مقدمه
 نماز در حکومت صالحان و مدیریت اسلامی، نقشی زیربنایی و بی بدیل دارد و باید گفت نظام اسلامی منهای نماز یعنی نظام منهای اسلام و شایستگی.

 قرآن مجید نخستین و مهم ترین وظیفه رهبران نظام الهی را برپایی نماز می داند و می فرماید.

 الَّذِینَ إِن مَکنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّکاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنکرِ. (حج: 41)

 کسانی که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپای دارند و زکات دهند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند.

 حکومت اسلامی توسط رسول خداصلی الله وعلیه وآله نیز با تأسیس »مسجدالنبی« در مدینه منوره آغاز شد و ایشان در روزهای نخست اقامت در مدینه، زمینی را برای ساخت مسجد مشخص کرد و با همکاری مسلمانان و در چند مرحله ساختمان آن را به پایان رساند.(السیرة النبویة، ابن هشام، ج 2، ص 41 - 139)

 با مروری بر آموزه های اسلام و قرآن، ارتباط نماز و مدیریت بر جامعه اسلامی قطعی است که در این مجال به گوشه ای از نوع ارتباط نماز و مدیریت و تأثیر شگرف نماز بر مدیریت، اشاره می کنیم.

 اقامه نماز
 چنان که یاد شد نخستین وظیفه کسانی که از سوی خدا به حکومت می رسند »اقامه نماز« است و اقامه نماز غیر از ادای نماز است؛ ادای نماز وظیفه فردی هر مسلمان است که در هر مکان و با هر موقعیت اجتماعی بدان اقدام می کند ولی اقامه نماز مرتبه بالاتری است و در سطح کلی جامعه وظیفه مدیران جامعه اسلامی به ویژه رهبر امّت است و باید گفت؛ اقامه نماز شرط مشروعیت رهبران جامعه اسلامی است که اگر بدان اقدام نکنند مشروعیت خود را از دست می دهند.

 منظور از اقامه نماز برپایی صوری و ظاهری آن نیست بلکه قرآن مجید به ابعاد گوناگون و ژرف این عبادت بی بدیل نظر دارد؛ چنان که آوردن سه موضوع بسیار مهم زکات و امر به معروف و نهی از منکر در کنار نماز گویای همراهی آنها با یکدیگراست.

 امام صادق علیه السلام درباره نماز و برپایی صحیح آن می فرماید:

 لِلصَّلاةُ اَرْبَعَةُ آلافِ حُدُودٍ.(بحارالانوار، مجلسی، ج 82، ص 303، بیروت)

 نماز 4000 حد دارد.

 بدیهی است هر چه این شرایط بیشتر مهیا شود نماز از ارزش بیشتری برخوردار می گردد و این وظیفه مدیران جامعه است که بستر تحقق آن شرایط را فراهم کنند تا نماز واقعی و با شرایط هر چه بیشتر اقامه گردد.

 یکی از گام های نخست برای اقامه نماز، تهذیب و تربیت اسلامی خود مدیران است؛ تا آنان خود را از گناه و زشتی و ستم و خیانت و دیگر رذائل اخلاقی پاک نکنند و به عدالت، اخلاص، تقوا، امانت داری، صداقت و دیگر فضائل اخلاقی آراسته نشوند، نمی توانند نماز را آن گونه که شایسته است اقامه کنند. بنابراین اگر مدیران، انسان های صالح باشند، مدیریت آنان به اقامه نماز در جامعه می انجامد و اگر ناشایست باشند، نتیجه مدیریت آنها ضایع شدن نماز است.

 تأثیر نماز بر مدیریت در حوزه های گوناگون صنعت، تجارت، اقتصاد، فرهنگ و هنر و نیز حوزه های سیاسی - اجتماعی بسیار وسیع و ژرف است از جمله:

 1. در حوزه اقتصاد؛ مدیر نمازگزار موظف است خود و مجموعه تحت امرش را از حرام خواری باز دارد، درآمد حلال داشته باشد، اموال شخصی و عمومی را در چارچوب شرع هزینه کند، از هر گونه فساد مالی، اختلاس و هر کار اقتصادی که با نماز هماهنگ نیست، جلوگیری کند و خود نیز انجام ندهد. به طور مثال باید از نفوذ معاملات ربوی در حیطه مدیریت خودش جلوگیری کند؛ چرا که قرآن مجید می فرماید:

 یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَذَرُوا مَا بَقِی مِنَ الرِّبَا إِن کنْتُم مُؤْمِنِینَ × فَإِن لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ.... (بقره: 9 - 278)

 ای کسانی که ایمان آورده اید، تتمه ربا را واگذارید و اگر چنین نمی کنید با خدا و پیامبرش اعلان جنگ کرده اید.

 حال اگر در حوزه مدیریتی یک مدیر مسلمان، ربا راه یابد او چگونه می تواند در حالی که به جنگ خدا و پیامبر رفته، مدعی اقامه نماز در سازمانش شود؟

 2. در حوزه نظامی؛ در این حوزه نیز نقش نماز آشکار است و فرماندهان نظامی در پرتو نماز و یاد خدا به تلاش های خویش ادامه می دهند. در نیمروزی از جنگ صفین، امیرمؤمنان علیه السلام، سخت مشغول پیکار بود و گاه و بیگاه در اثنای نبرد به آسمان نظر می کرد. این کار، ابن عباس را شگفت زده کرد؛ از این رو، علت آن را جویا شد. امام پاسخ داد: مواظب گردش خورشیدم تا به موقع نماز بگزاریم. ابن عباس اظهار داشت: اینک در گرماگرم نبرد چه وقت نمازگزاردن است؟ امام فرمود:

 عَلی ما نُقاتِلُهُمْ؟ اِنَّما نُقاتِلُهُمْ عَلَی الصَّلاةِ.(وسائل الشیعه، حر عاملی، آل البیت، قم، 1409، ج 4، ص 264)

 ما برای چه با اینان پیکار می کنیم؟ جنگ ما برای نماز است.

 می بینیم که بزرگ ترین رهبر الهی در حساس ترین زمان مدیریتی خویش در اندیشه اقامه نماز است و با توجه به این که سخن و عمل معصوم برای دیگران حجت است، همه مدیران جامعه اسلامی باید چنین باشند.

 پناه بردن به درگاه الهی در کوران حوادث و سختی ها زیباترین اقدام یک مدیر موفق است؛ چرا که در این صورت او به منبع قدرت و عزت و گشایش پناه برده است؛ خدایی که مطمئن ترین دوست و یاور در حل همه مشکلات است.

 قرآن مجید - به عنوان یک وظیفه خطیر مدیریتی - بر راز و نیاز شبانه پیامبر اکرم صلی الله وعلیه وآله تأکید کرده، می فرماید:

 إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً × إِنَّ لَک فِی النَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً. (مزمل: 6)

 قطعاً برخاستن شب، رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین تر است، تو را در روز آمد و شدی دراز است.

 »سَبْح« به معنای دویدن و تند راه رفتن در آب است و در اینجا منظور اشتغال فراوان به کارهای روزانه، اعم از کارهای شخصی و مدیریتی است که به طور معمول بیشتر وقت مدیر و رهبر را در بر می گیرد. پیام آیه این است که چون در روز مشاغل و گرفتاری ها فراوان است، مدیر بسان شناگر در امواج متلاطم زندگی به هر سو حرکت می کند و توان او کاهش می یابد؛ از این رو، نیمه های شب باید به تجدید قوا بپردازد و با راز و نیاز عاشقانه و عارفانه به منبع فیض و برکت الهی وصل شود تا در طول مدیریت خویش، گرفتار روزمرّگی نگردد و از تلاش و مسئولیت باز نایستد.

 3. در حوزه اجتماعی؛ فراخوان روزانه آحاد جامعه و به صف کردن آنها در پنج نوبت از ابتکارات مدیریت اجتماعی رهبران آسمانی است. این پدیده زیبا در شریعت مقدس اسلام، روزانه در پنج نوبت با ندای توحیدی اذان، شکل می گیرد و مسلمانان در هر کوی و برزن، اداره و کارخانه و دیگر اماکن عمومی با شنیدن صدای اذان گرد هم می آیند و دسته جمعی به پرستش خدای یگانه می پردازند و در صفوف متحد، رو به کعبه می ایستند و جهت گیری آسمانی، انسانی، اخلاقی و رفتاری خویش را آشکار می سازند. این گونه نمازگزاردن از ارزشی بس والا برخوردار است و اگر تعداد افراد نمازگزار به ده نفر برسد کسی جز خدا توان محاسبه پاداش آن را ندارد.(ر.ک. توضیح المسائل، امام خمینی، مسأله 1400)

 جنبه های مدیریتی نماز جماعت فراوان است از جمله:

 1. حضور جمعی مردم در صفوف به هم فشرده نماز جماعت، تأیید عملی معارف دینی و صراط مستقیم الهی است. به تعبیر امام رضاعلیه السلام:

 مَعَ ما فیهِ مِنَ المُساعَدَةِ عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوی وَالزَّجْرِ عَنِ کثِیرٍ مِنْ مَعاصِی اللَّهِ عَزَّوَجلّ.(وسائل الشیعه، ج 8، ص 287)

 در نماز جماعت، همیاری بر نیکی و تقوا نهفته است و در مقابل از بسیاری از گناهان پیشگیری می شود.

 زیرا مؤمنان نمازگزار در صف نماز جماعت به هم نزدیک تر می شوند، همگی با خدای خوبی ها پیمان خوب شدن می بندند و عزم خویش را بر رفتار و کردار نیکو جزم می کنند.

 2. تشکیل به موقع نماز جماعت، بر مدیریت زمان، تأثیر مستقیم دارد و مدیر مسلمان برنامه زیرمجموعه خود را بر اساس آن تنظیم می کند.

 3. تشکیل نمازهای جماعت، قطعاً لطف و مرحمت الهی را در پی دارد و برکات آسمانی و زمینی را به ارمغان می آورد؛ چنان که قرآن مجید می فرماید:

 وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ.... (اعراف:96)

 و اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان آورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم.

 با توجه به این که نماز جماعت، بهترین نماد تقوا در جامعه است، وعده الهی را در پی خواهد داشت و سبب رونق مادی و معنوی کشور و تسهیل مدیریت خواهد شد.

 4. مردم با حضور روزانه خود در نماز جماعت از حال همکیشان و هموطنان خود آگاه می شوند و از همین رهگذر اخلاق اجتماعی و روحیه همبستگی آنان تقویت می شود که نتیجه آن، کمک بسیار مهمی به مدیریت هر مجموعه است.

 5. تمرین کار جمعی در نمازهای جماعت به شکل روزانه و با نیت الهی، از دیگر آثار نماز جماعت است و در بهبود مدیریت و ارتقای روحیه اطاعت پذیری و پیروی از رهبر و سلسله مراتب نقش مستقیم دارد و همان گونه که مأمومین موظفند در همه افعال نماز از امام پیروی کنند، امام نیز مسئولیت انجام صحیح نماز را با نیت خالص و با قصد قرب الهی بر عهده دارد و به نمایندگی از جمع با خدا سخن می گوید. او حتی مجاز نیست که در نماز دعای شخصی کند و باید برای همگان دعا نماید. رسول خداصلی الله وعلیه وآله فرمود:

 مَنْ صَلَّی بِقَوْمٍ فَاَخْتَصَّ نَفْسَهُ بِالدُّعاءِ فَقَدْ خانَهُمْ.(همان)

 هر کس امام جماعتی شود و تنها برای خود دعا کند به آنان خیانت کرده است.

 نقش اجتماعی نماز و به ویژه تأثیر آن بر مدیریت جامعه در نماز جمعه مشهودتر است؛ چرا که:

 1. امام جمعه در خطبه های نماز مردم را به مراعات تقوا و عدالت دعوت می کند و چون خود عامل به آنهاست، به طور طبیعی در نمازگزاران نیز تأثیر می گذارد و نماز جمعه از این رهگذر نقش مستقیم در تربیت صحیح افراد جامعه اسلامی دارد.

 2. امام جمعه در سنگر محراب یعنی سنگر پیکار با نفس اماره و شیطان در حالی که سلاح در دست دارد، استوار می ایستد و افزون بر خویشتن، نمازگزاران را به جهاد نفس فرامی خواند. امام جمعه در حکم فرماندهی است که جامعه را در مصاف جنگ نرم با دشمن درونی و بیرونی هدایت می کند. این نقش آفرینی مؤثّر، خود از امتیازات مدیریت در جامعه اسلامی است.

 3. آگاهی بخشی که از ابزار مدیریت نوین است و در اثر بخشی، نقشی پررنگ دارد در خطبه های نماز جمعه به شکلی جامع تأمین می شود، زیرا وظیفه خطیب آن است که نمازگزاران را از مسائل روز جامعه، چه درون مرزی و چه منطقه ای و جهانی آگاه سازد.

 4. امنیت ملّی، رکن مدیریت کشور است و نماز جمعه نقش محوری در امنیت ملّی دارد؛ چرا که حضور میلیونی مردم - آن هم با نیت نماز و قصد قربت و حالت معنوی - در میعادگاه های نماز جمعه، به ظهور رساندن مردم سالاری دینی و پشتوانه مردمی نظام اسلامی است که این دستاورد بزرگ نیز تنها نصیب دولت اسلامی می شود و سایر کشورها از چنین نعمتی محرومند.

 از منظر امام خمینی رحمة الله نماز جمعه بهترین مرکز انسجام و وحدت ملت های مسلمان و رفع گرفتاری ها و نابسامانی آنهاست.

 امروز اگر ائمه جمعه - که از همه بلاد اطراف آمده اند - وقتی که رفتند در بلاد خودشان، در همان جمعه اول، گرفتاری های مسلمین را و این که راه [رفع] گرفتاری چیست، گرفتاری چه بوده است؟ علت گرفتاری چه بوده و راه حل آن چیست و راه نجات چیست؟ به مردم بفهمانند، اگر همه با هم این مسائل را طرح کنند، مطمئن باشید که حکومت ها نمی توانند شما را آزار بدهند.(در سنگر نماز، مؤسسه نشر آثار امام، قم، 1376 ش، ص 146)

 5. مدیریت بحران، سخت ترین مرحله مدیریت است که همگان از عهده آن برنمی آیند، ولی نماز جمعه و خطیب آن، از یک سو مرکز پیشگیری بحران های اجتماعی هستند و از سویی مهم ترین عامل تنش زدایی و کنترل بحران های اجتماعی به شمار می روند و اهرم قدرتمندی هستند که در بحران ها به کمک مدیریت کشور می آیند. امام راحل در مورد چنین نقشی می فرماید:

 ائمه جمعه و جماعات - ایدهم اللَّه تعالی - در خطبه ها و منابر و سایر گویندگان کوشش فرمایند که آرامش در کشور برقرار باشد و از هر سخنی که موجب نگرانی مردم و تفرقه شود خودداری نمایند و مردم را در پشتیبانی از ملت و تمام ارگان های جمهوری اسلامی و نهادهای انقلابی و قوای مسلح و مردمی تشویق فرمایند.(همان)

 مسجد در صدر اسلام، یگانه مرکز مدیریتی دولت اسلامی پیامبر بود و همه امور حکومتی در آنجا رتق و فتق می شد مانند، بسیج نیرو، تهیه تدارکات جنگی، قضاوت، کاریابی، دیدارهای عمومی و خصوصی پیامبرصلی الله وعلیه وآله، ملاقات هیئت های نمایندگی خارجی، عقد قراردادهای سیاسی و نظامی و....

 امام رحمة الله در این مورد می فرماید:
 در صدر اسلام مساجد، محافل و نمازها جنبه سیاسی داشته است؛ از مسجد راه می انداختند لشکر را به جنگی که باید بکنند و به آنجایی که باید بفرستند از مسجد مسائل سیاسی طرح ریزی می شد. مسجد محلّ این بود که مسائل سیاسی در آن طرح بشود.(همان)

 امام راحل در سخن دیگر می فرماید:
 ما باید این محتوای عظیم را بازگردانیم و اهتمام به امور مسلمین داشته باشیم و اهتمام به امور مسلمین تنها مسأله گویی نیست، علاوه بر آنها امور سیاسی و اجتماعی و سایر گرفتاری های مسلمین است - که هر کس به آنها اهتمام نکند مسلمان نیست - و شما [ائمه جمعه و جماعات] باید بر تمام امور مسلمین نظارت داشته باشید و سعی کنید که مساجد ما به حال مساجد صدر اسلام برگردد.(همان)

 امام راحل در اندیشه نهضت جهانی اسلام و زمینه سازی برای ظهور منجی نهایی بود و تنها مرکزی که استعداد چنین امر مهمی را دارد مسجد است؛ در همین مورد، امام خمینی رحمة الله می فرماید:

 اگر هر روز جمعه [مردم] مجتمع می شدند و مشکلات مسلمانان را به یاد می آوردند و رفع می کردند یا تصمیم به رفع آن می گرفتند کار به اینجا نمی کشید. امروز باید با جدّیت این اجتماعات را ترتیب دهیم و از آن برای تبلیغات و تعلیمات استفاده کنیم. به این ترتیب، نهضت اعتقادی و سیاسی اسلام وسعت پیدا می کند و اوج می گیرد.(همان)

 چنان که در دوران مبارزه و شروع انقلاب اسلامی تا پیروزی و نیز در اوایل انقلاب و دوران هشت ساله دفاع مقدس، نقش منحصر به فرد مساجد در مدیریت مبارزه، انقلاب و جنگ، مثال زدنی است. مسجد در دوران مبارزه کانون انقلابیون و مبارزان مسلمان بود و علاوه بر اطلاع رسانی و روشن گری، محل شناسایی نیروهای مبارز و جذب و سازمان دهی به شمار می رفت.

 نامه ها و اعلامیه های رهبری انقلاب برای علمای شهرها و ائمه جماعات در مساجد صادر می شد و مردم از همین رهگذر در جریان منویات رهبر خویش قرار می گرفتند.

 سرچشمه و آغاز تظاهرات میلیونی زمان انقلاب، جایی جز مسجد نبود. در دوران جنگ تحمیلی نیز، سازماندهی نیروهای انسانی، جمع آوری نیازمندی ها و تدارکات و امداد و بخشی از هزینه های دفاع مقدس در مساجد شهرها و روستاها تأمین می شد.

 در خاورمیانه نیز، مسجدالاقصی، نمازهای جمعه و جماعت، اجتماع پرشکوه مسلمانان در مراسمی که در مساجد برگزار می شود، از مؤلفه های مهم مبارزه با دشمنان اسلام است. به طور مثال کشمکش های دولت هایی چون فرانسه، هند، هلند، انگلیس و... با اهل مسجد، گاه و بی گاه در صدر اخبار رسانه ها قرار می گیرد که حاکی از تأثیرگذاری بالای مسجد در مدیریت مبارزه حق و باطل است؛ همان طور که بخشی از این مبارزات، به حفظ پایگاه مسجد مربوط می شود و قرآن مجید می فرماید:

 وَلَوْلاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یذْکرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کثِیراً.... (حج: 40)

 اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نکند، دیرها و صومعه ها و معابد یهود و نصارا و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می شود، ویران می گردد.

 رژیم غاصب صهیونیستی بیش از شش دهه است که قبله نخستین مسلمانان را همراه سرزمین کشور اسلامی فلسطین، اشغال کرده است و آنچه مردم مظلوم فلسطین و مسلمانان غیور را در این سالیان دراز در میدان مبارزه با رژیم غاصب صهیونیستی نگه داشته است، همانا مسجد الاقصی است که با قامتی رسا خواب راحت را از چشمان دژخیمان غاصب ربوده و پرچم امید به پیروزی را بر فراز گنبد خویش به اهتزاز داشته است.

 آزادسازی مسجدالاقصی رمز پیروزی است و تا این مکان مقدس از چنگال غاصبان صهیونیست آزاد نگردد پیکار و مبارزه ادامه خواهد داشت؛ چنان که صداقت و راستی مسلمانان جهان به ویژه دولت های اسلامی با طرفداری جدّی از قدس محک می خورد و اگر کسی جز به آزادی این مسجد شریف بیندیشد به آرمان فلسطین و راهبرد جهان اسلام خیانت کرده است.

 از منظر دیگر مسجدالاقصی، محور اتّحاد و یکپارچگی جهان اسلام است و از همین جایگاه مانع هرگونه سازش با استکبار جهانی و رژیم اشغالگر می شود و تا کنون به هیچ خائنی اجازه سازش بر سر فلسطین را نداده است.

 نتیجه
 نماز دریای بی کران معنویت است و اگر با شرایط و آداب و به طور صحیح برگزار شود، انسان و جامعه نمازگزار را به معراج می برد و سعادت دو سرای او را تأمین می کند.

 یکی از ابعاد ارزشمند نماز، مدیریت جامعه اسلامی بر محور خداپرستی است. مدیران مسلمان، سازمان و جامعه خود را بر مدار نماز مدیریت می کنند تا آنجا که محتوا و جهت گیری نماز، روح حاکم بر سازمان می شود و همواره آن را به سوی ترقی و تکامل جهت دار رهنمون می کند.

 جامعه با نماز از پوچی و بلاتکلیفی نجات می یابد و همواره خویشتن را با قدرت بی منتهای الهی مرتبط می بیند در نتیجه؛

 - احساس شادابی و نشاط می کند و همواره بر کار و تلاش می افزاید و بازدهی بیشتری دارد.

 - نسبت به وضع موجود و آینده، احساس مسئولیت می کند و به آرمان های بلند می اندیشد و تن به محدودیت و حقارت نمی دهد؛ چرا که چشم به خدای آسمان و زمین دوخته است.

 - نقاط قوت و ضعف خود را رصد می کند؛ ضعف ها را می زداید و بر قوت ها می افزاید و می کوشد در اندیشه و اخلاق و عمل بر صراط مستقیم استوار بماند.

 - در نماز می آموزد که بهترین راه تکامل همان حرکت جمعی و تعاون بر برّ و تقواست.

 - احساس نوع دوستی و نیکی و مهربانی به دیگران و همراه شدن با آنان تا خدا، از دیگر آثار سودمند مدیریت نماز است که حتی در نماز فرادی نیز بر زبان نمازگرار تکرار می شود و او را به یاد همراهان مترنم می کند که »اهدنا الصراط المستقیم«.

 - امنیت اجتماعی که در پرتو نماز برای اجتماع اسلامی حاصل می شود، دستاوردی منحصر به فرد است و هیچ مدیریت بشری نمی تواند چنین آرامشی را به ارمغان بیاورد؛ زیرا نماز ذکر خداست و تنها با یاد خدا دل ها آرامش می پذیرد.

 منبع : حوزه 

این مطلب را به اشتراک بگذارید :