با تشویق و پاداشهای مطبوع هـمراه کـنیم مـطمئنا پاسـخی بـه نام اقامه نـماز را در کـودک افزایش می‌دهد. البته عکس این مسئله نیز صادق است یعنی اگر اقامه نماز همراه با مـحرکات نـاخوشایند و نـامطلوب همراه شود احتمال بروز مجدد نماز کـاهش مـی‌یابد و از نـظر عـاطفی نـیز کـودک احساس نامطبوعی از نماز خواهد داشت.
نـظریه شرطی‌سازی کلاسیک[3] و برپاداشتن نماز
این نظریه برگرفته از آزمایشات پاولف[4] روسی در آغاز قرن بیستم است. پاولف محرکاتی را با غذا همراه کرد و مشاهده نمود کـه همـان پاسخ بزاق که غذا به عنوان یک محرک طبیعی در حیوانات آزمایشی ایجاد می‌کند تولید می‌شود.[5]
به عنوان مثال تنبیه باعث ناراحتی، حالت پرخاشگری، تنفر از تنبیه کننده و... می‌شود. اگر در یک محیط آموزشی، دانش آموز به خاطر نماز نخواندن تنبیه شود باعث می‌شود تدریجاً نـسبت بـه نماز احساس منفی و تنفر پیدا کند. مراحل شکل‌گیری این احساس منفی و تنفر به شرح ذیل است.
مرحلۀ اول:
قبل از شرطی شدن هیچگونه پاسخی ایجاد نمی‌شود. چرا که وقتی نام نماز برده می‌شود دانش آموز هیچ عکس العملی بروز نمی‌دهد. در واقع واژه یا عمل نماز پاسخی غیر از ترس و نفرت ایجاد می کند. در این جا از نماز با عنوان محرک خنثی یاد می شود.
مرحلۀ دوم:
در این مـرحله چـندین بار واژه نماز قبل از تنبیه بیان می‌شود، دانش آموز در این مرحله می‌ترسد و تنفر پیدا می‌کند و در اثر تنبیه، احساس ناراحتی پیدا می‌کند. در این جا نماز که یک محرک خنثی بود با یک محرک طبیعی[6] که تنبیه است و ایجاد ناراحتی می کند و این ناراحتی هم یک پاسخ طبیعی[7] است، همراه می شود.
مرحله سوم:
نـام نماز بر اثر همراهی زیاد با تنبیه به عنوان یک محرک طبیعی برای ایجاد ناراحتی و تنفر، خود تبدیل به یک محرک شرطی[8] برای ایجاد ناراحتی و تنفر می شود. این جاست که می توان گفت فرآیند شرطی سازی کاملاً اتفاق افتاده است. اکنون وقـتی نـام نماز برده می‌شود فرد احساس کینه، تنفر و ترس پیـدا مـی‌کند. این تنفر و ترس در مورد نماز که تبدیل به یک پاسخ شرطی[9] در فرد شده است باعث نمازگریزی دانش آموز در آینده می‌شود.
یادگیری های اولیه در مورد نماز همانند سایر انواع یادگیریها براساس قوانین شرطی سازی است. اما ایـن نـوع یادگیری تدریجا با افزایش سن و تحول ذهنی فرد به سرعت جای خود را بـه یـادگیریهای شـناختی می‌دهد. اما بهرحال اولین نوع و ساده‌ترین نوع یادگیریها از طریق شرطی شدن به خصوص شرطی شدن کلاسیک[10] در افراد ایـجاد می شود.
نگاهی به آیات قرآن و احادیث ائمه(ع) که دستور العمل زندگی است و از جـهات مـختلف دارای مـعانی گسترده است با توجه به رویکرد رفتارگرایی درخورد اهمیت و دقت اسـت. براین اساس شاید بتوان گفت با توجه به عدم تدوین قوانین یادگیری و نبود پژوهش های تجربی در دوران صـدر اسـلام و با توجه به ظرفیت ذهنی و عاطفی مخاطبانِ اهلبیت(ع) در آن زمان، کلمات و سفارشات ایشان دربردارندۀ بسیاری از نکات روانشناسی یادگیری به زبان ساده و مـتناسب فـهم مردم آن زمان بوده است. در این خصوص برخی از احادیث و سخنان بزرگان دین نشان دهنده همخوانی و انطباق این کلمات نورانی با اصول مطرح در روانشناسی یادگیری و مـبحث رفـتارگرائی است.
به عنوان مثال بسیاری از احادیث تأکید مـی‌کنند کـه هنگام رفتن به مسجد با بهترین لباس بروید، عطر را فراموش نکرده و از مسواک غافل نـشوید کـه یک رکعت نماز با مـسواک از چـندین رکعت نـماز بـدون مـسواک ثوابش بیشتر است.[11]
پیامبر اکرم(ص)می‌فرمایند:"مسواک کـردن جـزئی از وضو است."[12]
پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند:"ای علی بر تو باد مسواک زدن به هنگام وضـو."[13]
امـام باقر(ع) می‌فرمایند:"سحرگاه پیش از وضو مسواک زدن از سنت‌های اسـلامی است."[14]
از امـام صادق(ع) پرسیدند:"اگر کسی نمازش را با قرائت زیـبا و نـیکو بجای آورد و اینکه حاضران او را مـی‌بینند مـجذوب شـده و راه او را در پیش گیرند (آیا به نـمازش اشکالی وارد است؟) فرمود: این از مصادیق ریا نیست."[15]
امام صادق(ع) می‌فرمایند: "دو رکعت نماز عطر زده بهتر از هفتاد رکعت نـماز عـطر نزده است."[16] به همین دلیل است که اگـر والدیـن و مربیان بـهترین و شـادترین و خـوشترین رفتارها را بـا دانش آموزان داشته باشند و آراسته‌ترین ظاهر را هنگام اقامه نماز داشته باشند، بهترین لباسها را بر تن کرده و بهترین زینت ها را هـنگام اقـامه نـماز همراه داشته باشند و خود را معطر کنند، در ایـن صورت آن ها نـیز احـساس رغـبت و عـلاقه به نماز پیدا می‌کنند.
برمبنای احادیث و سخنان ذکر شده هرگاه عطر، گلاب، سجاده زیبا، و مـسواک زدن، تمیزی و نظم، نیکی به دیگران و کلا محرکات خوشایند با نماز همراه شود براساس اصل مجاورت، نماز به عنوان یک محرک شرطی، محرک دیگر را که پاکی، نظم، عطر، زیبائی و ... می باشد را تداعی می‌کند. مجاورت نام و واژه هائی مثل نماز و عمل نماز خواندن با زیبائی‌ها و خوشایندها باعث شده دانش آموزان نـسبت بـه نام و عـمل نماز خواندن شرطی شده و احساسات و نگرش مثبت نسبت به عمل نماز خواندن پیدا کنند.
به عبارت دیگر همراهی نماز با روحیه شاد والدین، مربیان، معلمان و اساتید، آراستگی آنها، زینت داشتن، عطر زدن، لباس تمیز پوشیدن و مسواک زدن باعث می‌شود نماز بعنوان یک محرک شرطی جایگزین مـحرکات اصلی مثل مسواک زدن، عطر زدن و... شود و ایجاد علاقه به نماز براساس همراهی نماز با محرکات خوشایند شکل گیرد.[17]
براساس همین اصل یادشده می توان نماز را نسبت به محرک های دیگر شرطی کرد. به عنوان مثال نقل و نمایش قصه ها و خاطرات زیبا، حفظ و فراگیری اشعاری که به طور زیبا و لطیف مضامین دینی نماز را دربـرمی گـیرد و خواندن آیات قرآن با صوت و آهنگ زیبا زمینه علاقمندی دانش آموزان را به مسائل معنوی ایجاد می‌کند.[18]
محیط پیرامونی و فضاسازی بیرونی نیز از همین قاعده پیروی می کنند. مثلاً امکانات رفاهی مساجد و نمازخانه های مدارس و دانشگاه ها مثل تهویه مطبوع در گـرما و سـرما، آب گرم و آب سرد سالم، تمیز و بـهداشتی بـر احساسات افراد نسبت به نماز تأثیر مثبت می‌گذارد.
از سوی دیگر همراهی محرک های ناخوشایند نیز تأثیر منفی در نگرش دانش آموزان و دانشجویان نسبت به نماز خواهد گذاشت. انجام مشاجرات و نزاع ها حـین اقـامه نماز، مجبور کردن دانش آموزان و دانشجویان به شرکت در نماز، استفاده از تنبیه و یا کلمات تند که بار عاطفی دارد، استفاده از خشونت و تهدید و... باعث تداعی رفتارهای ناشایست با نماز و در نتیجه شکل‌گیری نگرش منفی در مورد نماز می‌شود. احادیث و سخنان زیر نشان دهنده تأثیر منفی این عـوامل در هنگام نماز خواندن اسـت کـه براساس شرطی سازی کلاسیک می تواند باعث ایجاد نگرش و احساس منفی در مورد نماز شود.
امام علی(ع) می‌فرمایند:"هیچ وقت هنگام نماز با حالت کسالت و خستگی و در حال چرت زدن به نماز نایستید.''[19]
امام رضا(ع) در مورد آداب نماز می‌فرمایند:"هنگامیکه اراده نـمودی برای انجام نماز با بی رغبتی و کسالت و خواب آلودگی و عجله مشغول نماز نشو با حالت آرامش مشغول نماز شو، در حال بازی کردن با ریش و لباس نماز نخوان، خمیازه مکش، آروغ نزن،دست و پا دراز مکن''[20]
پیامبراسلام(ص) آنـقدر بـه احـساسات کودکان اهمیت می‌دادند که مواظب بودند حتی در موقع بازی آنها نـاراحت نشوند. روزی پیامبر در حال اقامه نماز و سجده بودند که نوه خردسال ایشان امام حسین(ع) به پشت آن حضرت می‌نشینند تا از پیامبر سواری بـگیرند. بـه هـمین دلیل سجده حضرت طولانی شد. وقتی صحابه از ایشان علت طولانی شـدن سـجده را می‌پرسند پیامبر می‌فرمایند:"فرزندم مرا سواری خود قرار داده بود. ناپسند شمردم قبل از آنکه نیازش رفع شـود او را بـا عـجله پائین آورم."[21]
در تحلیل روانشناختی این عمل پیامبر(ص) شاید بتوان گفت: عدم ارضاء نیاز باعث احساس ناکامی و ناکامی بـاعث پرخـاشگری و احـساسات منفی می‌شود. پیامبر اکرم(ص) با ارضاء نیاز کودک مانع ایجاد ناکامی و شکل‌گیری نگرش منفی در مورد نـماز و نـمازگزار مـی‌شوند. پیامبر با مهربانی به امام حسین(ع) اجازه می‌دهند پس از سواری گرفتن پیاده شوند زیرا ایشان مـی‌دانند انـجام هرگونه حرکات خشن، آمرانه و تند، نگرش فرد را به نماز تغییر می‌دهد. به همین دلیل نباید برنامه نماز جماعت در مدارس و دانشگاه ها را با محرومیت از بـرنامه های دلخـواه و انجام تفریح همراه کرد. نباید با اجبار و اصرار دعوت به نماز نمود زیرا این گونه رفتارها سبب شـکل‌گیری احـساس ناکامی و نگرش منفی نسبت به نماز می‌شود.
گاهی در برخی نمازخانه ها و مساجد مدارس و دانشگاه ها، نماز جماعت و یا مراسم عزاداری با پخش صدای بسیار بلند از بلندگو می‌کنند که موجب آزار و اذیت دیگران می‌شود. این‌گونه رفتارها دید و نگرش مخاطبان را نسبت بـه نماز و مـراسم مذهبی و اصل معارف اسلامی خدشه‌دار می‌کند. شاید به همین دلیل باشد که پیامبر(ص) می‌فرمایند: قرآن را بـا صـوت خوش زیـنت بدهید و در فقه اسلامی نیز آمده نخستین صوت از مستحبات قرآئت حمد و سوره نماز اسـت.[22]
نظریه شرطی سازی کنشگر[23] و برپاداشتن نماز
این نظریه توسط ثرندایک[24] مطرح شد و توسط اسکینر[25] تکمیل شد. براساس این دیـدگاه یـادگیری در اثر پیوند محرک و پاسخ که در اثر آن پیامد ایجاد می‌شود به وجود مـی‌آید. به عـبارتی اگر پیامد رفتار برای جاندار مطلوب بـاشد رابـطه مـحرک و پاسخ نیرومند می‌شود. براساس این رویکرد رفتار از طـرف جـاندار بر محیط عمل می‌کند. هر رفتاری پیامدی دارد که اگر پیامد آن برای فرد خـوشایند بـاشد و فرد تقویت را دریافت کند، رفتار ادامـه مـی‌یابد. اما اگر پیـامد نـاخوشایند بوده و فرد تقویت را دریافت نکند، رفتار خاموش می‌شود. به این معنی که دیگر تـکرار نـمی‌شود. تداوم رفتار نشان دهنده آنست که رفتار یاد گرفته و فرد نسبت به آن شرطی شده است. براساس نظریه اسـکینر جـاندار فعالانه رفتاری را بروز می‌دهد و پیامد رفتار نـشان دهنده آن است که رفتار آمـوخته شـده است یا نه. ادامه یـافتن و تـکرار شدن رفتار نشان‌دهنده اینست که رفتار آموخته شده یا در حال آموخته شدن است و به عبارت دیگر پیامد رفتار خوشایند بـوده کـه رفـتار تکرار شده است.[26]
پیـامد رفـتار می‌تواند رویدادهای مطلوب مـثل غذا، پول، تشویق، محبت، صمیمیت و ... بوده و یا رویدادهای نامطلوب که جاندار از آن بیزار است مثل خطر قریب الوقوع، تنبیه، محرومیت و ... باشد. بهرحال رفتار در اثر پیـامدش نـیرومند می‌شود اسـکینر هـردو حـالت را تقویت نامید. حالت اول را تقویت مثبت و حـالت دوم را تقویت منفی.
پس به طور خلاصه می‌توان گفت در این نوع از شرطی سازی جاندار رفتاری انجام می‌دهد و اگـر پیـامد رفتار برای فرد خوشایند بود یـعنی بـه دنبالش فـرد تـقویت را دریـافت کرد رفتار تـکرار مـی‌شود. تکرار رفتار یعنی یادگیری رفتار و یا شرطی شدن نسبت به یک محرک. مثلا اگر فرد نماز بخواند و بدنبالش تقویت دریـافت کـند عـمل نماز خواندن او استمرار می‌یابد. اسـتمرار عـمل نـماز خـواندن فرد یـعنی یادگیری نماز خواندن.
آیات و روایات و سخنان زیر بیان‌کننده نقش تقویت و پاداش براساس دیدگاه رفتارگرائی عاملی در ایجاد، نگهداری و نیرومند سازی رفتار برپا داشتن نماز است.
خداوند در قـرآن مـی‌فرماید:"اما کسانیکه ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، باغ های بهشت برین محل پذیرائی آنان خواهد بود.''[27]
در جای دیگر می فرماید:"ای کسانیکه ایمان آورده‌اید رکوع کنید و سجود بجا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کـار نـیک انجام دهـید، شاید رستگار شوید.''[28]
همچنین در جای دیگر می فرماید:"مؤمنان رستگار شوند، آنها که در نمازشان خشوع دارند.''[29]
در جای دیگر می فرماید:"و آنها که به کتاب خدا تمسک جویند و نماز را برپا دارند پاداش بـزرگی خواهند داشت زیرا ما پاداش مصلحان را ضایع نخواهیم کرد.''[30]
باز در جای دیگر می فرماید:"ولی راسخان در علم از آنها و مؤمنان به تمام آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از تو نازل گردیده ایـمان آورده‌اند، همچنین نمازگزاران و زکات دهندگان و ایمان آوردگان به خدا و روز قیامت، بزودی به همه آنان پاداش عظیمی خواهیم داد.''[31]
همانطور که مشاهده می شود در آیات ذکر شـده باغ های بهشت(سوره کهف)، رستگاری(سوره حـج)، پاداش بـزگ(سوره اعراف)، پاداش عظیم(سوره نساء)، همگی حکم تقویت‌کننده برای رفتارها و اعمال مؤمنان یعنی ایمان آوردن و کار شیاسته کردن، رکوع و سجود و عبادت کردن، کار نیک کردن، تمسک به قرآن و برپا کردن نماز و خشوع در نماز، تلقی شده است.
بر این اساس شاید بتوان گفت همه آیات الهی در مورد بهشت و دوزخ و وعده‌های الهی بـه نوعی جهت تشویق و تنبیه بندگان جهت تغییر رفتار است.[32]
پیامبر(ص) می‌فرمایند:"سه کار است که اگر امت من پاداش عـظیم آن را درک می‌کردند برای بدست آوردن آن، ازدحام و قرعه کشی می‌نمودند: 1. اذان گفتن 2. تسریع در رفتن برای نماز جمعه 3. در صف اول نماز جمعه و جماعت قرار گرفتن.''[33]
امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر می‌فرمایند:"هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشد. زیرا نـیکوکاران در نـیکو کاری بی‌رغبت و بدکاران در بدکاری تشویق می‌گردند. پس هرکدام از آنان را براساس کردارشان پاداش ده.''[34]
امام هادی(ع) می‌فرمایند:"حضرت موسی(ع) به خدا عرض کرد خدایا! پاداش کسی که نمازها را به وقت خود انجام دهد چیست؟ خداوند به او وحی کرد درخواست و حاجتش بـه او عـطا می‌کنم و بهشتم را برای او روا می‌دارم''[35]
امام صادق(ع) می‌فرمایند:"نماز میزان و ترازو است هرکس آن را کامل انجام دهد پاداش کامل دریافت می‌کند.'' مرحوم ملامحسن فیض کاشانی(ره) در شرح این حدیث می‌گوید:"منظور اینست که نماز ملاک و الگـو بـرای تقرب بنده به خدا است و موجب استحقاق پاداش در پیشگاه خدا می‌شود، کسی که شروط و آداب آن را به طور کامل فراگیرد و انجام دهد و آنچه شایسته نماز است رعایت کند به تمام پاداش و آثار آن می‌رسد و اگـر در این مسیر کوتاهی کند بـه هـمان انـدازه دستش از آثار و پاداش نماز کوتاه می‌گردد.''[36]
حضرت علی(ع) می‌فرمایند:"برای مؤذن از بیت المال مزدی بـدهند اشـکالی ندارد.''[37]
امام حسین(ع) می‌فرمایند:"کسی که آیه‌ای از قرآن را ایـستاده در نماز خود بخواند به ازاء هر حرفی صد حسنه برای او نوشته می‌شود.''[38]
پاداش عظیم، عطا کردن حـاجت، بهشت، تقرب بـه خـداوند، مزد حسنه، همه نمونه تقویت کننده هایی هستند که در روایات، در ازاء رفتارهائی مثل نـماز مطلوب، اذان خواندن، کامل خواندن نماز، به دقت نماز خواندن، نماز جماعت، اطاعت خداوند و ... داده می‌شود. بر اساس نظریه شرطی سازی عاملی هدف این تقویت‌کننده ها را می توان ایجاد رفتارهایی مـثل اطـاعت خـدا، برپاداشتن نماز،اذان گفتن و... دانست.
حضرت آیت اللّه بروجردی(ره) علت نماز شـب خـواندن خود را چنین بیان می‌کنند:"من خواندن نماز شب را مدیون والدینم هستم زیرا هر روز قبل از اذان صبح اگر از خـواب بـرمی‌خاستم و جـانماز را پهن می‌کردم پس از نماز یک پنج تومانی زیر جانمازم بود. اما اگر بعد از نماز صـبح بـرمی‌خاستم از پنـج تومانی خبری نبود و همین باعث تشویق من شد تا قبل از اذان صبح برخیزم و در همان کـودکی بـه نـماز شب روی آورم اما حالا که لذت معنوی آن را درک کرده‌ام هرگز حاضر به ترک آن نیستم."[39]
[1] هرگنهان والسون، مقدمه ای بر نظریه یادگیری ص 110
[2] سیف علی اکبر، روانشناسی تربیتی ص28
[3] Classical conditioning
[4] Ivan Petrovitch Pavlov
[5] سیف علی اکبر، همان، ص 871.
[6] Unconditioned stimulus
[7] Unconditional Stimuli
[8] Conditioned stimulus
[9] Conditioned response
[10] Classical conditioning
[11] قرائتی محسن و بهشتی جواد، همراه با نماز ص 54
[12] عزیزی عباس، جامع آیات و احادیث موضوعی نماز ص 782
[13] همان
[14] همان ص 882
[15] همان ص 271
[16] محمدی اشتهاردی محمد، نماز ازدیدگاه قرآن و عترت ص 16
[17] باهنر ناصر، آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشد ص 731
[18] افروز غلامعلی، روش های پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان ص 173
[19] عزیزی همان ص 362
[20] عزیزی همان، ص461 تا 661
[21] بی‌آزار شیرازی همان، ص 62
[22] همان
[23] Operant Conditioning
[24] Edward Thorndike
[25] B. F. Skinner
[26] سیف علی اکبر، روانشناسی تربیتی ص 174
[27] سوره کهف آیه 107
[28] سوره حج آیه 77
[29] سوره مؤمنون،آیات 1 و 2
[30] سوره اعراف آیه 170
[31] سوره نساء آیه 261
[32] دیلمی احمد و آذربایجانی مسعود، اخلاق اسلامی ص 43
[33] عزیزی همان،ص 363
[34] دشتی محمد، امام علی(ع) و اخلاق اسلامی ص 704
[35] محمدی اشتهاردی همان،ص 66
[36] محمدی اشتهاردی همان، ص 421
[37] عزیزی همان ص 653
[38] محمدی اشتهاردی همان ص 371
[39] بسیاری از مباحث مطرح شده در این بخش برگرفته از مقاله "نیایش و نماز براساس رویکرد رفتاری نگر" نگارش شده توسط آقای مجید مهرمحمدی دوفصلنامه اسلام و روانشناسی شمارۀ2 بوده است.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
