■ تفسیر کلمات رکوع و سجده
رضا اخوی، مرکز تخصصی نماز
سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ
سبحان: از ریشه سَبَحَ در مورد خداوند به معنی تنزیه یا منزه بودن است؛ همانگونه که امام صادق(ع) میفرمایند: "سبحان الله، همان تنزیه خداست".[1]
ربی: رب از ریشه رَبَبَ به معنی مالکیتی است که تمام امور مملوک را تدبیر میکند و در جهت رشد او کوشش دارد. این معنا در آیه 49و50 سوره طه نقل شده است، آن هنگام که فرعون از موسی(ع) سؤال میکند: "فَمَنْ رَبُّكُما يا مُوسى"؛ ربّ خودتان را برای من تعریف کن. او جواب می دهد:"رَبُّنَا الَّذي أَعْطى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى"؛ ربّ ما کسی است که همه چیز را خلق و هدایت میکند (یعنی مسیر چگونه بودنش را روشن میکند).
همچنین در آیه 54 سوره اعراف، دو خصوصیت را برای خدا بیان می کند: اول اینکه خالق همه چیز است؛ دوم اینکه، همة امور به امر او میچرخند.[2]
العظیم: کلمة عظیم صفت مشبهه است از ماده عَظُمَ. علمای لغت میگویند:"عظیم از اسماء خداوند به معنای کسی است که از تمام جهات در مقابل غیر او از خلق، برتری داشته باشد، به صورتی که تمام خلق در مقابل او صغیر و حقیر باشند. پس همانا عظمت و برتری بر همه، این را به ذهن می آورد که دور نیست که او حافظ ما و مالک مطلق ما باشد و لازم است ما او را تسبیح کنیم؛ پس عظیم مطلق از جمیع جهات، فقط خداست.[3]
بحمده
انسان وقتی خالق با عظمت و پروردگار بزرگ خود را شناخت، ناخودآگاه به خاطر نعمت های فراوان او زبان به حمد میگشاید و میگوید: پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی پاک و منزه است و من مشغول ستایش او هستم.
نکته
اگرچه میتوان ذکرهای مختلفی را در رکوع استفاده نمود، ولی نقل شده است که وقتى آيه «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّك الْعَظيمِ»[4] نازل شد، پيامبر دستور دادند در ركوع خداوند را تعظيم كنيد و اين ذكر را در ركوع بگوييد: «سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ»؛ یعنی پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی پاک و منزه است و من مشغول ستایش او هستم.[5]
سُبْحانَ رَبِّىَ الأعلَی وَ بِحَمْدِهِ
معانی سبحان الله، ربی و بحمده در ذکر رکوع اشاره شد. در تفسیر سجده، تنها باید به تبیین کلمه "الاعلی" بپردازیم.
کلمه اعلی اسم تفضیل از کلمه "علو" به معنی بلندی است که به معنی بلند مرتبهترین میآید؛ یعنی هیچ ذهنی به مرتبه او دسترسی ندارد و هر کمال و مرتبهای برای او قائل شوی، او از آن بالاتر و بلندتر است.
سجده، بهترین حالتی است که انسان را به خدا نزدیک میکند و نمازگزار با ذکر«سبحان ربی الاعلی و بحمده»؛ یعنی: پروردگار من از همه کس بالاتر می باشد و از هر عیب و نقصی پاک و منزه است و من مشغول ستایش او هستم، به تنزیه پروردگار و رازگویی با او میپردازد.
چرا عظیم، چرا اعلی؟
گاه پرسیده میشود که چرا در رکوع خداوند را با صفت عظیم و در سجده با صفت اعلی میستاییم؟
علت اصلی اینکه ما دو ذکر "سبحان ربی العظیم و بحمده" و "سبحان ربی الاعلی و بحمده" را در رکوع و سجده میگوییم، دستور الاهی است و در روایات ما امر به این فعل آمده است.[6]
افزون بر این مسأله، میتوان برای آن حکمتهایی را نیز یافت؛ رکوع در نماز، تعظیمی در برابر خداوند است و ما با هر رکوع، تعظیمی را در مقابل خداوند انجام میدهیم. تعظیم در مقابل شیئ به این معناست که ما معتقد به عظمت آن شیء هستیم و در مقابل این عظمت، سر تعظیم در مقابل او خم میکنیم و در مقابل خداوند تعظیم کرده و با گفتن صفت عظیم برای خداوند، به عظمت او اذعان میکنیم. در نماز نیز باید به معنای این الفاظ دقت داشته باشیم.
سجده در مقابل خداوند نیز به این معنا است که در مقابل او به خاک میافتیم و کوچکی خود را در مقابل خداوند اقرار میکنیم. حال اگر در این حالت، خاضعانه و خاشعانه با ذکر صفت اعلی برای خداوند به بلند مرتبه بودن خداوند اذعان کنیم و وقتی به خاک افتادهایم، اقرار به این کنیم که خداوندا، تو از همه کس بالاتر هستی، حالت بندگی بسیار بالایی به وجود میآید و واقعاً میتوان این حالت را بهترین حالت انسان برای بندگی خداوند دانست.
[1] . سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سُبْحانَ اللَّهِ مَا يُعْنَى بِهِ قَالَ تَنْزِيهُهُ. کافی، ج1، ص118.
[2]. إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ في سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثيثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمين.َ اعراف/54.
[3]. فالعظيم من أسماء اللّه تعالى: و هو المتفوّق قوّة و قدرة على من سواه من الخلق أجمعين مطلقا، بحيث يكون كلّ عنده متصاغرا و حقيرا.
فانّ العظمة المطلقة و التفوّق على الكلّ في القوّة: يرفع الاستبعاد على الحافظيّة و المالكيّة و لزوم التسبيح و قبح الكفر. فالعظيم المطلق من جميع الجهات: هو اللّه المتعال.(التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج8، ص175).
[4] . واقعه، 74.
[5] . جامع الاحادیث، ج2، ص922 به نقل از تفسیر نماز، ص134.
[6] . همانا در رکوع سبحان ربی العظیم و بحمده و در سجده سبحان ربی الاعلی و بحمده گفته می شود؛ زیرا زمانی که خداوند تبارک و تعالی "فسبح باسم ربک العظیم" را نازل کرد پیغمبر (ص) فرمودند این ذکر را در رکوع خود بگویید و زمانی که خداوند "سبح اسم ربک الاعلی" را نازل کرد، پیامبر(ص) فرمود این ذکر را در سجده های خود قرار دهید. شیخ صدوق، منلایحضرهالفقیه، ج 1، ص 31، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413 هـ. ق.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
