‌ ‌‌‌مـقدمه‌

 

 اسلام دینی جامع و آیینی کامل است که برای پاسخگویی به نیازهای انسان و ادارهـ‌ ابـعاد‌ و جـوانب‌ زندگی او، از سوی پروردگار حکیم تنزیل و تشریع گردید.

 

این مکتبِ جامع، از یک سو‌ نیازهای فردی و اجـتماعی انسان را پاسخ می‌دهد و از سوی دیگر، ابعاد مادی و معنوی‌ او را یکجا به‌ عهده‌ گرفته اسـت و این برخلاف پندار سـکولاریست‌ها اسـت که می‌پندارند اسلام تنها به آخرت نظر دارد و یا حداکثر به حاجات و نیازهای فردی او پاسخ می‌گوید.

 

«نماز جمعه» نماد و نمودی است که به‌ هم پیوستگی فرد و اجتماع و نیز همپا و همراه بودن مـاده و معنا و سیاست و دیانت را، یکجا نشان می‌دهد. اما دریغ و تأسف که مسلمانان، از آغاز اسلام تا کنون، این فریضه بزرگ و پربرکت را‌، آنگونه‌ که

 

صاحب شریعت می‌خواست، اقامه نکرده‌اند و با توجه به نیازشان بـه بـرپایی درستِ نماز جمعه، از آن استفاده صحیح و لازم نشده و نمی‌شود.

 

گرچه سرگذشت نماز جمعه در جوامع شیعی، به‌ طور‌ عموم و در ایران اسلامی به خصوص، نیازمند بررسی و پیگیری است، که در جای خود باید بدان پرداخـته شـود؛ ولی آنچه که سزاوار است از آن یاد شود، زنده شدن‌ نماز‌ جمعه به برکت انقلاب اسلامی و استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران در این کشور قرآن و اهل بیت است که اجتماعات سرشار از شـور و شـعور و آگاهی و ایمانِ مردم خداجو، برکات و ثمرات‌ فراوانی‌ به‌ همراه داشته است.

 

زنده شدن‌ این‌ فریضه‌ بزرگ اسلامی از برکات قیام الهی امام خمینی(قده) است که درود خدا بر روح پاک او باد!

 

«یـکی از بـزرگترین‌ کـارهای‌ امام‌ بزرگوارمان ـ رضوان اللّه تعالی عـلیه ـ هـمین ایـجاد و تأسیس‌ نمازهای‌ جمعه بود. نماز جمعه را ایشان به این ملت دادند.»(1)

 

رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه‌ای ـ دامت‌ برکاته‌ ـ کـه‌ در سـال‌های نـخستین استقرار جمهوری اسلامی، از سوی امام به‌ امامت جـمعه تـهران برگزیده شدند؛ همواره اهتمام ویژه‌ای به نماز جمعه داشته و دارند. ایشان بخصوص پس از آنکه‌ مسؤولیت‌ سنگین‌ و خطیر رهبری را بر عـهده گـرفتند، بـه مناسبت‌های گوناگون، مطالب ارزنده‌ فراوانی‌ درباره ابعاد گسترده نماز جـمعه ایراد کردند که در این مجال، با مراجعه به بیانات هدایت‌گر‌ و راهگشای‌ ایشان‌، ابعاد و جوانب نماز جمعه بررسی مـی‌گردد:

 

اهـمیت و جـایگاه نماز جمعه

 

 اهمیت و جایگاه‌ ممتاز‌ و منحصر‌ به فرد نماز جمعه، بـا مـراجعه به قرآن کریم و سخنان معصومین(ع) و نیز سنّت و سیره‌ آنان‌ به‌ روشنی معلوم است؛ نمازی که در آن، هـمگان بـه تـقوا توصیه می‌شوند و به حق‌ نام‌ «فریضه عبادی ـ سیاسی» را برخود گرفته است.

 

از نـگاه رهـبر انـقلاب «نمازهای جمعه‌» نزدیکترین‌ پایگاه‌ها‌ به نهاد رهبری است، پایگاه‌هایی که «بخشی از کار دستگاه رهـبری ایـن کـشور را‌ انجام‌ می‌دهند، مردم را توجیه

می‌کنند، به استقامت در راه وادار می‌نمایند، از اشتباهات‌ دور‌ نگه‌ می‌دارند، ذهن مردم را بـا مـعارفِ لازم آشنا می‌کنند، دشمنان را نسبت به نفوذ در‌ اذهان‌ مردم مأیوس می‌کنند.»(2)

 

« ـ نماز جمعه ـ نـماز اجـتماع اسـت، نماز روشنگری و آگاه سازی‌ آحاد‌ مردم‌ است، نماز اخبار از آفاق عالَم به مؤمنین و آحـاد مـردم است... [در تشریع نماز جمعه]‌ هم‌ به‌ جنبه معنوی و تربیت و تهذیب نفوس و آدم‌سازی و گـسترش روح تـقوا در جـامعه که‌ از‌ این نماز متوقع بود دقت شد و هم جنبه سیاسی آن.»(3)

 

همچنین از دیدگاه ایشان «آگاهی تـوأم‌ بـا‌ ایمان مردم» روح نظام اسلامی است که نمازهای جمعه آن را تأمین‌ می‌کند‌.(4)

 

ایشان در سـخنی دیـگر، اهـمیت نماز جمعه‌ را‌ اینگونه‌ بیان نموده‌اند:

 

«نماز جمعه، جزو موضوعات کهنه‌ نشدنی‌ است. تکرار هر هـفته بـا ایـن خصوصیات و این تشریفات، خود حاکی از این‌ است‌ که حقیقت مستمری در این‌ فـریضه‌ الهـی نهفته‌ است‌. این‌ حقیقت که باید مستمرا جریان پیدا‌ کند‌، عبادت صرف هم نیست، عبادت را مـردم خـودشان به تنهایی در منازل‌ و در‌ هر نقطه‌ای می‌توانند انجام بدهند. نماز‌ جماعت هم یـک امـر‌ مستحب‌ است. آنچه این اجتماع را‌ این‌ طـور مـهم مـی‌کند و فریضه مستمری قرار می‌دهد ـ که در قرآن هـم یـک سوره‌ به‌ نام «جمعه» و یکی دو آیه‌ بخصوص‌ برای‌ نماز جمعه وارد‌ می‌شود‌؛ «إذا نُودیَ لِلصـّلاةِ مـِنْ‌ یَوْم‌ الْجُمُعَة فاَسْعوا إلی ذِکر اللّه و ذَرُوا البـیع...»عـبارت ا زجامعیت ا یـن فـریضه و دارا بـودن جنبه‌ معنوی‌ و عبادی از یک سو و جـنبه زنـدگی‌ و اجتماعی‌ و

 

سیاسی از‌ سوی‌ دیگر‌ است.»(5)

 

نماز جمعه رسانه‌ای‌ فراگیر

 

 در نگاه رهبر بـزرگوار انـقلاب، نماز جمعه رسانه‌ای است که بـا وجود رسانه‌های پیشرفته‌ امـروزی‌، هـمچنان کارآمد و اثرگذار می‌باشد و حتی بـا‌ فـاصله‌ زیادی‌ از‌ دیگر‌ رسانه‌ها جلوتر است‌:

 

«رسانه‌ نماز جمعه را با وسایل مدرن روز ـ تلویزیونها، رادیـوها و سـایر وسایل الکترونیکی بسیار پیشرفته‌ای کـه آمـده‌ اسـت‌ و نیز‌ مطبوعات و مـجلات ـ مـقایسه کنید و هزینه‌ها و پشتیبانی‌های آنـها‌ را‌ بـا‌ هزینه‌های‌ سلسله‌ امامت‌ جمعه در سرتاسر یک جامعه بسنجید، ببینید چقدر فاصله دارد. این رسانه بـسیار گـسترده و پُرنفوذ تا اعماق جامعه... با پشـتیبانی انـدک و هزینه کـم، خـون مـعنویت را به‌ مویرگ‌های پیکر جـامعه می‌رساند.»(6)

 

به نظر ایشان، آثار و برکات نماز جمعه، صرفا برای شرکت کنندگان در این مراسم عـبادی ـ سـیاسی نخواهد بود. بلکه بهره آن به مـتن جـامعه سـرازیر مـی‌شود‌:

 

«مـمکن‌ است در یک شـهرِ چـند صد هزار نفری، چند هزار نفر در نماز جمعه شرکت کنند، اما این اثر، منحصر در آن چند هـزار نـفر نـیست، امواجی است که‌ در‌ متن جامعه سرازیر مـی‌شود، مـی‌پیچد و هـمه جـا را فـرا مـی‌گیرد.»(7)

 

اهمیت این رسانه فراگیر آن است که پیام اصلی‌اش «تقوا»ست. ایشان در‌ این‌ زمینه اظهار نموده‌اند:

 

«یکی از‌ مهم‌ترین‌ سرفصل‌های نماز جمعه توصیه به تقواست. البته این گونه تـقوا فقط با گفتن و توصیه کردن تحقق پیدا نمی‌کند؛ هر چند گفتن و توصیه کردن، نقش‌ مهمی‌ دارد و نباید از نقش‌ بیان‌ و نصیحت و انذار و تبشیر ـ که شغل پیغمبران است ـ غافل بود؛ اما توصیه واقـعی بـه خود ما، چه ما به عنوان خطیب جمعه، چه ما به عنوان کارکنان و خدمتگزاران نماز جمعه. چه‌ ما‌ به عنوان طراحان و راه‌اندازان بخش‌های مختلف نماز جمعه، این است کـه در عـمل و در رفتار خود،

 

حداکثر تلاش را بکنیم که این فقط در زبان ما ظاهر نشود، بلکه در‌ عمل‌ ما ظاهر‌ شود... در اسلام عزیز اینها راههای خیلی طـبیعی بـرای هدایت و اداره درست جامعه و کشور اسـت.»(8)

 

بـرکات و ثمرات‌ نماز جمعه

 

 از نگاه عدلیه، احکام الهی براساس مصالح و مفاسد تشریع‌ گردیده‌ و در‌ بسیاری از موارد و موضوعات، این مصالح و مفاسد آشکار و قابل مشاهده است و نماز جـمعه از آن دسـته احکامی ‌‌است‌ که بـرکات فـراوان آن ـ کم و زیاد ـ برای همگان قابل فهم است. رهبر فرزانه‌ انقلاب‌ در‌ این رابطه بر «تأثیر عظیم ـ نماز جمعه ـ در جلب رحمت الهی و هدایت ملت مسلمان و حفظ‌ استقامت و وحدت و آگاهی‌های دینی و سیاسی آنـان»(9)تـصریح نموده و خطاب به ائمه جمعه می‌فرماید‌:

 

«خیال نکنید نماز جمعه‌ یک‌ پیش نمازی است... نخیر، اینجا محور است. این مثل رشته تسبیح است؛ این مثل یک کانونی است که نـور و گـرما می‌بخشد بـه سطح جامعه. شما نگاه کنید به دوران فتنه بزرگ‌ بعد از انقلاب، یعنی دوران سال 60 که چه فتنه عظیمی بـود! کشور از چه ورطه‌ای عبور کرد! چه پیچ خطرناکی بر سر راه ایـن سـیاره سـریع‌السیر بود! و ببینید آن روز‌، نمازهای‌ جمعه چه نقشی ایفا کرد و هر کلمه‌اش، هر خطبه‌اش یک درمان شفا بخشی بـود ‌ ‌بـر دل‌های مردم متدین و مؤمن.»(10)

 

ایشان همچنین می‌فرماید:

 

«هشت سال دفاع مقدس ما از نـماز‌ جـمعه‌ها‌ نـیرو گرفت و در نماز جمعه‌ها تبیین شد. سخت‌ترین دوران این انقلاب... که توطئه عظیم سیاسی علیه امام و انـقلاب و کشور طراحی و اجرا می‌شد، این توطئه در نماز جمعه‌ها شکست خورد‌. مردم‌ در طول ایـن مدت، در نماز جمعه، از زبـان یـک امام عادل و یک نَفَس امین ـ که همین ائمه جمعه محترمی هستند که در تهران و شهرستانها با مردم حرف می‌زنند‌ ـ نسبت‌ به‌ مسائل کشورشان و مسائل جهان آگاه‌ شدند‌ و اطلاعاتشان‌ به روز شد.»(11)

 

دشمن و نـماز جمعه

 

 نماز جمعه، نشان عزت اسلام و عظمت مسلمانان است و بی‌شک دشمنان اسلام و بدخواهان مسلمین با‌ ترفندهای‌ گوناگون‌ و توطئه‌های رنگارنگ، در پی کم رونق کردن این‌ سنّت‌ اسلامی و فریضه عبادی ـ سیاسی خواهند بود. رهـبر مـعظم انقلاب در این زمینه می‌فرمایند:

 

« ـ دشمنان ـ با نماز جمعه هم مبارزه‌ کردند‌؛ البته‌ مبارزه تبلیغاتی، مبارزه غیر تبلیغاتی هم کردند که قابل اهتمام‌ و توجه نبود. اما از اولی که نماز جمعه به وجـود آمـد و این نماز جمعه، مردم را در مسائل‌ گوناگون‌، در‌ همه شهرستان‌های کشور و به خصوص در تهران متحد کرد و دیدند که‌ تا‌ یک مسأله‌ای در کشور به وجود بیاید همه منتظر روز جمعه‌اند که ببینند دربـاره ایـن مسأله‌، در‌ منبر‌ نماز جمعه چه موضع‌گیری‌ای می‌شود و بعد، آن موضع‌گیری فضای عمومی کشور می‌شود‌؛ شروع‌ کردند‌ با این به مبارزه کردن... امروز هم همچنان ادامه دارد. اگر کسی گمان کند‌ کـه‌ نـماز‌ جـمعه به عنوان یک کانون اجـتماع، اجـتماع در فـکر، اجتماع در ممشای سیاسی، اجتماع‌ در‌ اهواء؛ در عواطف و محبّت‌ها و اجتماع در حرکت‌های عمومی از نظر دشمنان این نظام‌ مغفول‌ عنه‌ است، اشتباه کرده است. بـاز هـم تـوجه دارند به نماز جمعه هر چه که‌ بـتوانند‌ عـلیه نماز جمعه کار می‌کنند. حالا، کارکردن طرق مختلف دارد؛ طرق تبلیغاتی دارد‌، طرق‌ غیر‌ تبلیغاتی دارد، وسوسه‌انگیزی و وسوسه‌آفرینی دارد، بدگویی‌های گوناگون به وسـیله آدمـ‌های غـافل دارد.»(12)

 

به نظر‌ مقام‌ معظم رهبری، این همه دشمنی با نـماز جمعه خود

 

 

دلیل بر فایده‌ داشتن‌ وتأثیر‌ گذار بودن آن است:

 

«یک دلیل بر اینکه نماز جمعه خیلی مـؤثر اسـت، ایـن است‌ که‌ بعد‌ از پانزده سال هنوز که هنوز است دشمنان مـا در تـبلیغاتشان، علیه‌ نماز‌ جمعه تبلیغ می‌کنند. اگر شما به تبلیغات رادیوهای بیگانه گوش کنید، می‌بینید که هـنوز عـلیه نـماز‌ جمعه‌ به طرق مختلف حرف می‌زنند. اوایل انقلاب خیلی حرف‌ها می‌زدند. آدم خـیال‌ مـی‌کرد‌ مـدتی می‌گویند بعد می‌بینند فایده ندارد رها‌ می‌کنند‌، اما‌ رها نکردند. با اینکه فایده هـم نـدارد‌، رهـا‌ نکردند. به طرق مختلف و با زبان‌های مختلف مرتب علیه نماز جمعه حرف می‌زنند‌. از‌ جـمله بـیانات مکرر امام ـ رضوان‌ الله‌ تعالی علیه‌ ـ این‌ بود‌ که می‌فرمودند: وقتی می‌بینید دشـمن رویـ‌ چـیزی‌ حساسیت دارد، شما حساسیت مقابلش را داشته باشید. مضمون فرمایششان این بود‌ که‌ اگر دیدید از چـیزی خـیلی مذمّت‌ می‌کنند، بدانید که خیری‌ در‌ آن هست. اینکه دشمنان ما‌، چه‌ خودشان مستقیما و چـه عـواملشان در گـوشه و کنار این همه علیه نماز جمعه تلاش‌ و کار‌ می‌کنند، حکایت می‌کند از اینکه‌ نماز‌ جمعه‌ هـنوز هـم خیلی‌ مضرّ‌ به منافع دشمنان ماست‌.»(13‌)

 

دشمنان اسلام و بدخواهان ملت مؤمن و آگـاه ایـران، بـراساس دشمنی و نادانی خود از مکتب و ملت‌، به‌ گمان واهی خود پنداشتند با تبلیغات‌ شیطانی‌ می‌توانند مـلت‌ انـقلابی‌ ایـران‌ را از اسلام و احکام‌ حیاتبخش آن دور کنند که همه خیالی باطل بود:

 

«از اول انقلاب تا امـروز... هـر‌ هفته‌ تبلیغات سنگین حجیمی از طرف دشمان‌ نسبت‌ به‌ نماز‌ جمعه‌ صورت می‌گرفت. حرف‌هایی‌ می‌زدند‌ که تـقصیر هـم نداشتند؛ چون ملت ایران را نمی‌شناختند؛ به قدر خودشان حرف می‌زدند؛ مثل بـسیاری‌ از‌ جـاهای‌ دیگر که رادیوهای دشمن نسبت به مـردم‌ ایـران‌ حـرف‌ می‌زدند‌ که‌ مایه‌ خنده مردم شرکت کـننده در نـماز جمعه بود.»(14)

 

دشمن نه تنها علیه نماز جمعه تبلیغ می‌کرد که در تهاجمی قـساوت آلود، امـامان جمعه و جایگاه‌های نماز جمعه‌ را آمـاج حـمله و هجوم قـرار داد:

 

«بـه تـبلیغات اکتفا نکردند؛ نماز جمعه را مورد تـهاجم خـونین قرار دادند. پنج امام

 

جمعه معتبرِ معروف را به شهادت رساندند؛ مرحوم آیـت اللهـ‌ قاضی‌، مرحوم آیت الله مدنی، مرحوم آیـت الله صدوقی، مرحوم آیت الله دسـتغیب، مـرحوم آیت الله اشرفی. پنج عالمِ مـجتهدِ پیـرمردِ با تقوای پرهیزگارِ پارسا و پاکدامن را که هر هفته‌ مردم‌ با دل و جان پشت سـر آنـها می ایستادند و به آنها اقـتدا مـی‌کردند، جـلوی چشم همین مـردم در نـماز جمعه به شهادت رسـاندند. بـه‌ بسیاری‌ دیگر هم سوء قصد کردند‌ که‌ بحمدالله به جایی نرسید.»(15)

 

مردم و نماز جـمعه

 

 مـؤمنانِ مشتاق و ملت آگاهی که در نماز جـمعه حـضور پیدا مـی‌کنند، یـکی از ارکـان اصلی این‌ عبادت‌ بـزرگ می‌باشند. حضرت آیت‌ الله‌ خامنه‌ای که خود در سمت امامت جمعه تهران در رابطه‌ای صمیمانه شاهد حـضور شـورانگیز و مخلصانه آنان بودند در این رابطه مـی‌گویند:

 

«مـردم در تـمام ایـن بـیست سال، نماز جـمعه را‌ بـا‌ همه آن دشمنی‌ها گرم نگاه داشتند. در سرمای سخت زمستان، زیر آفتاب داغِ سوزانِ تیرماه و مرداد ماه تـهران، در اوقـات گـوناگون، زن و مرد، گاهی بر روی زمین‌های یخ، برروی بـرف‌، در‌ زیـر بـارندگی‌ تـند، گـاهی بـرروی زمین داغ و آسفالت‌های داغ... این نماز جمعه را طی سال‌های متمادی حفظ کردند و پاس‌ داشتند و نماز جمعه تهران برای نمازهای جمعه در سراسر کشور محور‌ شد‌. بحمدالله‌ امروز در سرتاسر کشور نـمازهای جمعه فراوانی تشکیل می‌شود؛ مردم اجتماع می‌کنند و امنای مردم برای مردم حرف ‌‌می‌زنند‌ و مسائل دینی و اعتقادی و سیاسی را برای آنها بیان می‌کنند... همان نقشی که نمازهای‌ یومیه‌ برای‌ فرد انسان دارد و مـانع از نـسیان و غفلت می‌شود؛... نما زجمعه همین نقش را نسبت به‌ اجتماع دارد.»(16)

 

امام جمعه، ویژگی‌ها و مسؤولیت‌ها

 

 نقش امام جمعه در نماز جمعه‌، یک نقش کلیدی است‌ که‌ از یک سو باید از ویژگی‌ها و صفاتی بـرخوردار بـاشد و از سوی دیگر مسؤولیت‌های سنگینی که بر دوش او نهاده شده را به خوبی انجام دهد. رهبر معظم انقلاب در این زمینه‌ سخنان روشنگری دارند:

 

«امام جمعه... ـ بـاید ـ خـود را علما و عملاً با کفایت کـند و آگـاهی‌های لازم را برای ایجاد و انتقال معرفت به مردم کسب کند و تقوا و ورع را رعایت نماید و به آنچه‌ که‌ می‌گوید عمل کند.»(17)

 

ایشان شرط تأثیرگذاری ائمه جمعه را از لحاظ سـیاسی ایـنگونه بیان می‌کند:

 

«از لحاظ سـیاسی، آن وقـتی می‌توانید مفید باشید که مجتمع باشید و متفرق نگردید؛ یعنی‌ مجموعه‌ ائمه جمعه یک جهت و یک حرکت داشته باشند. آن جهت هم باید فارغ از این خط و خط‌بازی و گروه‌بندی و جناح‌بندی‌های موجود جامعه بـاشد... اصـلاً نباید اسیر این چیزها بشوید... اصلاً‌ مافوق‌ جریانها، اصول هست که باید مورد نظر باشد و رعایت گردد. در بقیه امور هم هر چه اختلاف نظر باشد، اشکال ندارد. اصل انقلاب و اسـلام و حـمایت از دولت و جهت‌گیری‌های اصـولی‌، بایستی‌ مشترک‌ باشد.»(18)

 

تلاش برای تکامل‌ و گام‌ برداشتن‌ به جلو توصیه بلکه خواسته ایشان می‌باشد:

 

«من از هـمه آقایان، بخصوص کسانی که صاحب فکر نو و ابتکاری و جرأت اقدام در‌ گـشودن‌ راهـهای‌ نـاگشوده هستند، خواهش می‌کنم که سعی‌مان بر این‌ باشد‌ که به طور دائم و روز به روز، این مجموعه سراسری کشور را تـکامل ‌ ‌بـبخشیم. اگر ما قانع باشیم که‌ همان‌ طوری‌ که ده سال پیش نمازهای ما بـرگزار مـی‌شد، حـالا هم‌ برگزار بشود، غبن است؛ «مَنْ استوی یوماه فهو مغبون» قاعده هر کار مستمر، بـخصوص وقتی وظیفه بزرگی برعهده‌ دارد‌، این‌ است که به طور دایم در حال تحوّل و پیـشرفت باشد.»(19‌)

جذب‌ جوانان در درک نـیازهای آنـان

 

 نهضت اسلامی ملّت مسلمان ایران به رهبری امام خمینی، با مشارکت‌ همه‌ اقشار‌ ملت آغاز شد و استمرار یافت و به بار نشست. همچنانکه دفاع مقدس هشت‌ ساله‌ در‌ برابر متجاوزان و ایستادگی در برابر تـوطئه‌های بی‌شمار و پیچیده دشمنان ریز و درشت داخلی، منطقه‌ای و جهانی‌، با‌ حضور‌ ملت اداره شد و به هدف رسید. ولی در این میان جوانان، هم در نهضت‌ و انقلاب‌ و هم در جبهه‌های دفاع مقدس حضوری ممتاز و تأثیری خاص داشتند.

 

اسـتمرار ایـن حرکت‌ الهی‌ در‌ ایران اسلامی، نیز باید بر همان پایه استوار باشد؛ یعنی حضور ملت، به ویژه‌ جوانان‌ پرشور و سرشار از شعور. نماز جمعه بهترین جلوه حضور و بروز مؤمنان آگاه و دلدادگان‌ بـه‌ نـظام‌ اسلامی است. همانطور که محل پالایش روح و فراگیری درس‌های فراوانی است. از این‌رو امامان جمعه‌ باید‌ همه اقشار ملت به ویژه جوانان را به این فریضه عبادی ـ سیاسی‌ جذب‌ کنند‌. رهبر مـعظم انـقلاب در این موضوع خطیر، نکات مهمی مطرح کرده‌اند:

 

«ما اول باید فکر‌ کنیم‌ که‌ چگونه می‌شود جوانان را به نماز جمعه جذب کرد... اصل قضیه این‌ است‌ که این مرکز باید جـاذبه داشـته بـاشد تا بکشاند. اگر جاذبه داشـت خـواهد کـشاند؛ حتی از‌ پای‌ تلویزیون هم هر گونه انسانی را می‌کشاند... تکیه نظام الهی به مردم‌ است‌ و مردم بیش از همه چیز، با عواطف‌ و ایـمانشان‌ در‌ صـحنه حـضور پیدا می‌کنند؛ این عواطف و این‌ ایمان‌ را بایستی جـذب کـرد.»(20)

 

ایشان در سخنی دیگر با تأکید می‌فرماید:

 

«منبرهای‌ جمعه‌ را بایستی پُر جاذبه کرد‌ و جوانان‌ را به‌ آن‌ جذب‌ نمود. از چیزهایی که مـنفِّر طـباع‌ سـالم‌ است، بایستی پرهیز کرد. از چیزهایی که ایمانها را از روحانی سلب‌ مـی‌کند‌ بایستی اجتناب کرد.»(21) [شما] «اگر‌ به فضای نماز جمعه‌ نگاه‌ کردید و دیدید افراد غالبا در‌ سنین‌ چهل سال و پنـجاه سـال بـه بالایند، بدانید که از آن قافله عقب مانده‌اید‌، این‌ برو برگرد ندارد. الآن اکـثر‌ جـمعیت‌ جوانند‌. نمی‌شود گفت که‌ اینها‌ بی‌دینند؛ جوانها متدین، پرشور‌ و علاقه‌مندند‌. بعضی‌ها می‌خواهند وانمود کنند که جـوان‌های مـا از دیـن و انقلاب برگشته‌اند. اینها چون خودشان‌ برگشته‌اند‌، خیال می‌کنند که همه برگشته‌اند؛ عـیب‌ در‌ دل خـودشان‌

 

اسـت‌. نخیر‌ شوق و عشق و شور جوانان‌ نسبت به مسائل اسلام و انقلاب خیلی خوب است، هـمیشه جـوانها ایـن گونه بوده‌اند. حتی در‌ رژیم‌ گذشته هم اگر کسی پیدا می‌شد‌ که‌ می‌توانست‌ گیرنده‌ و فـرستنده‌اش‌ را بـا جوانها‌ تنظیم‌ کند ـ گیرنده‌اش ذهنیات آنها را بگیرد، فرستنده‌اش ذهنیات صحیح خودش را به آنـها مـنتقل کـند ـ جوانها‌ در‌ اطرافش‌ می‌جوشیدند. گفت «هر که شیرینی فروشد، مشتری‌ بروی‌ بجوشد‌»؛ باید‌ شیرینی‌ فـروخت‌ تـا مشتری بریزد. به هر حال جوانهاخوبند... اگر شما نگاه کردید و دیدید نماز جـمعه از جـوانها خـالی است، بدانید در این طرف تریبون عیبی وجود دارد. همه‌اش‌ نباید آن طرفِ تریبون را متهم کرد که جـوانها نـمی‌آیند و بی‌اعتنایی می‌کنند؛ باید دید در این طرف، اشکال چیست. اشکال یا در خطبه اسـت، یـا در شـخصیت امام جمعه است‌، یا‌ در دفتر است، یا در رفتار است، یا در خانه و زندگی است؛ باید فـوری جـستجو کـرد و آن عیب را برطرف نمود. به نظر من این نکته بسیار مهم و تعیین‌ کـننده‌ اسـت.»(22)

 

مردمی بودن

 

 ویژگی لازم و وظیفه مسلّم دیگری که رهبر عزیز انقلاب برای امامان جمعه بر می‌شمارند، مـردمی بـودن آنان است:

 

«من‌ اطلاع‌ دارم در بعضی از شهرها‌، آقایان‌ ائمه جمعه ارتباط خوبی بـا مـردم دارند... جلسات متعددی برای مردم دارند. در شـب‌های مـتعددی از هـفته برای گروههای مختلف جلسه تفسیر قرآن، جـلسه‌ اعـتقادات‌ و جلسه اخلاق دارند. حداقل‌ یک‌ وعده نماز در شبانه روز، برای اینکه مردم در نماز شـرکت کـنند چیز بسیار خوبی است. ایـنگونه ارتـباطات با مـردم، بـسیار لازم اسـت و انس مردم را به امام جمعه زیـاد‌ مـی‌کند‌... باید تلاش کنیم که نماز جمعه، همان جایگاه و محور و مرکزیتی را که اسـلام بـرای آن خواسته است پیدا کند.»(23)

 

ایشان «مـردم داری» را وظیفه حتمی امامان جـمعه مـی‌داند و می‌فرماید‌:

 

«مردم‌داری‌، یکی از‌ وظایف امـام جـمعه است. نباید بگوییم: آقا! ما حالا امام جمعه هستیم، بالاخره توی این شـهر یـا‌ توی این استان، مردم بـاید بـیایند سـراغ ما. نه آقـا، شـما‌ مثل‌ آن‌ آقایی عـمل کـنید که ابتدائا، بدون هر آشنایی، وارد یک شهری شده است تا در این شهر ‌‌بماند‌ و تـبلیغ دیـن بکند... بدترین کارها برای امام جـمعه ایـن است کـه مـردم، هـر‌ کار‌ کنند‌ دستشان بـه امام جمعه نرسد. این بدترین چیزهاست. بهترین چیزها برای امام جمعه این است‌ که بـتواند دل مـردم را به خود جذب کند و عواطف مـردم را بـه‌ خـود مـتوجه کـند.»(24‌)

 

از‌ نظر حضرت آیـت الله خـامنه‌ای، یک روحانی نباید از مردم منقطع باشد و در این میان وظیفه امام جمعه سنگین‌تر و لزوم ارتباط و حشر و نشر او بـا مـردم شـدیدتر است:

 

«ممکن است بعضی‌ از آقایان در بعضی جـاها فـقط جـمعه‌ها حـضور پیـدا کـنند، این موجب انقطاع از مردم می‌شود. بعضی از آقایان ممکن است در ایام هفته هم به کارهایی سرگرم باشند که آ نها‌ را‌ از مردم جدا کند. به نظر ما، این مصلحت نـیست. روحانی باید از مردم منقطع نشود. امام جمعه بیشتر از دیگر روحانیون باید از مردم منقطع نشود و به نظر ما‌، این‌ می‌شود.»(25)

 

ایشان راهکار «مردمی بودن» را اینگونه ارائه می‌کنند:

 

«بعضی از آقایان ائمه جمعه را دیـدیم کـه در همان محل خود و در محیط کار خود با مردم مأنوس‌ و گرم‌اند‌؛ مردم به دفترشان می‌آیند، درِ دفترشان به روی مردم باز است، بعضا در مجالس و محافل مردم شرکت می‌کنند، به دردهای آنها مـی‌رسند، حـرفشان را گوش می‌دهند، به دلبستگی‌های آنها‌ توجّه‌ می‌کنند‌، به مزار شهدایشان می‌روند، در‌ تشییع‌ شهدایشان‌ شرکت می‌کنند، جواب مسائلشان را می‌گویند، برایشان جلسه می‌گذارند، برای پسـرها، دخـترها، جوانها و خانواده‌هایشان تفسیر می‌گویند. دیـدیم کـه بعضی از آقان‌ منقطع‌ نیستند‌ و این طور به مردم متصل‌اند. این حالت بسیار‌ خوب‌ است و باید تقویت بشود.»(26)

 

مراقبت از خود

 

 هنگامی نصایح و موعظه‌های امام جـمعه بـر دل‌ها می‌نشیند و توصیه او بـه‌ تـقوا‌ تأثیر‌ عملی می‌گذارد که او خود در گام نخست از دام‌ هوا رهیده باشد. رهبر وارسته در این  زمینه می‌فرماید:

 

«ما اگر باشخاصنا نتوانیم خود را در خط صحیح‌ الهی‌ و اسلامی‌ قرار بدهیم، تأثیرات ما ضـعیف و کـم و حتی صفر خواهد بود... ـ شما‌ ای‌ ـ کسانی که مرجع مردمید در ابتلائاتشان، در قذارات نفسانی و روحی‌شان، در گله‌گذاری‌هایشان، در شبهه افکنی‌هاشان، و پاک‌ می‌کنید‌ ذهن‌های‌ آنها و دل‌های آنها و روح‌های آنها را، مواظب خودتان هم باشید... شـما هـم‌ باید‌ عـروج‌ کنید. خودتان را تطهیر کنید.»(27)

 

پدری و مهربانی

 

 وقتی شخصی با عنوان «امام جمعه‌» در‌ شهر‌ یا استانی حضور می‌یابد، بـاید توجه داشته باشد که مخاطبان او همه افراد آن‌ محیط‌ و منطقه مـی‌باشند، و از مـحدود کـردن خود به افراد و احزاب و گروههای خاص به شدت‌ پرهیز‌ نماید‌. رهبر معظم انقلاب دراین رابطه می‌گویند:

 

«... یـکی ‌ ‌آن حـالت پدری است که ائمه جمعه‌ باید‌ در شهرها نسبت به همه جناحها، افراد و گروهها حـالت پدری داشـته بـاشند. گرایش‌ به‌ یک‌ طرف نباشد. طوری نباشد که عده‌ای از اهل این محل احساس کنند کـه این آقا‌ متعلق‌ به آنهاست. طبعا مراد ما آن عده افراد کمی نیست کـه ممکن‌ است‌ در‌ محلی جـزو فـسقه و فجره باشند. البته آنها هم اگر پدری و عطوفت و نصیحت از طرف علمای‌ دین‌ احساس‌ بکنند، احتمال دارد که به دامن و آغوش تقوا و دین برگردند.»(28)

 

سرباز‌ نظام‌

 

 به عقیده رهبری، ائمه جمعه سربازان نظام اسـلامی هستند:

 

«ائمه جمعه باید خود را سرباز این‌ نظام‌ بدانند. این بروبرگرد ندارد. امام جمعه نماینده و سرباز این نظام است. کما‌ اینکه‌ خود مسؤولین هم همینطورند. رهبر هم همینطور‌ است‌ و دیگران‌ هـم هـمینطورند. ما سرباز نظامیم، ما فدایی‌ نظامیم‌. این نظام، نظام اسلامی و نظام قرآن است، شوخی که نیست. اگر کسی بگوید‌ من‌ فدایی قرآن هستم اما فدایی‌ این‌ نظام نه‌، حرف‌ نـامقبولی‌ زده اسـت. امروز فدایی قرآن بودن‌؛ یعنی‌ فدایی این نظام بودن، چون نظام قرآنی است و الاّ... فدایی چه هستید‌ شما؟ قرآن‌ عملی، قرآن مجسم، قرآنی که به‌ معنای حاکمیت مؤمنین، حاکمیت‌ دین‌ و حـاکمیت صـلاح است، مبارزه با‌ دشمنان‌ خدا عدم سکوت در مقابل کفر است. قرآن به این معنا، فدایی لازم‌ دارد‌. باید سرباز این نظام شد‌.»(29‌)

 

موضعگیری‌ صریح

 

 به نظر‌ رهبر‌ معظم انقلاب، ائمـه جـمعه‌ بـاید‌ جایی که امر دائر باشد مـیان جـبهه طـرفدار اسلام و جبهه‌ای که طرفدار اسلام نیست‌، موضع‌ صریح و روشنی به نفع جبهه طرفدار‌ اسلام‌ بگیرند و البته‌ موضع‌گیری‌ متین‌ و در چارچوب عدل:

 

«مـوضع‌گیری‌ بـه مـعنای پرخاشگری هم نیست؛ نه، موضع‌گیری اگر با پرخـاشگری و اهـانت و آن چیزهایی که خدای‌ نکرده‌ موضع امام جمعه را از عدل‌ بیرون‌ می‌آورد‌ و به‌ ظلم‌ نزدیک می‌کند، آمیخته‌ شد‌، اثر خدایی هـم نـخواهد داشـت؛ اثر مردمی هم نخواهد داشت، نه خدا ثواب می‌دهد، نـه مردم‌ گوش‌ می‌کنند‌. پرخاشگری مراد نیست، تبیین مراد است «بلاغ‌ المبین‌»؛ بیان‌، تبیین‌. هر‌ چه‌ هم مهربانانه‌تر، بـزرگوارانه‌تر و مـحبت‌آمیزتر بـاشد، بهتر است، البته باید صریح و روشن باشد که مایه اشتباه نـشود... و ایـن البته احتیاج دارد به شناخت موقعیت، شناخت سخن، شناخت مخاطب‌، شناخت شبهه.»(30)

 

خطبه نماز جمعه

 

 جایگاه «خـطبه‌ها» در نـماز جـمعه از اهمیت و تأثیرگذاری ویژه‌ای برخوردار است و به همین خاطر باید از شرایط و ویژگی‌هایی بـرخوردار بـاشد. رهـبر معظم انقلاب در‌ این‌ موضوع مهم می‌فرماید:

 

«در خطبه‌ها اولاً محتوا را باید در نظر داشت... محتوای خطبه‌ها چـیزی بـاشد کـه هر کس پای آن نشست، وقتی بلند شد احساس کند چیزی نصیبش‌ شده‌ یا یک مـطلب عـلمی، یا یک مطلب اعتقادی، یا یک فهم سیاسی... یا توجه و ذکر خدا، یـا ایـنکه قـطره اشکی از چشم او‌ جاری‌ شود. احساس کند چیزی به‌ دستش‌ آمده... و این، احتیاج به کـار و تـلاش دارد.»(31)

 

ایشان درباره اندازه زمانی خطبه‌های جمعه می‌گویند:

 

«خطبه‌ها را هر چه بتوانیم کوتاه‌تر کـنیم. بـهتر اسـت‌. البته‌ در حد لازم؛ مثلاً‌ فرض‌ بفرمایید اگر خطبه‌ها از حدود بیست دقیقه به اذان ظهر شروع بشود تـا بـیست دقیقه بعد از اذان ـ یعنی حدود چهل دقیقه ـ فکر می‌کنم خیلی خوب باشد و کـافی هـم هـست‌. در‌ چهل دقیقه هم خیلی چیزها می‌شود گفت. آن وقتی که مطالعه کرده باشیم و حرف آماده و دسـته‌بندی شـده بـاشد، راحت‌تر و زودتر مطلب را تمام می‌کنیم. وقتی خطبه را طول می‌دهیم، خیلی‌ از‌ اوقات نـاشی‌ از ایـن است که مطلب در ذهنمان منظم و مرتب نیست... خطبه‌ها باید کوتاه باشد، تا مردم احساس‌ نکنند کـه بـا آمد و رفت نماز جمعه روزِ جمعه‌شان تحت الشعاع‌ قرار‌ می‌گیرد‌ و همه‌اش صرف نـماز جـمعه می‌شود.»(32)

 

مقام معظم‌رهبری در سخنی دیگر در باب خـطبه‌ها اظـهار مـی‌دارند:

 

«آنچه ‌‌در‌ باب خطبه‌های نماز جمعه به نـظرم مـی‌رسد این است که هر چه این‌ خطبه‌ها‌ کم‌ حجم‌تر و پُرمغزتر باشد، بهتر اسـت. نـقطه مقابل این است که خـدای نـکرده حجم خـطبه‌های زیـاد‌ و عـمق و مغز آن کم باشد، که این یـقینا جـاذبه را کم و احیانا تبدیل‌ به دافعه خواهد کرد‌.»(33‌)

 

هنر بزرگ خطیب جمعه

 

 از نـظر مـقام معظم رهبری هنر بزرگ خطیب جـمعه در این است که نـیازهای فـکری و روحی مردم را بشناسد و با پرسـشهای ذهـنی و فکری آنها آشنا باشد و در‌ خطبه‌های نماز به همانها بپردازد:

 

«نماز جمعه یک مـنبر مـعمولی نیست که برویم از محفوظاتمان اسـتفاده کـنیم. مـطلب باید نقد، حـاضر، مـتین، قوی، مفید، مورد سـؤال و مـورد احتیاج باشد. ای بسا‌ مطلب‌ علمی خیلی قوی‌ای هم هست اما مورد نیاز مردم نـیست؛ مـثلاً برود شبهه آکل و مأکول را در نماز جـمعه مـطرح کند، یـا یـک مـسأله فقهی یا حقوقی کـه مورد نیاز‌ مردم‌ نیست؛ این فایده‌ای ندارد. هنر بزرگ امام جمعه این است که مـطلب مـورد نیاز مردم را بشناسد و استفهام‌های مردم را بـداند. مـیدان بـدهید مـردم سـؤال کنند و به سـتاد نـماز‌ جمعه‌ نامه بنویسند و نظراتشان را بگویند... و شما هم بروید خوب مطالعه کنید، اگر شبهه واردی است، بیان کـنید. اگـر بـه هر حال مطلب احتیاج به تبیین دارد، تـبیین کـنید. اسـتفهام‌ مـردم‌ را‌ بـاید بـه دست آورد. از‌ این‌ سؤالات‌ باید فهمید مردم دنبال چه هستند.»(34)

 

ایشان در بیانی دیگر درباره محتوای خطبه‌ها می‌فرمایند:

 

«مطلب باید قوی باشد، مستند باشد‌، منطقی‌ باشد‌، قانع کننده بـاشد و متناسب با نیاز. این می‌شود‌ آن‌ مطلب درست و قوی.»(35)

 

شیرین سخن گفتن، بُعد دیگری است که باید در خطبه‌ها رعایت گردد:

 

«نماز جمعه باید‌ به‌ طور‌ طبیعی شیرین باشد. من و شـما خـودمان هم اگر چنانچه دیدیم‌ کسی شیرین حرف نمی‌زند، پای صحبتش نمی‌نشینیم. این شیرین حرف زدن را باید آموخت. بعضی‌ها طبیعتا این جورند‌. بعضی‌ که‌ این جور نیستند، بایستی سعی کنند برای یـادگرفتن ایـن قضیّه. یکی‌ از‌ راههای شیرین واقع شدن نماز جمعه، کوتاه‌بودن آن است.»(36)

 

اهداف خطبه‌ها

 

 خطبه‌های نماز جمعه از‌ چنان‌ اهمیتی‌ برخوردار است که رهبر معظم انـقلاب در مـناسبت‌های گوناگون با بیانات مختلف‌ و از‌ زوایـای‌ مـتفاوت بر آنها تأکید می‌ورزند:

 

«در خطبه‌های نماز جمعه، هدف اول این باشد که‌ ایمانها‌ تقویت‌ شود؛ دیگر اینکه اندیشه‌ها و فکرها قوی و تقویت شود؛ سوم اینکه خـطوط اصـلی سیاست و موضع‌گیری‌ نظام‌ اسـلامی بـرای مردم درست تشریح و تبیین شود، چهارم اینکه اخلاق فاضله در بین‌ مردم‌ ریشه‌ بدواند و آخر اینکه همدلی و اتحاد و اتفاق کلمه در بین مردم روز به روز قوی‌تر‌ شود‌. براین اساس باید مطالب خطبه‌ها تـنظیم و حـتی الفاظ انتخاب شود.»(37)

 

محتوای خطبه‌ها‌

 

 امام‌ جمعه‌ تهران که در سخنوری زبانزد عام و خاص‌اند، علاوه بر اهداف خطبه‌ها، در تشریح محتوای لازم‌ خطبه‌ها‌ نیز نکات قابل توجهی ارائه کرده‌اند:

 

«آنچه که ما تـصور مـی‌کنیم در‌ خطبه‌ها‌ بـاید‌ اصول کار باشد و هر چه می‌گوییم بایستی بر محور این اصول باشد، چند چیز است‌... در‌ درجه‌ اول تـقوا و ذکر و توجه به خداست. خطبه بایستی واقعا مردم را به‌ یاد‌ خـدا بـیندازد. نـصیحت در خطبه‌ها چیز لازمی است. البته تبیین و توجیه مسائل و بیان فلسفه احکام وعقاید‌ و اینها‌ چیزهای خوبی است، امـا ‌ ‌هـیچکدام جای موعظه را نمی‌گیرد... لذا شما می‌بینید‌ که‌ در خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) و نبیّ اکرم(ص) و آنچه که‌ از‌ ائمـه‌(ع) نـقل شـده، همین معانی هست: از آتش‌ دوزخ‌ بترسید، به نعیم الهی در بهشت رغبت پیدا کنید، دروغ نگویید، غـیبت نکنید‌، فتنه‌انگیزی‌ نکنید، ناشکری نکنید، تفتین نکنید‌ و دلها‌ را به‌ هم‌ بد‌ نکنید؛ ایـنها نصایح است. اگر یـک‌ روایـت‌ اخلاقی از معصوم خوانده و بیان بشود، بهتر است. پس خطبه‌ها را نباید‌ خالی‌ از این چیزها گذاشت، و لو به‌ اندازه کم. دومین چیزی‌ که‌ حتما باید در خطبه‌ها باشد‌ واز‌ خطبه‌ها در بیاید، روح امید و آرامش و سکون و سکینه است. خـطبه‌ای که مردم را‌ ناامید‌ کند، چه ناامید از رحمت‌ الهی‌ و چه‌ ناامید از آینده‌ کشور‌، خطبه بدی است. یک‌ عیب‌ و یک ایراد رانباید آن قدر بزرگ کنیم که مردم بگویند عجب! پس همه چیز‌ از‌ دست رفـت! خـطبه باید به مردم‌ امید‌ ببخشد. اگر‌ امید‌ نبود‌، حرکت نخواهد بود... بحمدالله‌ صلاح غالب بر همه امور است. حالا اگر در گوشه و کنار علامتی از فساد دیده‌ شد‌، آیا انسان همه ایـن بـشایر امید‌ را‌ ندیده‌ بگیرد‌!؟ این‌ واقعا جفاست، و ناشکری‌ نعمت‌ الهی است. ... چیز دیگری که در خطبه‌ها باید وجود داشته باشد، این است که حالت قدردانی‌ و غنیمت‌ شماری‌ نظام اسلامی در مردم تـقویت بـشود. این‌ همان‌ کشوری‌ است‌ که‌ بدترین‌ مظاهر فساد غربی را گرفته بود و در دورترین مناطق کشور ـ چه برسد به تهران ـ آنها را روز به روز تقویت می‌کرد. امروز در این کشور، گناه و فسق‌ منکر اسـت... البـته شـما توقع نداشته باشید که در خـفا هـم گـناه نباشد، چون در زمان پیغمبر و امیرالمؤمنین هم چنین توقعی نبود.

 

... نکته دیگری که باید در خطبه‌های نماز جمعه‌ پیش‌ بیاید، تحریض بر هـمکاری عـمومی مـردم و کمک به امور عمومی کشور است... نکته دیـگری کـه لازم است در خطبه‌های نماز جمعه، وجود داشته باشد؛ یعنی مجموعا از خطبه‌ها بربیاید‌، عبارت‌ است از روح نظم و انتظام و انضباط در مردم، نظم‌پذیری یـعنی آن حـالت فـرمانبرداری از مرکزیت نظام و همکاری با مسؤولین کشور. حالت سرکشی و بی‌اعتنایی‌ بـه‌ مقررات و رفض قوانین کشور و این‌ چیزها‌ نباید در بین مردم و در خطبه‌های جمعه به وجود بیاید. عکس آن باید به وجـود بـیاید کـه حالت استسلام در مقابل قوانین، مقررات، نظامات‌ عمومی‌ و اینهاست.»(38)

 

مسائل جامعه‌ و جـهان‌

 

 آگـاه کردن شرکت کنندگان در نماز جمعه نسبت به مسائل روز و آنچه پیرامون آنها می‌گذرد، از محورهای اصلی خطبه‌های جـمعه مـی‌باشد. رهـبر معظم انقلاب در این رابطه می‌فرمایند:

 

«نکته دیگری‌ که‌ در باب نماز جمعه وجـود دارد و هـمه آقـایان محترم به آن توجه دارند... مسأله جریان‌های سیاسی و اخبار دنیا و اخبار جامعه است که بـاید امـام جـمعه آنها را به مردم بگوید‌ و آنها‌ را مطلع‌ کند؛ این بخشی از همان تبیین و بلاغ است. مـردم اگـر ندانند جریان‌های محیط برآنها چیست، ممکن است‌ دچار مشکل شوند. امروز با تـوسعه صـداها و بـوق‌های تبلیغاتیِ دنیا، این‌ مشکل‌ به‌ مراتب بیشتر است. مردم باید بدانند در دنیا و پیرامون و جـامعه آنـها چه می‌گذرد و هدف چیست. ائمه جمعه ‌‌با‌ بلاغت، آگاهی، بصیرت و پختگی، این تـوفیق را پیـدا کـنند که این مسائل را‌ برای‌ مردم‌ بیان کنند تا آنها نسبت به مسائل کشور دچار ابـهام نـشوند. بنابراین، نماز جمعه ذو‌ ابعاد است، هم به مسائل اعتقادی و اخلاقی و هم بـه مـسائل سـیاسی و مسائل مربوط‌ به زندگی مردم می‌پردازد‌.»(39‌)

 

پی‌نوشت‌ها

 

______________________________

 

1. گزیده‌ای از سخنرانی مقام معظم رهبری مورخ 7/3/69، در دیدار بـا ائمـه جـمعه سراسر کشور.

 

2. همان.

 

3. بخشی از سخنرانی معظم له، در نهمین گردهمایی سراسری ائمه جمعه، در تـاریخ 28‌/6/72

 

4. هـمان.

 

5. سخنرانی در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور، 15/7/81

 

6. همان، 14/7/82

 

7. همان.

 

8. بیانات در دیدار اعضای ستادهای نماز جمعه سراسر کـشور 5/5/81

 

9. حـکم انتصاب اعضای شورای دبیرخانه مرکز‌ ائمّه‌ جمعه سراسر کشور ـ 7/11/68

 

10. بیانات در نهمین گـردهمایی ائمـه جمعه سراسر کشور ـ 28/6/72

 

11. هزارمین خطبه نماز جـمعه تـهران ـ 8/8/77

 

12. بـیانات در نهمین گردهمایی سراسری ائمه‌ جمعه‌ ـ 28/6/72

 

13. بیانات در دهـمین گـردهمایی ائمه جمعه سراسر کشور ـ 21/6/73

 

14. هزارمین خطبه نماز جمعه تهران ـ 8/8/77

 

15. همان.

 

16. خطبه نماز جـمعه تـهران، 26/1/79‌

 

17‌. سخنرانی در دیدار با ائمه جـمعه سـراسر کشور ـ 7/3/69

 

18. هـمان.

 

19. سـخنرانی در هـفتمین گردهمایی ائمه جمعه سراسر کشور ـ 25/6/70

 

20. هـمان.

 

21. هـمان.

 

22. بیانات در‌ دیدار‌ اعضای‌ سمینار ائمه جمعه 31/6/71‌

 

23‌. بیانات‌ در نهمین گردهمایی سراسری ائمه جـمعه، 28/6/72

 

24. بـیانات در دهمین گردهمایی ائمه جمعه سراسر کـشور، 21/6/73

 

25. همان‌.

 

26‌. همان‌.

 

27. بیانات در نـهمین گـردهمایی سراسری ائمه جمعه‌، 28‌/6/72

 

28. بیانات در دهـمین گـردهمایی ائمه جمعه سراسر کشور ـ 21/6/73

 

29. همان.

 

30. بیانات در دیدار با‌ ائمه‌ جمعه‌ سراسر کشور ـ 11/7/79

 

31. بـیانات در دیـدار گروهی از‌ ائمه جمعه جدید شـهرستانها، 2/12/79

 

32. هـمان.

 

33. بـیانات در دیدار با ائمـه جـمعه سراسر کشور ـ 15‌/7/81‌

 

34‌. بیانات در نـهمین گـردهمایی سراسری ائمه جمعه ـ 28/6/72

 

35. همان‌.

 

36‌. همان.

 

37. بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور ـ 16/7/80

 

38. بیانات در دهمین گـردهمایی‌ ائمـه‌ جمعه‌ سراسر کشور ـ 21/6/73

 

39. بیانات در دیدار ائمـه جـمعه سراسر کـشور‌ ـ 15‌/7/81‌

این مطلب را به اشتراک بگذارید :