■ نماز و رسانه های آموزشی
نویسنده: محسن ابراهیمی
نماز و رسانه های آموزشی
امروزه در ابزارها و امکانات تربیتی، این رسانه های آموزشی و تربیتی هستند که حرف اول را می زنند. متأسفانه رسانه ها و ابزارهای آموزشی که در دروس معارف بکار گرفته می شود، دارای نقاط ضعف متعددی هستند. مطابق برخی نظرسنجی های صورت گرفته از دانشجویان زن و مرد اکثر آن ها محتوای کتاب های درسی تا سطح دیپلم را در رابطه با نماز ناقص و ناکافی می دانند.[1] این خود زنگ خطری برای نظام آموزشی ماست که اگر می خواهد در جذب و دعوت دانش آموزان به نماز قرین توفیق باشد نیازمند بکارگیری از اصول و روشهایی کارآمد در بهبود رسانه های آموزشی است. در ادامه به برخی از بایسته های کتاب ها و ابزارهایی که در دروس دینی استفاده می شود اشاره می کنیم.
جذابیت ابزارها
برای انتقال هرچه بهتر مفاهیمی چون نماز، نیازمند بکارگیری ابزارهایی جذاب، پویا و جدید هستیم. استفاده انحصاری از کتاب به عنوان تنها رسانه آموزشی آن هم بدون درنظرگرفتن شرایط یک رسانه موفق، به مرور زمان تأثیر منفی در ترغیب مخاطب به این امور خواهد گذاشت.
بایستی تلاش شود تا اولاً کتب آموزشی پویاتر، هماهنگ تر با ذائقه نوجوان و جوان و برخوردار از سناریوهای زیبا و مخاطب پسند گردد. ثانیاً انحصار در استفاده از رسانه کتاب شکسته شده و پای رسانه های دیگر از جمله رسانه های تصویری نیز به محیط آموزشی باز شود. فراموش نکنیم در دنیایی زندگی می کنیم که رسانه، قهرمان بلامنازع عرصه جذب افکار، انتقال پیام، یادگیری و آموزش است.
امروزه رسانه تصویری توانسته است زندگی فکری، احساسی و رفتاری همه را دگرگون کند؛ به طوری که حتی سلیقه افراد هم به دنبال آن با تغییرات زیادی روبرو شده است. پس از پدیداری رسانه تصویری دیگر کسی صرفاً به یادگیری کتابی اکتفا نمی کند و همه کارشناسان بر این نظر متفق هستند که باید محتوای آموزشی را دید، شنید و با حواس مختلف آن را درک کرد و به دنبال بروز همین فکر برنامه های مختلف آموزشی با روشهای تازه سریعاً پای به عرصه وجود نهادند.[2]
جذاب نبودن کتاب های درسی دین و زندگی، از جمله آسیب هایی است که در تألیف کتاب های درسی ریشه دارد. کتاب های دین و زندگی نتوانسته است در حال حاضر جایگاه ویژه خود را در ترغیب دانش آموزان به مسائل مذهبی به دست آورد. این کتاب ها در مدارس مغلوب حاکمیت جو علم زدگی است. دانش آموزان در این کتاب ها مطالب نظری را مانند دیگر درس ها فرا می گیرند؛ اما تغییر نگرش در آنان ایجاد نمی شود. کتاب های درسی اگر بتواند علاقه دانش آموز را به خود جلب کند، جذابیت دارد و می تواند علاوه بر افزایش اطلاعات، نگرش او را نیز تغییر دهد. اگر کتاب های درسی دین و زندگی متناسب با فناوری های آموزشی و اصول روان شناسی تهیه و تدوین شوند، در افزایش میزان علاقه دانش آموزان به مسائل دینی و تعمیق تربیت دینی آنان موثر خواهند بود.
پرداختن به نیازهای دانش آموزان و دانشجویان
یکی از مهم ترین مؤلفه های کتب آموزش دینی در مدارس و کتب معارف اسلامی در دانشگاه ها در موضوع دعوت به نماز، پرداختن به نیازهای مخاطبان است.[3] ورود از دریچه مسأله ها و نیازهای فراگیران شرط اساسی یک آموزش أثربخش است. به نظر می رسد بسیاری از کتبی که امروزه ما از آن ها استفاده می کنیم بیش از آن که منعکس کنندۀ نیازها و خواسته های مخاطبانشان باشد بیانگر دغدغه های ذهنی نویسندگان و مؤلّفان آن هاست. این همان معضلی است که بسیاری از تبلیغ های دینی و سخنرانی های مذهبی ما هم از آن رنج می برند.
برخی تحقیقات نشان می دهد که از نگاه دانش آموزان، بیشترین حجم کتب درسی در موضوع نماز مربوط به احکام آنست. در حالیکه دانش آموزان نیاز و تمایل زیادی به دانستن اسرار، آثار، فوائد و پیامدها و نیز فلسفه و چرائی نماز داشته اند.[4]
به نظر می رسد در یک تقسیم بندی جامع برای نیازسنجی محتوایی کتب و رسانه های آموزشی مربوط به نماز، می توان مجموعه نیازهای مخاطبان را در دو دسته کلی درنظر گرفت:
- موضوعاتی که مخاطبان در ارتباط با عبادت بویژه نماز به آن ها نیاز دارند.
- نیازهای روحی و روانی که مخاطبان دارند.
دسته اول شامل سه بخش می باشد: آداب و احکام عبادات، فلسفه و حکمت عبادات و نیز فوائد و آثار عبادات.
به نظر می رسد کتب آموزشی ما تنها به بخش اول یعنی آداب و احکام عبادات، آن هم به شکل ناقص و از یک زاویه می پردازند و جای دو بخش دیگر یعنی حکمت عبادات و نیز فوائد و آثار عبادات در کتب آموزشی به شدت خالی است که لازم است سهم بیشتری را به آن ها اختصاص داد.
مقام معظم رهبری دربارۀ پرداختن این کتب به مباحث عمیق، دقیق و مورد نیاز دانش آموزان و دانشجویان در موضوع نماز می فرمایند: نويسندگان كتاب‌هاي درسي، رازها و رمزها و درس‌هاي نماز را در كتاب‌هاي درسي بگنجانند. [5]... نويسندگان كتب معارف دبيرستان‌ها و دانشگاه‌ها، نماز را از موضوعات مورد بحث آن كتاب‌ها قرار دهند و در آن، بحث‌هاي عالمانه و عميق را در اين باره مطرح سازند. [6]... در كتاب‌های درسی دوره‌های مختلف، به تناسب فصل، فشرده يا گسترده ولي به هر حال، عميق و متيني دربارة نماز گنجانده شود. [7]
دسته دوم هم که شامل نیازهای روحی و روانی می باشد وابسته به مؤلّفه هایی مانند شرایط سنی، جغرافیای زیستی، جنسیت و مراحل رشد مخاطبان است که علم روانشناسی متکفل پرداختن به آن هاست. از این منظر هم لازم است کتب و رسانه های آموزشی موجود توجه و اهتمام بیشتری به مقوله نیازهای روانشناختی مخاطبان داشته باشند. این که یک نوجوان پسر یا دختر دارای ویژگی هایی همچون نیاز شدید به دوست داشتن و دوست داشته شدن، خیال پردازی، نوجویی و تازه طلبی، استقلال طلبی و آزادی خواهی است و با دنیای اطراف از پنجره خواسته ها و نیازهایش ارتباط برقرار می کند، واقعیتی واضح و انکارناپذیر است که طبیعتاً روش انتقال معارف عبادی در موضوع نماز را کاملاً جهت دهی می کند.
انتقال زیبایی های نماز
در جهت ترویج و تبیلغ نماز باید ضمن بيان جلوه هاي گوناگون از نماز، نحوه نگرش دانش آموزان و دانشجویان را نسبت به نماز تغيير داده و زاويه ديدي زيبا و پرنشاط از نماز را تبيين كنيم، تا زمينه لازم جهت انس با نماز ايجاد شود. چیزی که جای آن در عمدۀ کتاب ها و رسانه های آموزشی مربوط به عبادات بویژه نماز خالی است. زيبايي نماز، از نامش آغاز مي شود. زيرا كلمه «صلوة» از ريشه صلی به معنای مواجهه و ملازمت است.[8] یعنی از پيوند و ارتباط ميان بنده و رب سخن مي گويد. تأمّل در همين كلمه و توجه به ارتباطِ بي واسطه بنده با همه كوچكي و ناچيزي با خداي عظيم و بي مانندي كه به وصف درنمي آيد، كاشف از عشقي دو سويه، پرشكوه، آرامش بخش و امّيد آفرين است.
عبادت، پرواز روح از زمينِ وابسته ماده به فضاي دلپذير معنويت است. عبادت از يك سو، قطره قطره آب شدن و از سوي ديگر جرعه جرعه آب نوشيدن است. عبادت خلاصه اي از يك مفهومِ روشن، ولي پيچيده و در عين حال ناشناخته بندگي است و نماز، پروازي براي رسيدن به اوج و ناپديد گشتن از صحنه طبيعت و روز مرّه گيِ كسل كننده است. عبادت، نهايت هنرنماييِ انديشه و توان آدمي در ترسيم طرحي است كه او را به مقصد زلال و دلخوش رهنمون سازد. عبادت، عشوه گريِ عاشق دل سوخته ایست كه همه ناله هاي شب و زمزمه هاي روزش يك حرف بيش نيست و آن وصل یار دلنواز و معشوق بی همتاست. همو که یاد و نامش آرام بخش دل بی قرار و سینه بی تاب دلداده ای است که شبنم اشك هايش و آهِ از سوز فراقش همگی سرایندۀ آهنگ روح نواز تمنای وصالند. پس عبادت هم یک خواهش عاشقانه و ملتمسانه و هم یک هنرپردازي زيبا و دلرباست.[9]
دلایل مختلفی برای معرفی زیبایی‌های عبادات و مناسک دینی وجود دارد. از یک سو اگر کسی زیبایی های نماز را به خوبی درک نکند و از آن لذّت نبرد، نماز او از مرز یک عمل ظاهری از سر عادت فراتر نرفته و به عمق و ریشه آن دست پیدا نخواهد کرد. از سوی دیگر امروزه برای مقابله با دنیایی که زیبایی‌های خودش را به انحاء گوناگون به رخ می‌کشد، ما هم باید زیبایی‌های عبادات را نشان بدهیم. نمی‌توان همیشه در مقابل دنیاگرایی‌ها از منطق و دلیل استفاده کرد. بایستی نشان داد که اتفاقاً دنیای نمازگزاران واقعی بسیار زیباتر از دنیای دیگران است و در مقابل زیبایی و حلاوت عبادت، کسی حرفی برای گفتن ندارد. علاوه بر این درک زیبایی نماز، شاخصی برای سنجش میزان ارتباط با دین است. اگر ایمان در دل کسی قرار گرفته باشد، باید زیبایی عبادت مؤمنانه را هم بچشد.[10]
به نظر می رسد کتب و رسانه های آموزشی ما در زمینۀ انتقال زیبایی های مقوله هایی چون نماز باید بهتر و کارآمدتر عمل کنند. اگر مخاطبانِ این کتب و رسانه ها مفاهیم دینی را به شکلی زیبا و دوست داشتنی درمی یافتند، قطعاً امروزه نگرش متفاوتی به نماز داشتند. بایستی در این زمینه دست بکار شد و پیام ها و زیبایی های این فریضه الهی را برای نوجوانان و جوانان به تصویر کشید.
در همين راستا مقام معظم رهبري مي فرمايند:
براي تبيين ژرفاي نماز و معرفي رازها و زيبایي‌هاي آن، دست به تلاش پيگير و همه جانبه‌اي زده شود. در كتاب‌هاي معارف دانشگاه‌ها و كتب درسي دوره‌‌هاي پيش از دانشگاه و جزوه‌هاي كوچك و قابل فهم همه، سخنان نغز و پرمغز و مضمون‌هاي تازة فراوان در اين باره وارد شود. [11]
عدم اشتغال بیش از حد به مباحث نظری
اموری مانند نماز بیش از آن که یک موضوع صرفا ذهنی و نظری باشد مقوله ای کاملاً عملی و درگیر با کل زندگی افراد است. در روایات معصومین(علیهم السلام) با اشاره به این نکته، دایره تأثیر نماز به کل زندگی فرد تسرّی داده شده است.[12] از این رو در دعوت و ترغیب به این موضوعِ عملی و درگیر با زندگی، باید بیش از آن که به مباحث نظری نماز پرداخته می شود، آثار عینی و عملیِ آن و تجلی آن در سبک زندگی شرح داده شود. این که نماز چه ارتباطی با برنامه ریزی های فردی من، راه های موفقیت من در زندگی، ارتباط من با دوستان و خانواده و ... علاقه ها و دوست داشتن های من، انتخاب ها و گزینش های من و حتی مهارت ها و توانایی ها من، دارد مقوله های بسیار مهم و ملموسی هستند که نیازمند تبیین برای مخاطبان بویژه دانش آموزان و دانشجویان است.
[1] سادئی، همان
[2] مک لوهان مارشال، برای درک رسانه ها، ترجمه سعید آذری، تهران مرکز تحقیقات صدا و سیما1377
[3] نياز عبارت است از نيرويي كه از ذهن و ادراك آدمي سرچشمه مي‌گيرد و انديشه و عمل را چنان تنظيم مي‌كند كه فرد به انجام رفتار مي‌پردازد تا وضع نامطلوبي را درجهتي مطلوب تغيير دهد و حالت نارضايتي را به رضايت و ارضاي نياز تبديل كند. روانشناساني مانند «كارل راجرز»،«اريك فروم»و «هنري الكساندر ماري» از جمله صاحب نظراني بودند كه براي نيازهاي انساني تقسيم بندي هايي كردند. ولي نظريه‌هاي «مازلو»روانشناس انسانگرا، در بحث نیازها بيشتر مورد توجه است.
از ديدگاه «مازلو» نيازهاي انساني در پنج گروه و سلسله مراتب زير، كه به هرم نيازها از ديدگاه «مازلو» معروف است، دسته بندي مي‌شوند: نيازهاي فيزيولوژيك، يا نياز به آب، غذا، هوا، و مانند آن‌ها؛ نيازهاي مربوط به ايمني، يا نياز به احساس امنيت و داشتن محيطي امن؛ نيازهاي مربوط به عشق و محبت، يا نياز به داشتن روابط محبت آميز با ديگران؛ نيازهاي مربوط به احترام و عزت نفس، يا نياز به كسب احساس اعتماد و مورد پذيرش قرارگرفتن؛ نيازهاي مربوط به خودشكوفايي، يا نياز به شناسايي و تحقق استعدادها. او معتقد است كه در شرايط بسيار ابتدايي، نيازهاي اساسي مانند نيازهاي فيزيولوژيك و ايمني شكل‌دهندة رفتار هستند و در صورتي كه اين نيازها ارضا شوند، نيازهاي دسته‌هاي بعدي، هدايتگر رفتار خواهندبود. درعين حال معتقد است كه اين نيازها قطعي و انعطاف‌ناپذير نيستند. شعاري‌نژاد، علي‌‌اكبر روانشناسی رشد ويرايش 5، اطلاعات، 1372
[4] سادئی علی، بررسی عوامل مؤثر در ترغیب دانش آموزان به نماز، فصلنامه تعلیم و تربیت ش47
[5]. پیام به سومین اجلاس نماز 16/6/1372
[6] . پیام به هفتمین اجلاس نماز 7/7/1376
[7]. پیام به چهارمین اجلاس نماز 10/6/1373
[8] در ریشه یابی واژۀ "صلوه" گفته شده است که مادۀ صلی از دو اصل منشعب شده است. صاحب التحقیق فی كلمات القرآن الكريم چنین می گوید: أنّ هذه المادّة على شعبتين واويّ و يائيّ، فالواويّ مأخوذة من السريانيّة و الآراميّة، و هي بمعنى العبادة المخصوصة، و يعبّر عنها بالعربيّة: بِالصَّلَاةِ... و أمّا الصَّلْي يائيّا: قلنا إنّه مأخوذ من العبريّ كما في قع و فرهنگ، و هو بمعنى التقريب و العرض على النار حتّى يكون مشويّا أو محرقا و لا يبعد أن نقول بالتناسب بين الصَّلَاةِ و الصَّلْي و الصَّلْوِ: فانّها مشتركة في العرض و التقريب، إلّا أنّ الصَّلَاةَ عرض على مقام عال نورانيّ، فانّه ارتباط مع اللّه تعالى و حضور بين يديه عزّ و جلّ. و الصَّلْيُ عرض على النار، و الفارق هو حرف الياء الدالّ على التسفّل. و الصَّلْوُ هو عرض محبّة و مودّة و إظهار تحيّة و ثناء لمقام. التحقيق في كلمات القرآن الكريم ؛ ج6 ؛ ص275
[9] محمدی محسن، از نمازگزاری تا انس با نماز، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1383
[10] اشاره به آیه 7 از سوره حجرات: ولكن الله حبب إليكم الإيمان وزينه في قلوبكم.
[11]. پیام به ششمین اجلاس نماز 31/6/1375
[12] امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نامه ای خطاب به محمد بن ابی بکر (ره) می فرماید: وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَیْءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلَاتِك و بدان كه تمام كردار تو در گرو نماز توست.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
