به دلایل متعددی برخی افراد بیش از حد، تمرکز حواس خود را از دست می دهند و نمی توانند بر روی یک موضوع دقت و توجه داشته باشند. تمرکز حواس، حالتی ذهنی و روانی است که در آن حالت، تمام قوای حسی، روانی و فکری انسان روی موضوع خاصی متمرکز می شود و تضمین کننده امر یادگیری و انجام صحیح کارها و رهایی از خطرات احتمالی است. به هر حال در یک جمع بندی کلی، می توان گفت:

بیشتر افراد به دلایل عمده زیر، با عدم تمرکز فکر و حواس مواجه می شوند:

1- کسانی که خود را به انجام دادن کاری مجبور می کنند در حالی که تمایل درونی چندانی به آن ندارند. در این صورت تمام قوای ذهنی و روانی شان به طور خودکار از آن موضوع پرت می شود و دچار حواس پرتی می گردند. چنین افرادی ممکن است مدت ها با بی علاقگی کارهایی انجام دهند یا به دنبال درس یا رشته تحصیلی خاصی، تلاش هایی کنند و به عبارت دیگر خود را مجبور به انجام دادن آن کار یا مطالعه می بینند.

2- فشارهای روانی نیز از عوامل عمده تشتت فکری است. بیشتر افراد زمانی که با مسأله ای مواجه می شوند، اگر معتقد باشند زمان کافی برای حل آن ندارند و یا توانایی حل مسأله و کسب توفیق را در خود نبینند، دچار نگرانی و اضطراب می شوند و در نتیجه این نگرانی ها، ترس از شکست، افکار منفی، عدم اعتماد به نفس و خیال بافی های منفی گرایانه، توان عمل و ابتکار و خلاقیت را از آنان سلب می کند و به جای اینکه روی موضوع خاص تمرکز کنند، بر ترس و احتمال شکست خود تمرکز می کنند و یأس و ناامیدی بر آنها چیره شده و موجب حواس پرتی می شود.

3- گاهی برخی حوادث و اتفاقات، فضای روانی فرد را دچار اختلال می کند (نظیر آنچه در زندگی شخصی، تحصیلی، خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی و... رخ می دهد)، امکان تمرکز حواس را از بین می برد.

4- در برخی موارد فرد احساس نیاز به موضوعی ندارد و این باعث عدم تمرکز او نسبت به آن موضوع می شود، زیرا تا احساس نیاز به چیزی نباشد انگیزه زیادی برای توجه و فهم نسبت به آن وجود ندارد.

5- در برخی موارد تعدد و سنگینی کارها باعث عدم تمرکز حواس می گردد، چرا که باید مقداری از وقت و ذهن خود را مشغول هریک از آنها کند، که این به نوبه خود باعث کمتر توجه کردن به هر یک از این موضوعات می شود.

6- گاهی عدم رعایت بهداشت مطالعه و اصول و قوانین آن و بهره نگرفتن از روش مناسب مطالعه، باعث خستگی جسمی و روانی شده و آمادگی روانی لازم برای مطالعه و درس خواندن از بین می برد. در نتیجه احساس بی علاقگی و به دنبال آن عدم تمرکز حواس بر او مستولی می شود.

درمان عدم تمرکز
باید برای مقابله با هر یک از عوامل فوق که هر کدام به گونه ای مانع تمرکز حواس می شود به راه کار خاص و مناسب با آن توجه نمود. در عین حال نکات زیر می تواند به عنوان راه کارهای کلی، مؤثر واقع شود:

1- برای تمام فعالیت هایتان برنامه ریزی نمایید و اوقات شبانه روز را جدول بندی نمایید و طبق همان برنامه فعالیت هایتان را انجام دهید.

حتّی در این برنامه زمانهایی نیز برای فکر کردن به موضوعات مختلف، تخیلات و افکار پراکنده و مزاحم اختصاص دهید و به این نیز طبق برنامه عمل نمایید. این کار حداقل دو فایده مهم دارد:

الف. نظم و انضباط در تمام فعالیت ها، حتی در اندیشه ها و افکارتان راه پیدا می نماید که این بسیار ارزشمند می باشد.

ب. اگر افکار مزاحم در غیر زمان معین، به سراغتان آمد و باعث حواس پرتی شما شد، می توانید به خود وعده بدهید که زمان اندیشیدن در این باره، فلان زمان خاص و معین است. تأکید می کنیم برای هر کار و فعالیتی وقت مشخص معین کنید و در آن وقت به هیچ امری غیر از آن کار نپردازید.

2- در صورتی که تعدد کارها و فعالیت های غیردرسی، باعث عدم تمرکز می شود، آنها را به حداقل ممکن برسانید و به خود بگویید: در این دوره و زمان، مهم ترین وظیفه و کار من مطالعه و درس خواندن و ارتقای سطح علمی است و فعالیت های جانبی متعدد، مزاحم وظیفه اصلی من است.

3- اگر مشکلات شخصی، اجتماعی، خانوادگی و. . . باعث عدم تمرکز حواستان می شود؛ بدانید که:

الف. زندگی فردی هیچ کس، خالی از مشکل نیست و ذهن هیچ فردی خالی محض نیست. از طرف دیگر با صرف فکر کردن و مشغولیت ذهنی درباره چنین مشکلاتی، هیچ دردی دوا نخواهد شد. پس به خود تلقین کنید که هنگام درس یا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانید.

ب. به هنگام مزاحمت آن افکار، به خود قول بدهید در این باره خواهم اندیشید (و زمانی را برای این کار در شبانه روز اختصاص دهید).

ج. در صورت امکان به اتفاق یکی از دوستان خود، مطالعه یا مباحثه کنید.

4- در صورتی که موضوع یا موضوعات خاص و محدودی، باعث حواس پرتی شما می شود، به دنبال راه حل مناسب آن باشید؛ چرا که آن موضوع خاص، در حکم علت عدم تمرکز حواس شما است. پس برای مقابله با آن باید ابتدا علت و عامل اصلی را شناسایی کنید و در پی حذف یا تقلیل آن برآیید.

تمرکز حواس برای مطالعه
برای تمرکز حواس در مطالعه و سر کلاس، اصول و قوانین لازم برای یک مطالعه سودمند را بشناسید و آن را به دقت رعایت فرمایید. ما نیز در اینجا به چند مورد اشاره می کنیم:

الف. با مد نظر قرار دادن هدف خویش از مطالعه و درس خواندن، احساس نیاز به مطالعه را در خودتان شعله ور سازید.

ب. به هنگام مطالعه یا حضور در کلاس، از افکار ناامیدکننده، کسل کننده و غیرمنطقی بپرهیزید و همواره امید، قدرت و توانایی را در ذهن خود حفظ کنید.

ج. همیشه برای مطالعه یا سر کلاس، کاغذ و قلمی داشته باشید و نت برداری کنید یا خلاصه ای از مطالب را یادداشت کنید تا در فضای روانی درس و مطالعه قرار داشته باشید، نه اینکه به دنبال افکار و ذهنیات خود باشید.

د. با پیش مطالعه وارد کلاس شوید و پرسش هایی که درباره درس به ذهنتان می رسد، بلافاصله از استاد بپرسید و به خود اجازه ندهید سؤال مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدریج از فضای روانی کلاس خارج شوید. با این روش ساده، می توانید فرایند تدریجی و محتوای درسی کلاس را پی گیری کنید و خود را در فضای درسی یا مطالعه قرار دهید.

ه. زمان و مکان مطالعه، باید از نظر فیزیکی و روانی از شرایط مناسب برخوردار باشد و هرگونه عاملی را که می تواند باعث حواس پرتی شود (نظیر سر و صداها، سرما و گرما، نور کم یا خیلی شدید و. . . ) از محیط مطالعه خود حذف کنید. [1]

حضور قلب
اما در مورد حضور قلب باید دانست که حضور قلب یکی از حالات بلند عرفانی و معنوی است و سال های متمادی و پیاپی می خواهد تا انسان به این مقام برسد که در عبادات مخصوصاً در نماز حضور قلب داشته باشد و به هیچ وجه حواس اش به غیرعبادت پرت نشود.

باید دانست حضور قلب کامل نتیجه انس به خداوند و عشق به او است و برای رسیدن به این منظور باید انسان انس اش را به خداوند از طریق عبادت های گوناگون زیاد نماید و انس اش به دنیا کم شود. در غیر این صورت وقتی که فکر و ذهن اش به دنیا مشغول است و با امور دنیوی انس دارد نباید از خودش توقع داشته باشد که وقتی به عبادت مشغول می شود و یا به نماز می ایستد، ذهن و دلش کاملًا در اختیارش باشد و به سمت دنیا نرود. این افراد که اکثریت مردم هستند، به هر مقدار که بخواهند ذهن خود را کنترل کنند که منحرف نشود، با اندک غفلتی مهار آن را از دست می دهند و ناگهان می بینند که در همان حالت نماز خواندن، مدتی است که غرق در دنیا و رتق و فتق امور آن در ذهن خود هستند، زیرا هر کسی به هر چیزی که علاقه و انس دارد در همان زمینه می تواند تمرکز داشته باشد.

در مقابل این علاقه و احساس حضور، علاقه و دلبستگی به دنیا و لذت های مادی و مانند آن قرار دارد که باعث می شود انسان حواس و تمرکزش به سمت دنیا گرایش پیدا کند و در نتیجه نسبت به امور معنوی بی توجه گردد و در نماز که یک امر معنوی است، حضور قلب کمتری داشته باشد.

پس از آشنایی با معیار اصلی حضور قلب اکنون شما نیاز به یک بررسی دارید، شاید دلیل کم شدن تمرکز و حضور قلب شما در تقویت گرایش های عاطفی نسبت به دنیا و لذت های مادی باشد، در این صورت اگر بخواهید این حالت را درمان کنید، لازم است رابطه محبت آمیز خود با خدای متعال را تقویت نمایید. برای این منظور شناخت هر چه بیشتر و حقیقی تر خدای متعال و رابطه از طریق دعا، مناجات و اظهار محبت به او و در مقابل کم کردن مشغله های دنیوی و قطع علائق مادی راه درمان واقعی است.

راهکاری از علامه طباطبایی (ره)
یکی از شاگردان علامه طباطبایی (ره) از نداشتن خشوع در نماز و عدم حضور قلب رنج می برد به خدمت علامه (ره) رسید و راهکاری خواست. ایشان نخست از پاسخ خودداری کردند، پس از چندبار اصرار به شاگرد خود رو کردند و فرمودند: «شما نمی توانی!» شاگرد گفت: آقا شما بفرمایید حداقل اگر کسی پرسید به او بگویم. علامه (ره) فرمودند:

«فکر در نماز دنباله افکار شبانه روز است. کسی که صبح تا ظهر به یاد خدا نبوده نمی تواند هنگام نماز یاد خدا را استمرار دهد».

بنابراین توصیه می شود محیط زندگی و کار و فعالیت و همچنین فضای ذهنی خود را سالم کرده و با نیت خالص و پاک همه امور آن را با یاد و نام خداوند پیگیری نمود و همچنین آن را از حالت یک نواختی و خسته کننده بیرون آوره و با یک برنامه ریزی مناسب به کارهای شخصی، درسی، کاری و روابط خوب با دیگران بپردازید، و به همه کارهای روزانه خود رنگ خدایی بدهید و پیش خود بگویید: «خدایا من در طول روز در کلاس و هنگام فعالیت آن چه تو دوست داری انجام می دهم و تو هم قلب مرا از محبت خود پر گردان و نگرانی از آینده را از دل من برطرف بگردان». چنین رازگویی و نیازخواهی صادقانه با خدا دریچه ای از نور و عرفان به سوی انسان می گشاید. و تداوم این عهد و پیمان، مشکلات را یکی پس از دیگری برطرف می سازد.

کسی که در ابتدای راه کمال و خودسازی قرار دارد نباید از خود انتظار حضور قلب کامل داشته باشد بلکه باید آن را به تدریج تمرین کند و به دست آورد.

برای نمونه راه های حضور قلب در نماز و دعا می توانید از راه های زیر استفاده کنید:

1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوی با معنویت، انجام مستحباتی چون اذان، اقامه و... در کتاب های حدیث آمده است: شخصی از پیامبر صلی الله علیه و آله درخواست کرد که راهی به او بنمایاند تا حضور قلب بیشتری در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند.

بنابراین وضوی شاداب و با آداب خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.

2- گزینش مکان مناسب، دوری ازجاهای شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود.

3- گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.

4- تا حد امکان در مسجد و با جماعت نماز خواندن و دعا کردن (به ویژه در جماعاتی که بعد معنوی بیشتری دارد).

5- نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانی آن خواندن و دعا را با توجه به عظمت خداوند و کوچکی خود به جا آوردن.

6- در نماز در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.

7- توجه به عظمت و رحمت پروردگار، اگر آدمی بداند با چه بزرگی روبه رو است با تمام وجود حالت خضوع و خشوع به خود خواهد گرفت.[2]

پی نوشت ها

[1] . براى اطلاعات بيشتر منابع زير را مطالعه بفرماييد:

تقويت و تمركز فكر، ترجمه هوشيار، رزم آزما، انتشارات سپنج.

اسرار تمركز فكر، على‏اكبر محمدزاده، انتشارات طلايه ..

[2] . مطالعه كتاب‏هايى زير بسيار مؤثر است:

آداب الصلوه( پرواز در ملكوت)، امام خمينى؛

اسرار الصلوه، مرحوم ميرزا جوادآقا ملكى تبريزى ..

 منبع : حوزه 

این مطلب را به اشتراک بگذارید :