چـکیده

هدف پژوهش حاضر‌ بررسی تأثیر انواع انگیزه‌های نماز خواندن بر نحوه بازخورد افراد نسبت بـه نماز‌ بود.بدین منظور تعداد‌ 0011‌ نفر از دانشجویان دانشگاه شیراز با روش نمونه‌گیری طبقه‌ای انـتخاب شدند و پرسشنامه محقق سـاخته شـامل 77 سؤال را تکمیل کردند.نتایج نشان‌ دادند کسانی که با انگیزه ادای تکلیف شرعی و یا‌ کشف آرامش روانی‌ نماز می‌خواندند در مقایسه با کسانی که بر حسب عادت نماز می‌خواندند بازخورد مثبت‌تری نسبت بـه نماز خواندن داشتند.همچنین کسانی که‌ از روی عادت نماز می‌خواندند به‌ طور‌ معناداری نسبت به گروههای‌ دیگر کمتر با احکام و مسایل نماز آشنا بودند.تفاوت بین ادراک‌ آزمودنیها از ویژگیهای امام جماعت و بـازخورد آنـها نسبت به علاقه و اشتیاق اجتماعی نسبت به احکام‌ نماز‌ معنادار نبود،اما از لحاظ بازخورد پاسخ‌دهندگان نسبت به نماز بین گروههای مختلف تفاوتهای معناداری‌ به دست آمد.

واژه‌های کلیدی: نماز، انـگیزه، بـازخورد، ادای تکلیف شرعی.

مقدمه

امروزه پیشرفتهای شگرف در زمینه وسایل ارتباط جمعی‌ و اطلاع‌رسانی،ارزشها و بازخوردهای‌1جدید و ناهمخوان‌ با زمینه‌های فرهنگی و اعتقادی را در جوامع مختلف به‌ وجود آورده اسـت و بـا ایجاد‌ آسیبهای‌ فکری‌،ارزشی‌ و اجتماعی شدید،افراد جوامع‌ را‌ در‌ معرض بحرانهای‌ فکری و اعتقادی جدی قرار داده است.در این حالت‌ بحرانی،انسان احساس تنهایی و انزوا می‌کند و نیازمند معیارهای معنوی محکم‌ و تعریف‌ شـده‌ای‌ جـهت یـافتن‌ راه خود و همچنین نیازمند یک مـبدأ‌ مـتعالی‌ جـهت تکیه‌ بر آن است.بدون شک اعتقاد به دین و پرستش خداوند بزرگ تأمین‌کننده هر دو نیاز فوق است‌.در‌ این‌ میان با توجه بـه جـایگاه نـمازدر جامعه مذهبی ما وتأثیر‌ آن بر انسان،ضروری اسـت مـؤلفه‌های مختلف مرتبط با نماز مانند انگیزه و نحوه بازخورد افراد را که از‌ نظر‌ روانی‌ و اجتماعی بر شیوه تفکر و رفتار آنها اثـر مـی‌گذارند،مـورد مطالعه علمی‌ قرار‌ گیرند.با توجه به اینکه افراد بـا انگیزه‌های متفاوتی نماز می‌خوانند احتمالا تأثیر نماز بر بازخورد‌ آنان‌ متفاوت‌ است.در این پژوهش دو موضوع‌ انگیزه و بازخورد و ارتـباط آنـها بـا نماز‌ بررسی‌ می‌شود‌.

روانشناسی می‌خواهد به این سؤالها پاسخ دهد کـه‌ انـسان چرا و به چه منظوری رفتار‌ می‌کند؟چرا برخی‌ از‌ کارها را انجام می‌دهد و از بسیاری از آنها دوری‌ می‌گزیند؟چگونه یک رفتار منحرف می‌شود؟چه نـیازها و کـششهایی‌ بـاعث‌ حرکت انسان می‌شوند؟در واقع‌ انگیزش علل رفتار و این که چرا انسان در مواقع مـختلف‌‌ دسـت‌ بـه‌ رفتارهای متفاوت می‌زند،تبیین می‌کند. نظریه‌های مختلف روانشناختی به شکلهای متفاوتی به‌ تبیین پدیـده‌ انـگیزه‌ پرداخـته‌اند.بر خلاف فروید2که رفتار را نتیجه تعارض بین نیاز و دفاع علیه‌ آن‌ می‌دانست‌،از دیـدگاه انـسانی‌نگر خود شکوفایی بالاترین منبع انگیزه‌ است(آرکز و گراسک،7791).در نظریه‌های شناختی‌‌ رفتارهای‌ انسان تـابع انـتخابهای مـنطقی او هستند(هک‌ هاوزن،7791،0891؛واینر 4791‌،0891‌).در‌ اکثر نظریه‌ها رفتار انسان هدفدار و براساس ماهیت یک‌ عمل یـا اهـداف آینده شکل می‌گیرد.بسیاری‌ از‌ نظریه‌پردازان‌ معتقدند چندین انگیزش کلی در جهان‌ وجود دارد که بـه رفـتار انـسان‌ نیرو‌ می‌دهد و آن را مهار می‌کند(وگ،1002).به نظر نیمورتا،ریجاوک و یاماچی‌ (1002)افراد در فرهنگهای‌ مختلف‌ دارای الگوهای‌ شناختی،هـیجانی و انـگیزشی‌ای هستند که آنها را قادر می‌سازد رفتارهای‌ سازش‌یافته‌ و متناسب با فرهنگ خود انـجام دهـند.تـوماسن‌،هالیگر‌ و جزمه‌(1002)بر این‌ باورند که در بررسی‌ رابطه‌ بین عمل و انگیزش باید هم‌ عوامل فـردی هـم عـوامل موقعیتی در نظر گرفته‌ شوند‌. در مجموع شیوه تفکر و عمل‌ انسان‌ ارتباط زیادی‌ بـا‌ انـگیزشهای‌ او دارد(کهل و اتکینسون،0891).

پرداختن‌ به‌ بازخورد از این نظر مهم است که بر اساس بازخوردها می‌توان رفتار‌ انـسان‌ درزمـینه‌های‌ مربوطه را پیش‌بینی کرد.هم‌چنین‌ بازخوردها بر فرایندهای شناختی‌ و ادراکی‌ فرد اثر مـی‌گذارند و در عـملکردهای‌ روانی‌ دخالت می‌کنند(گرین والد،9891). از سوی دیگر بـازخوردها مـی‌توانند بـاثبات،مؤثر بر‌ رفتار‌ و در مقابل تغییر مقاوم بـاشند‌(کـروسنیک‌ و پتی‌،5991). به نظر‌ کتل‌(5891)بازخورد از چهار‌ مؤلفهء‌ موقعیت‌ تحریک‌کننده،شدت علاقه،جریان پاسـخ و مـوضوع‌ بازخورد تشکیل شده است.بـوهنر و ونـکه(2002‌) بازخورد‌ را ارزشـیابی یـک مـوضوع کلی می‌دانند‌. هوگ‌ و تری(0002‌)معتقدند‌ بـازخوردها‌ سـاختارهای‌ شناختی غیرقابل مشاهده‌ای‌ هستند که به صورت اجتماعی‌ یادگرفته می‌شوند،تغییر مـی‌کنند و ابـراز می‌شوند. نظریه‌های یادگیری و شناختی،با‌ تـأکید‌ بر جنبه‌های‌ متفاوتی از بـازخورد،تـعاریف‌ دقیقتری‌ برای‌ آن‌ ارائه‌‌ دادهـ‌اند.بـر مبنای‌ این‌ نظریه‌ها اعتقادها و بازخوردها را مجموعه‌ای از عناصر شناختی،عاطفی و رفتاری‌ مشخص می‌کنند(پاشـا شـریفی،1831).

بین‌ انگیزشها‌،بازخوردها‌ و رفتارهای انـسان‌ پیـوندهای عـمیقی وجود دارد و عمدتا‌ تـغییر‌ رفـتار‌ و یا‌ ایجاد‌ رفتارهای‌ خـاص در انـسان مستلزم تغییر انگیزشها و بازخوردها و یا ایجاد انگیزشها و بازخوردهای جدیدی‌ (1). attiude

(2). FreudṣS.

روانشناسی تحولی » زمستان 1384 - شماره 6 (صفحه 123)

در او است.در جامعه ما تقویت و پرورش ارزشـهای الهـی‌ و اسلامی از اهمیت‌ ویژه‌ای برخوردار است.بـه نـظر می‌رسد مـیزان گـرایش بـه نماز و نیایش می‌تواند شـاخص‌ قابل اعتمادی برای سنجش میزان گرایش جامعه به‌ معنویت باشد.از سوی دیگر دانشگاه به عـنوان یـک‌ نهاد‌ فرهنگی نمی‌تواند نسبت به ارزشـهای اسـلامی،مـعنویت و نـماز بـی‌تفاوت باشد.با تـوجه بـه اینکه دینداری در دانشگاه همراه با تفکر،تعقل و دانش است،نهادینه کردن‌ هر چه بیشتر آن‌ نـیاز‌ بـه تـبیین نظری مباحث دینی دارد. در این مطالعه ابتدا بـه بـررسی پژوهـشهای انـجام شـده در مـورد انواع نماز و انگیزه‌های نماز خواندن و بازخورد‌ نسبت‌ به نماز می‌پردازیم و سپس تأثیر‌ انگیزه‌های‌ نماز خواندن بر بازخورد نسبت به نماز را در بین دانشجویان‌ دانشگاه شیراز،بررسی می‌کنیم.

نـماز اغلب به عنوان هسته دین(برون،4991؛ باتریک‌،2491‌؛هیلر،2391)و یا مهمترین‌ شکل‌ عملی‌ دینداری(ترایر و شوپ،1991)محسوب می‌شود و نقش‌ مهمی در تأمین سلامت روانی انسان ایفا می‌کند.اسپیلکا، هود،هانزبرگر و گورسوچ(3002)عـلت مـحبوبیت نماز در زندگی اکثر مردم را به‌ خاطر‌ نقش مهم آن در مقابله با مشکلات و بحرانهای زندگی می‌دانند.معمولا افراد با انگیزه‌های متفاوتی نماز می‌خوانند.فوستر(2991)12 شکل مختلف نماز و لد و اسپیلکا(2002)4 تا 9 نوع‌ نـماز را‌ گـزارش‌ کرده‌اند.دیوید‌،لد و اسپیکا(2991) متداولترین اشکال نماز را نماز حاجت،نماز برای ادای‌ تکلیف،نماز برای کسب آرامش‌،نماز توبه،نماز شکر، نماز نیابتی،نـماز بـرای خودسازی،و نماز از‌ روی‌ عادت‌‌1 دانـسته‌اند.بـسیاری از نمازگزاران درصددند با نمازخواندن‌ چیزهایی مانند سلامتی،روابط میان فردی و موقعیتهای‌ مالی را کسب ‌‌کنند‌(ترایر و شوپ،1991).در واقع‌ می‌توان گفت که مردم نمازهایشان را انتخاب مـی‌کنند‌ و در‌ شـرایط‌ مختلف انواع متفاوت نـماز خـوانده می‌شود.برای‌ مثال بیمارانی که بعد از گذشت 5 سال از‌ تشخیص اولیه‌ سرطان سینه،شفا گرفته باشند بیشتر احتمال دارد نماز شکر به‌جا‌ آورند(لد،میل‌مور و اسپیکا‌،4991‌).نمازهای‌ حاجت هنگام مواجهه با تهدید،نـاتوانی و عـجز به‌جا- آورده می‌شوند،در حالی که به نظر می‌رسد که نمازهای اهل‌ تفکر برای دستیابی به کمال و تمامیت درونی خود باشد (جانسن،دی‌هارت‌ و دن‌ادراک 0991).این نوع نماز همچنین به درمان روانی از طـریق کـاهش آشفتگی و پریـشانی در انواع خاصی از کسالتها کمک می‌کند(فینی و مالونی 5891).به نظر می‌رسد نمازهایی که برای کسب‌‌ احساس‌ آرامش بـه‌جا آورده می‌شوند و مربوط به رابطه‌ انسان با خداوند هستند خشم را کاهش مـی‌دهند و بـا کـاهش اضطراب به آرامش عضلانی کمک می‌کنند (کارلسون،بکاستا و سیمنتان،8891).در مقابل نمازهای‌‌ تشریفاتی‌ و نمازهایی که صرفا خم و راسـت‌شدن ‌ ‌هـستند ممکن است با شادکامی رابطه منفی داشته باشد(مک‌کالو و لارسون،9991).در مورد نمازهای نـیابتی هـم تـحقیقات‌ بسیاری منتشر شده است(جویس و ولدون‌،5691‌؛ کالیپ،9691؛والکر،تونیگان،میلر،کامر و کالیچ،7991؛ مک‌کالو و لارسون،9991).بـه نظر برون(4991) نمازهایی که به قصد برآورده شدن حاجت خوانده‌ می‌شوند از نمازهایی کـه صرفا برای‌ خشنودی‌ پروردگـار‌ بـه‌جا آورده می‌شوند،متداولترند.

اکثر‌ تحقیقات‌ مربوط‌ به بازخورد نسبت به نماز در داخل کشور در سطح مدارس انجام گرفته است.طالبان‌ (8731)،ابراهیم‌زاده(0831)و خشنود مقدم و جعفری‌‌ (0831‌)بازخورد‌ دانشجویان نسبت به نماز را مثبت‌ گزارش کرده‌اند‌.نـتایج‌ پژوهش مرکز افکارسنجی‌ دانشجویان ایران(0831)نیز گزارش دانشجویان را نسبت به نماز از نظر اعتقادی و رفتاری مثبت گزارش‌‌ می‌کند‌.علاوه‌ بر این دانشجویان هم در زندگی فردی و هم در زندگی‌ اجتماعی خود گرایش بالایی بـه نـماز خواندن دارند.ابراهیم‌زاده(0831)به عدم وجود رابطه‌ معنادار بین وضعیت تأهل‌،تقید‌ والدین‌ دانشجویان نسبت‌ به نماز،تحصیلات عالیه والدین،سن و ترم تحصیلی با‌ گرایش‌ نسبت به نماز اشاره مـی‌کند.بـرخی از پژوهشها بر تأثیر نحوهبرخورد امام جماعت و محیط فیزیکی‌ نمازخانه‌(نفیسی‌ و دیانت‌،0831)،تأثیر جنس(به نفع‌ (1). habitual

روانشناسی تحولی » زمستان 1384 - شماره 6 (صفحه 124)

زنان)و افزایش سطح سواد والدین(اسماعیل‌زاده‌،0831‌) در‌ بازخورد مثبت دانشجویان نسبت به نماز تاکید کـرده‌اند.بـرجعلی(9731)معتقد است ارزشهای مذهبی‌، در‌ بین‌ گروه نمونه دختران نسبت به گروه نمونه پسران‌ از اعتبار و اهمیت بیشتری برخوردار است‌.طالبان‌(8731) در خصوص پایبندی به نماز-بعد مناسکی دین-نتیجه‌ گرفته اسـت کـه‌ اکـثر‌ قابل‌ توجه دانش‌آموزان نمازخوان‌ بـوده و بـه درجـات متفاوت به این فریضه الهی پایبند هیتند.پژوهش‌ نفیسی‌ و دیانت(0831)نیز نشان داد که‌ کارمندان،اعضای هیأت علمی و دانشجویان خواندن نماز‌ اول‌ وقـت‌ را تـرجیح مـی‌دهند.بازخورد افراد نسبت به‌ مذهب در کشورهای غربی نـیز مـورد بررسی قرار‌ گرفته‌‌ است.مک‌کالو و لارسون(1991)و پولوما و گالوپ‌ (1991)در پژوهش خود گزارش کردند‌ که‌ 67‌% ساکنان‌ ایالات متحده،نماز را در زندگی روزانـه خـود بـسیار مهم‌ گزارش کرده‌اند.نتایج یافته‌های‌ پژوهش‌ استرچ‌،کلسکی، سیلورستری،اسـترچ(1002)نشان داد که دینداری قلبی‌ مردان و زنان ورزشکار‌ بیشتر‌ از مردان و زنان غیرورزشکار است.دالمن و فری(9991)گزارش کردند درصد بـالایی‌ از پزشـکان حـداقل به‌ صورت‌ هفتگی یا ماهیانه به وظایف‌ مذهبی توجه دارند و تـنها درصـد اندکی بیان‌ کردند‌ که به‌ خداوند اعتقاد ندارند.کویینگ(8991‌)گزارش‌ کرد‌ که‌ بیش از نیمی از سالخوردگان بـیمار‌ حـداقل‌ یـک روز در هفته در مراسم مذهبی حضور می‌یافتند و یا به صورت‌ روزانه‌ یا‌ بیشتر نـماز مـی‌خواندند و یـا کتاب‌ مقدس‌ را مطالعه‌ می‌کردند‌.همچنین‌ علاقه مذهبی با بیماریهای‌ جسمانی و نشانه‌های‌ افسردگی‌ کمتری هـمراه بـود.والکـر، کجتین،بوچارد،لیکن،تلگن(0991)نیز معتقدند عوامل‌‌ ژنتیکی‌ و محیطی به طور یکسان در بازخورد‌ افـراد نـسبت‌ به مذهبمؤثرند‌.فرانسیس‌ و برون(1991)به تأثیر منفی‌ کلیساهای‌ انگلستان بر بازخورد نسبت بـه نـماز و فـقدان تأثیر مدارس کاتولیک اشاره کرده‌اند.

هدف‌ از‌ این پژوهش بررسی تأثیر انگیزه‌های‌ نماز‌ خواندن‌ دانـشجویان دانـشگاه شیراز‌ بر‌ نحوه بازخورد آنها نسبت‌ به‌ نماز است که به صورت چـهار پرسـش زیـر مطرح شده است:

1-آیا نوع انگیزه‌های‌ نماز‌ خواندن بر بازخورد فرد نسبت به‌ نماز‌ تـأثیر دارد؟

2-آیـا‌ انگیزه‌های‌ نماز‌ خواندن بر ادراک ویژگیهای‌‌ امام جماعت به عنوان یکی از عوامل مـحدودکننده اقـامه‌ نـماز تأثیر دارد؟

3-آیا انگیزه‌های نماز خواندن‌ بر‌ بازخورد فرد نسبت‌ به اشتیاق و علاقه‌ اجتماعی‌ در‌ مورد‌ نـماز‌ تـأثیر دارد؟

4-آیـا انگیزه‌های‌ نماز‌ خواندن بر آشنایی فرد به‌ احکام و مسایل نماز مؤثر است؟

روش

جـامعه آمـاری عبارت است از کلیه‌ دانشجویان‌ دانشگاه‌‌ شیراز در نیمسال دوم سال تحصیلی 38‌-28‌.نمونه‌‌ پژوهش‌*(0011‌- n )به‌ شیوه تصادفی طبقه‌ای از بـین‌ دانـشجویان انتخاب شد که در دامنه سنی 24-71 سال‌ قرار داشتند و از نظر وضعیت تحصیلی در مـقاطع کـاردانی، کارشناسی،کارشناسی ارشد‌ و دکترا(12 نفر)مشغول بـه‌ تـحصیل بـودند.پژوهش حاضر از نوع توصیفی است.با اسـتفاده از مـتون پژوهشی،پرسشنامه 77 سؤالی برای‌ جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز توسط محقق ساخته شد‌. قـابلیت‌ اعـتماد1پرسشنامه با استفاده از روش آماری‌ تـحلیل عـاملی از نوع تـأییدی و بـه روش مـؤلفه‌های‌ اصلی‌2بررسی شد.مقدار عددی شـاخص KMO 3بـرابر با 09% و مقدار عددی شاخص X2‌ در‌ آزمون کرویت بارتلت‌4 برابر با 97921/38 بود که در سـطح 0/1000 مـعنادار است و حکایت از کفایت نمونه و متغیرهای انـتخاب شده‌ برای انجام‌ تـحلیل‌ عـامل داشت.براساس تحلیل عامل‌‌ انـجام‌ شـده توأم با چرخش واریماکس‌5بر روی گویه‌های‌ (1). reliability

(2). confirmatory principal components factor analysis

(3). Kasier-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequancey

(4). Bartlett's test of‌ sphericity‌

(5). varimax rotation

(*)پس از‌ حذف‌ پرسشنامه ناقص(برحسب شاخصهای پاسخ داده نـشده)تـعداد افراد نمونه به 337 نفر تـقلیل یـافت.

روانشناسی تحولی » زمستان 1384 - شماره 6 (صفحه 125)

پرسـشنامه و با ملاک قـرار دادن مـقادیر ویژه‌1و شیب‌ نمودار اسـکری‌2هـفت مقیاس فرعی استخراج شد‌ که‌‌ عبارتند از:بازخورد نسبت به نماز،ویژگیهای امام جماعت، بـازخورد نـسبت به اشتیاق و علاقهء اجتماعی نسبت بـه‌ نـماز،آشنایی بـا احـکام و مـسایل نماز،محدودیتهای ادراک‌ شـده اجتماعی در مورد نماز‌،محدودیتهای‌ اجتماعی و محیطی‌ در دانشگاه در مورد نماز و محدودیتهای فردی. اعتبار3پرسشنامه با اسـتفاده از روش آلفـای کرونباخ مورد بررسی‌ قرار گرفت کـه مـقدار آلفـا بـرای کـل پرسشنامه‌ برابر بـا 19‌% و در‌ مـورد‌ مقیاسهای فرعی از 34% تا 38% در نوسان بود.پرسشنامه با استفاده از مقیاس‌ لیکرت‌4نمره‌گذاری شد‌.‌‌با‌ توجه به چـهار گـروه انـگیزه‌ (ادای تکلیف شرعی،عادت،رسیدن به آرامش روانـی‌،و تـرس‌ از‌ عـذاب الهـی)مـیانگینهای گـروهها در چهار متغیر (بازخورد نسبت به نماز،تأثیر ویژگیهای امام جماعت‌ در نماز،بازخورد نسبت به اشتیاق و علاقهء اجتماعی نسبت‌ به نماز،و آشنایی با‌ احکام و مسایل نماز)با‌ اسـتفاده‌ از روش آماری تحلیل واریانس یک راهه‌5و آزمون تعقیبی‌ توکی‌6مقایسه شد.

یافته‌ها

در این پژوهش آزمودنیها براساس چهار انگیزش‌ کلی شامل ادای تکلیف شرعی،عادت،رسیدن به آرامش‌ روانی،و ترس‌ از عذاب الهی بـرای نـماز به چهار گروه‌ متفاوت دسته‌بندی شدند.جدول 1 شاخصهای توصیفی‌ بازخوردهای گروههایمورد مطالعه نسبت به نماز خواندن‌ را برحسب نوع انگیزش نشان می‌دهد.بیشترین تعداد آزمودنیها(344‌- n )برای‌ کسب آرامش روانی نـماز مـی‌خواندند و در مقابل کمترین تعداد افراد برحسب عادت‌ نماز را به‌جا می‌آورند(72- n ).همچنین بعد از انگیزه‌ کسب آرامش روانی،انگیزه ادای تکلیف شرعی قرار داشت‌(402‌- n )و تنها تعداد مـعدودی از آزمـودنیها به‌ خاطر ترس از عذاب الهـی نـماز می‌خواندند(95- n ). جدول 1 میانگین و انحراف معیار بازخورد افراد نسبت به‌ نماز خواندن را در گروههای مختلف نشان‌ می‌دهد‌.گروهی‌ که برحسب عادت نماز می‌خواندند نسبت به سـایر گـروهها میانگین پایینتری کسب کـردند(92/8- x )،امـا تفاوت‌ بین میانگینهای گروههای دیگر بسیار ناچیز بود.

جدول 1:شاخصهای توصیفی بازخورد گروههای‌ مورد‌ مطالعه‌ نسبت به نماز خواندن برحسب‌ نوع‌ انگیزه‌

(به تصویر صفحه مراجعه شود) جدول 2 نتیجه تـحلیل واریـانس یک راهه در مورد رابطه‌ بین نوع انگیزه افراد و بازخورد آنها نسبت‌ به‌ نماز‌ خواندن را نشان می‌دهد.مقایسه گروههای مختلف با‌ استفاده‌‌ از روش تحلیل واریانس یک راهه نشان داد که از لحاظ بازخورد نـسبت بـه نمازخواندن بـین چهار گروه تفاوت‌ معنادار‌ وجود‌ دارد[0/600> P ,4/551-(476,3) F ].

نتایج آزمون تعقیبی توکی نشان‌ داد کسانی که با انگیزه ادای تکلیف شرعی و یـا کسب آرامش روانی نماز می‌خواندند در مقایسه با کسانی‌ که‌ برحسب‌ عـادت نـماز مـی‌خواندند نسبت به نماز خواندن بازخورد مثبت‌تری دارند.

میانگین‌ و انحراف‌ معیار گروههای مختلف در مورد علاقه و آشنایی آزمودنیها بـا ‌ ‌احـکام و مسایل مربوط به‌ نماز در جدول‌ 3 مشاهده‌ می‌شود‌.

(1). eigen values

(2). scree plot

(3). validity

(4). likert

(5). one-way analysis of variance

(6). tukey‌ honestly‌ significant‌ difference

روانشناسی تحولی » زمستان 1384 - شماره 6 (صفحه 126)

جدول 2:نتایج تحلیل واریانس بازخورد افـراد نـسبت بـه نماز خواندن براساس نوع انگیزه‌ گروههای‌ مورد‌ مطالعه

(به تصویر صفحه مراجعه شود) جدول 3:نـتایج تحلیل واریانس حوزه علاقه و آشنایی با‌ احکام‌ و مسائل مربوط به نماز براساس نـوع انگیزه گروههای مورد مـطالعه

(بـه تصویر صفحه‌ مراجعه‌ شود‌) مقایسه گروههای مختلف با استفاده از روش تحلیل‌ واریانس یک راهه نشان داد که‌ از‌ لحاظ علاقه و آشنایی‌ با احکام و مسائل مربوط به نماز بین چهار گروه تفاوت‌‌ معنادار‌ وجود‌ دارد[0/100> P .5/24-(807,3) F ]. نـتایج آزمون تعقیبی توکی نشان داد گروهی که از روی‌‌ عادت‌ نماز می‌خواندند به طور معناداری نسبت به سه‌ گروه دیگر کمتر با‌ احکام‌ و مسائل‌ نماز آشنا هستند.

تحلیل واریانس انجام شده در مورد تـأثیر ویـژگیهای‌ امام جماعت بر نماز‌ و بازخورد‌ نسبت‌ به علاقه و اشتیاق‌ اجتماعی در مورد نماز براساس نوع انگیزه،تفاوت‌ معناداری‌ را‌ بین گروههای مختلف نشان نداد.

بحث و تفسیر

در مجموع گروهی که با انگیزه ادای تـکلیف شـرعی‌ و یا‌ کسب آرامش روانی نماز می‌خواندند در مقایسه با گروهی‌ که برحسب عادت‌ نماز‌ می‌خواندند بازخورد مثبت‌تری‌ نسبت به نماز خواندن‌ داشتند‌.همچنین‌ افرادی که از روی‌ عادت نماز می‌خواندند‌ بـه‌ طـور معناداری نسبت به سه گروه‌ دیگر کمتر با احکام و مسائل نماز آشنا‌ بودند‌،اما انگیزه‌های مختلف نماز خواندن‌ ارتباطی‌ با بازخورد‌ افراد‌ نسبت‌ به علاقه و اشتیاق اجتماعی آنها در‌ مـورد‌ نـماز نـداشت و همین طور انگیزه افراد بـرای نـماز خـواندن‌ تاثیری بر ویژگیهای‌ امام‌ جماعت به عنوان یکی‌ از عوامل‌ محدودکننده اقامه نماز نداشت‌.

در‌ تبیین این یافته‌ها می‌توان گفت‌ افرادی‌ که بـا انـگیزه ادای تـکلیف نماز را به‌جا می‌آورند به نوعی در درون‌ خود‌ نـسبت بـه ادای آن احساس‌ تعهد‌ کرده‌ و در صورت به‌جا‌ نیاوردن‌ آن احساس گناه می‌کنند‌.به‌ بیان‌ دیگر نماز خواندن با این انگیزه نوعی التـزام درونـی ایـجاد می‌کند.التزام درونی‌ متضمن‌ انتخاب یک چیز و پایبندی‌ نسبت بـه‌ آن‌ است(نظیری‌،9731‌)که‌ این عنصر به نحو‌ بارزی در نماز برای ادای تکلیف شرعی خود را نشان‌ می‌دهد.یعنی ادای تـکلیف شـرعی‌ یـک‌ وضعیت درونی‌ است که باید آن‌ را‌ برگزید‌ و درونی‌ ساخت‌.درونی کـردن‌1 اعـتقاد‌ خاصی‌ مبتنی بر این تمایل است که می‌خواهیم‌ رفتار و افکارمان درست باشد،بنابراین قبول آن اعتقاد پاداشـ‌ درونـی‌ دارد‌(ارونـسون‌2،1831).این افراد با برخوردار بودن‌ از‌ این‌ احساس‌ خود‌ مهارگری‌‌3نسبت به ادایـ‌ ایـن تـکلیف احساس وظیفه و تعهد می‌کنند و احتمالا سایر تکالیف دینی خود را نیز انجام می‌دهند،اما در مـورد انـگیزه عـادت باید گفت رفتاری که‌ ناشی از شرطی شدن‌ باشد معمولا به صورت عادت درمی‌آید و اراده و عـقل در (1). internalization

(2). Aronson,E.

(3). self-control

روانشناسی تحولی » زمستان 1384 - شماره 6 (صفحه 127)

انـجام آن نقش بازی نمی‌کند،و در نتیجه کار نیز از سر تکلیف صورت‌ نمی‌پذیرد‌؛بلکه از پی تمایلی اسـت کـه بـر اثر تکرار زیاد عمل در فرد به وجود آمده و گریزی از آن‌ نمی‌تواند داشته باشد.بـه کـودکی که آموخته‌ایم برای‌ نماز به‌ شکلی‌ خاص و در جهتی معین بایستد،در حقیقت‌ هیچگونه تـبیینی صـورت نـمی‌گیرد.مثلا چرا باید نماز خوانده شود؟در واقع صرفا شرایطی را ایجاد می‌کنیم‌ (با‌ الزام‌ و یا غیر الزام)تـا فـرد‌ کاری‌ را انجام دهد.منبع این‌ انگیزه در بیرون قرار دارد.این نکات نشان مـی‌دهند چـرا افـرادی که با انگیزه ادای تکلیف شرعی نماز می‌خوانند‌ در‌ مقایسه به افرادی که‌ عادت‌ کرده‌اند نماز بـخوانن‌ نـسبت بـه نماز خواندن بازخورد مثبت‌تری دارند.اما در مورد افرادی که با هدف کـسب آرامـش روانی نماز می‌خوانند،چون انگیزه درونی است و از طرفی کسب‌ آرامش‌ روانی‌ برای افراد نوعی تقویت مـحسوب مـی‌شود این افراد از بازخورد مثبتی نسبت به نماز برخوردار هستند.این یافته اگـرچه نـتایج به دست آمده در تحقیقات‌ ابراهیم‌زاده(0831)و مرکز افـکارسنجی دانـشجویان‌ ایـران‌‌ (0831)در‌ مورد مثبت بودن بازخورد دانشجویان در مورد نـماز هـمسان است اما نشان می‌دهد که بازخورد آنها با‌ توجه به نوع انگیزه‌ها از سـطوح مـختلفی برخوردار است و بر رفتار‌ و عـملکرد‌ آنـها‌ اثر مـی‌گذارد.ایـن تـأثیر بر رفتار را می‌توان در تأثیر نقش انـگیزه‌های نـماز بر سطح آشنایی‌ دانشجویان ‌‌با‌ احکام و مسایل نماز مشاهده کرد.

یافته دیـگر ایـن پژوهش نشان داد گروهی که‌ از‌ روی‌ عـادت نماز می‌خواندند به طـور مـعناداری نسبت به‌ سه گروه دیـگر کـمتر با احکام و مسائل‌ نماز آشنا هستند. این موضوع را می‌توان در ارتباط با درونی کـردن و تـجارب‌ درونی فرد تبیین کرد‌.فـردی‌ کـه بـرای کسب‌ آرامش روانـی بـه نماز خواندن روی آورده است بـرای‌ تـجربه حداکثر آرامش و تقویت تلاش می‌کند.پس برای‌ این افراد کسب آگاهی در مورد سایر احکام نـماز بـرای‌ کسب‌ حداکثر آرامش از اهمیت بسیار زیـادی بـرخوردار است.در تـعالیم اسـلامی مـا آیات و روایات فراوانی در مـورد انسانهایی که نماز را ترک می‌کنند یا نسبت به آن‌ بی‌اعتنا هستند به چشم‌ می‌خورد‌،از جـمله بـرداشته شدن‌ برکت از روزی و مورد محاسبه شدید قـرار گـرفتن در روز قـیامت و مـواردی از ایـن قبیل.افرادی کـه بـه خاطر ترس‌ از عذاب پروردگار نماز را به‌جا‌ می‌آورند‌ نیز،با توجه به‌ این مسأله که عدم آگـاهی نـسبت بـه مسائل و احکام‌ مرتبط به نماز باعث مـی‌شود آنـها بـه خـوبی از عـهده ادایـ‌ نماز بر نیایند برای اجتناب‌ از‌ عذاب الهی به کسب‌ آگاهی نسبت به احکام نماز می‌پردازند.اما به این دلیل‌ که کسب پاداش در مقایسه با تنبیه موجب پیدایش رفـتار رضایتبخش‌تر و مؤثرتر می‌شود این افراد‌ در‌ مقایسه‌ با افرادی که نماز را‌ به‌ قصد‌ کسب آرامش روانی برپا می‌دارند در آشنایی با مسائل و احکام نماز نمره‌های‌ پاینتری کسب می‌کنند.از سوی دیگر افرادی کـه بـا‌ انگیزه‌ ادای‌ تکلیف شرعی نماز می‌خوانند چون افرادی‌ وظیفه‌مدار هستند‌ برای‌ ادای بهتر و بیشتر تکلیف خود نیازمند آشنایی با سایر مسائل و احکام مربوط به نماز هستند.توجه به این نـکته‌ کـه‌ عادت‌ مقدمه عقلانی و ارادی یک رفتار را از بین می‌برد،آن‌ را خودکار و خود به‌ خود می‌سازد،انسان را مانند ماشین،آلت اجرای حرکات‌ معین می‌کند و روح ابتکار،خلاقیت‌،نـوآوری‌ و احـساس‌‌ مسؤولیت را در او خفه می‌کند احتمالا پاسـخی بـه این‌ پرسش‌ است‌ که چرا افراد با انگیزه عادت،پایینترین‌ نمره‌ها را در حوزه آشنایی با سایر مسائل و احکام‌ مرتبط‌ با‌ نماز،در مقایسه با سایر انـگیزه‌ها گـزارش کرده‌اند.در واقع فردی کـه‌ انـگیزه‌اش‌ از‌ نماز خواندن عادت است، عادت برای او نوعی مزاحمت تلقی می‌شود که باید آن‌‌ را‌ رفع‌ کند در غیر این صورت از درون آزار می‌بیند.

با توجه به آن چه‌ گفته‌ شد می‌توان این‌گونه‌ نتیجه‌گیری کرد کـه عـبادت را نباید بر روح و روان تحمیل‌‌ کرد‌.هدف‌ تربیت باید پرورش انسانی باشد که با تکیه‌ بر اراده و عقل و از سر تکلیف‌ عمل‌ کند نه برحسب‌ عادت.

در حالی که نفیسی و دیانت(0831)در تحقیق خود‌ به‌ تأثیر‌ نـحوه بـرخورد امام جـماعت و محیط فیزیکی‌ نمازخانه بر دانشجویان اشاره کرده‌اند،یافته‌های تحقیق‌ حاضر نشان‌ داد‌ که این موضوع با نوع انـگیزه دانشجویان‌ در ارتباط با نماز ارتباط‌ ندارد‌.

روانشناسی تحولی » زمستان 1384 - شماره 6 (صفحه 128)

اهمیت‌ نماز در فرهنگ اسلامی و نـقش تـربیتی، مـعنوی و اجتماعی آن در بین مسلمانان عنصری روشن و بدیهی‌ است‌.تأثیری‌ که توسعه فرهنگ نماز در شخصیت‌ و شیوه‌های رفتاری،مناسبات زنـدگی ‌ ‌و فـرهنگ عمومی‌‌ جامعه‌ کنونی ما می‌تواند به جای بگذارد،حائز اهمیت‌ است.به هـمین جـهت ضـروری است که بدانیم‌ چه‌‌ عناوین و موضوعاتی در حال حاضر دارای اهمیت خاص‌ هستند تا بتوانیم پژوهشهای‌ مـربوط‌ به نماز را در آن‌ راستا سوق‌ دهیم‌.البته‌ قضاوت درباره اولویت‌ موضوعهای پژوهش مـرتبط با‌ توسعه‌ فرهنگ نـماز بـه‌ نوبه خود مبتنی بر پیش فرضها و ملاکهایی است که‌ پذیرفته‌ می‌شوند‌.

در خلال انجام پژوهش پیرامون‌ انگیزه‌های‌ نماز خواندن‌ و مقایسه‌ آن‌ در دانشجویان دانشکده‌های‌ مختلف و نیز تأثیر‌ انگیزه‌های‌ نماز خواندن بر بازخورد نـسبت به نماز و ادراک محدودیتهای فردی و اجتماعی‌ آن‌ سؤالات‌ متعددی پیرامون موضوع پژوهش از ابعاد‌ مختلف مطرح می‌شود.بررسی‌ تحول‌ مفهوم نمازخواندن‌ در کودکان و نوجوانان‌،تأثیر‌ انگیزه‌های نماز خواندن بر مؤلفه‌های بهداشت روانی مانند احـساس شـادکامی، رضایتمندی و حرمت خود‌ و نیز‌ تأثیر انگیزه‌های نماز خواندن بر‌ شخصیت‌ فرد‌،پرسشهایی هستند که‌ راهبردهای‌‌ پژوهشگران علاقه‌مند را در‌ آینده‌ ترسیم می‌کنند.

انجام پژوهش با مطرح‌کردن انگیزه‌های دیگری‌ مانند برآورده‌شدن حاجات،خـودسازی،بـه‌جا آوردن‌ شکر‌ پروردگار و مقایسه بین فرهنگی انگیزه‌های نمازخواندن‌‌ نیز‌ می‌تواند در‌ آینده‌ توسط‌ جوانان علاقه‌مند این آب‌ و خاک به بوته آزمایش سپرده شود.

منابع

ابراهیم‌زاده،ف.(0831).نگرش دانشجویان دختر رشته پرسـتاری‌ دانـشگاه‌ آزاد‌ واحد شیروان در مورد اثرات نماز‌ در‌ رفع‌ مشکلات‌‌ روانی‌ آنها،کتاب نماز‌ و دانشگاه‌ مجموعه مقالات برگزیده یازدهمین‌ اجلاس سراسری نماز.مؤلف:دبیرخانه دائمی اجلاس سراسری‌ نماز.تهران،ستاد اقامه‌ نـماز‌،63‌-11.

ارونـسون،ای.(1831).روانـشناسی اجتماعی،مترجم‌ ح.شکرکن‌. تهران‌،رشـد‌،تـاریخ‌ انـتشار‌ اثر اصلی 9991،چاپ هشتم.

اسماعیل‌زاده،م.(0831).بررسی نظر دانشجویان دانشکده علوم‌ پزشکی شهید بهشتی در مورد نماز جماعت و مسجد دانشگاه.کتاب‌ نماز و دانـشگاه.مـجموعه مـقالات برگزیده‌ یازدهمین اجلاس سراسری‌ نماز.مؤلف:دبیرخانه دائمـی اجـلاس سراسری نماز.تهران،ستاد اقامه نماز،29-77.

برجعلی،م.(9731).رابطه بین ویژگیهای شخصیتی نوجوانان و نظام ارزشی آنها با تأکید بر ارزشـهای‌ مـذهبی‌ و عـمل به باورهای‌ دینی.فصلنامه نیایش،1 و 2،031-69.

پاشا شریفی،ح.(1831).اصول روانسنجی و روانـ‌آزمای.تهران: رشد.

خشنود مقدم،ع.و جعفری،م.ت.(0831).بررسی و تحلیل‌ جایگاه نماز در میان دانشگاهیان.کتاب نماز‌ و دانشگاه‌.مجموعه مقالات‌ برگزیده یـازدهمین اجـلاس سـراسری نماز.مؤلف:دبیرخانه دائمی‌ اجلاس سراسری نماز.تهران،ستاد اقامه نـماز،071-161.

طـالبان،م.(8731).بررسی تجربی‌ نقش‌ نماز در تقلیل بزهکاری. فصلنامه‌ نیایش‌،3،931-721.

مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(0831).سنجش گرایش‌ به نـماز در بـین دانـشجویان.فصلنامه نیایش،7 و 8،612-691.

نظیری،م.(9731).آسیب‌شناسی تربیت دینی.فصلنامه‌ نیایش‌،4، 59-25.

نفیسی،ح.و دیانت‌،م.(0831‌).بررسی و تـحلیل جـایگاه نـماز در میان دانشگاهیان.کتاب نماز و دانشگاه.مجموعه مقالات‌ برگزیده یازدهمین اجلاس سراسری نماز.مؤلف:دبـیرخانه دائمـی‌ اجـلاس سراسری نماز.تهران،ستاد اقامه نماز،64-73.

Abingdon‌-cokesbury‌. Buttrick,G.A.(1942).Prayer.New York:

Education Press. psychology of praying.Birmingham Al:Religious Brown L.B.(1994).The human side of prayer:The

Ltd. attitude change.New York:Psychlogy Press, Bohner,G., Waenke‌,M.(2002‌).Attitude and‌

Wadsworth,Inc. theories of motivation.2th.Ed.,Belmant,California Arkes,H.R., Garske,J.P.(1977).Psychological

روانشناسی تحولی » زمستان 1384 - شماره 6 (صفحه 129)

(به تصویر صفحه مراجعه‌ شود)

روانشناسی تحولی » زمستان 1384 - شماره 6 (صفحه 130)

منبع: نورمگز

این مطلب را به اشتراک بگذارید :