■ «تبیین رفتار برپا داشتن نماز براساس رویکرد رفتارگرایی» «در روانشناسی و انطباق آن با آیات قرآن و روایات اسلامی»
مقاله حاضر درصدد پاسخ‌گوئی به دو سؤال عمده می‌باشد که عبارتست از: 1-آیا رویکرد رفتارگرایی در روانشناسی،نماز را می‌تواند همانند سایر رفتارهای انسان تبیین کند؟ 2-آیا تبین نماز براساس رویکرد رفتارگرایی منطبق با آیات قرآن و روایات ائمه(ع) است؟ روش پژوهش کتابخانه‌ای و ارشیوی است،این مقاله گامی در جهت گسترش و تعمیم رویکرد رفتارگرایی در رابطه با موضوعا دینی(در این مبحث نماز)است.هدف مقاله استفاده از رویکردهای روانشناسی(رفتارگرایی)در تبیین چرائی و چگونگی برپاداشتن و اقامه کردن نماز است.اینمقاله گامی جهت تجربی کردن مباحث روانشناسی اسلامی است.در این مقاله اصول و مبانی دو رویکرد اصلی و مهم رفتارگرایی یعنی شرطی سازی کلاسیک و عاملی بطور خلاصه بیان و در ادامه آیات و روایات ائمه(ع)که نبوعی موئد این اصول است مطرح شده است.
طرح مساله:
یکی از مبانی تربیت دینی موضوع و بمحث نیایش و نـماز اسـت،قـرآن مجید در سوره ذاریات آیه 65 هـدف خـلاقت انـسان را عبادت بیان کرده است.در قرآن 411 مورد کلمهء صلاه و مشتقات آن مورد استفاده قرار گرفته،در 54 سوره قرآن به نماز اشاره شده، در بزرگترین و کـوچکترین،اولیـن و آخـرین سوره قرآن مسئله نماز مطرح شده است. بـیان اهـمیت نماز و تبیین آن براساس مبانی فلسفی،ادبی و فقهی به تنهائی باعث بسط و گسترش این فرضیه و تقویت گرایش به نماز نـمی‌شود،تـبیین نـماز براساس یافته‌های روانشناسی نوین که بر مبنی متدلوژی تجربی و بـه پشتوانه مکاتب و تئوریهای روانشناسی از جمله تئوری رفتارگرایی،شناخت‌گرایی،شناخت‌گرایی،پدیدارشناسی و...است.این مقاله زمینه ساز علمی کردن مـوضوعات دیـنی اسـت.نیایش،عبادت و نماز را می‌توان موضوع اصلی روانشناسی نماز نامید،روانشناسی نـماز یـکی از موضوعایت روانشناسی دینی است.تعریف ،موضوع،چارچوب و متدلوژی روانشناسی نماز همان تعریف،موضوع،چارچوب و متدلوژی روانـشناسی نـوین اسـت.براساس تعریف هیلگارد از روانشناسی،روانشناسی علم بررسی(یا بررسی علمی)رفتار و فـرایندهای ذهـنی انـسان است(اتکینسون و همکاران ،ص 53)روانشناسی نماز به تبعیت از تعریف روانشناسی درصدد تبیین رفتار(منظور چـرائی و چـگونگی رفـتار)و فرایندهای ذهنی فرد نمازگزار است.منظور از بررسی علمی استفاده از روش تجربی(یعنی مشاهده و آزمایش)بـه مـنظور کشف قوانین و تدوین تئوریهای مربوط به رفتار بطور اعم و رفتار برپاداشتن نماز بـطور اخـص اسـت.منظور از رفتار در تعریف روانشناسی نماز اعمال و کنش‌های قابل مشاهده و قابل اندازه‌گیری نمازگزار است.از جـمله ایـن رفتارها می‌توان به اقامه،قیام،رکوع،سجود،قرائت، تشهد،سلام و تماتم تظاهرات آشـکار(کـلامی یـا غیر کلامی)که مستقیما قابل مشاهده یا اندازه‌گیری است اشاره نمود و منظور از فرایندهای ذهنی،اعـمال و کـنش‌های ذهنی
فرد نمازگزار است که مستقیم قابل مشاهده و اندازه‌گیری نیست،بلکه غـیر مـستقیم و بـراساس دلالت‌های ضمنی و نشانگرهای رفتاری قابل استنباط است از جمله این کنش ها می‌توان به نیت،دقـت،تـمرکز،حـفظ،یادآوری ذکرها،بازشناسی قبله،یادآوری ارکان و مراحل و ترتیب نماز و وضو اشاره نـمود.
یـکی از رویکردهای مهم در روانشناسی که تبیین‌کننده چرایی و چگونگی شکل گیری و گسترش فرایندهای روانی و رفتاری است،رویکرد رفـتارگرایی اسـت.
بیان مسئله:
مکتب رفتارگرائی یکی از مکاتب روانشناسی است که به وسیله جـان،بـی،واتسون تأسیس شد،این مکتب روانشناسی را،عـلم رفـتار مـی‌داند(هرگنهان والسون،ص 011) منظور از رفتار هر فعالتیی اسـت کـه جاندار انجام می‌دهد و به وسیله جاندار دیگر با یک ابزار اندازه‌گیری قابل شـماهده یـا اندازه‌گیری قرار می‌گیرد(سیف،ص 72).بـه عـبارتی هرعملی کـه فـرد انـجام می‌دهد یا هر سخنی که بـر زبـان می‌راند چون قابل مشاهده و اندازه گیری است رفتار تلقی می‌شود.
ازاین دیـدگاه رفـتار کودکان یا مشکلات رفتاری آنها یـاد گرفته شده است(مـوریس، ص 41).رفـتار تابع قوانین یادگیری از آزمایشات مـحققان مـختلف در مورد چگونگی یادگیری حیوانات و انسانها تدوین گشته است در این دیدگاه یادگیری تحت عـنوان شـرطی شدن(کسب عادت)بیان مـی‌شود.اصـول اسـاسی یادگیری رفتار در اثـر روابـط کنشی فرد و رویدادهای مـحیطی اسـت این اصول مشخص می‌کند که چگونه رفتار تحت تأثیر عوامل بیرونی قرار می‌گیرد یـا بـر عوامل محیطی تأثیر می‌گذارد(میلتن بـرگر،ص 67).
بـراساس این رویـکرد نـماز یـک رفتار است زیرا قـابل مشاهده و قابل اندازه‌گیر است ،نماز جلوه‌ای از رفتارها و مناسک دینی انسانها است.این رفتار همانند سـایر رفـتارها یاد گرفته شده است یعنی تـابع قـوانین و اصـول یـادگیری اسـت یعنی نتایج آزمـایشات و تـحقیقات تجربی در درمودر اصول یادگیری،قابل تعمیم روی این رفتار است.انی رفتار مثل سایر رفتارها روابط کـنشی بـا مـحیط دارد یعنی بر محیط مؤثر و از محیط متأثر اسـت. بـه عـبارتی کـسب تـجارب مـحیطی در اثرتعامل فرد با محیط باعث می‌شوند فرد همان اصولی که سایر رفتارها مثل آشپزی،رانندگی،محبت‌کردن،ترسیدن،راه رفتن و...
را یاد می‌گیرد نماز را نیز یاد بگیرد.
مکتب رفتارگرائی در روانـشناسی برگرفته از مکتب تجربه‌گرائی در فلسفه است تجربه‌گراها یادگیری را کسب تجارب حسی و ترکیب و تداعی این تجارب می‌دانند اصول اساسی تداعی اندیشه‌ها(تجارب)براساس نظر ارسطو شامل سه اصل،مجاورت ،مشابهت و تضاد اسـت(قـرائتی،ص 214).
اصل مجاورت نشان می‌دهد که دو رویداد که از نظر مکانی،زمانی باهم تجربه شوند بعدها یکی دیگری را تداعی می‌کند.
در اصل مجاورت اگر دو شئ همیشه در کنار هم باشند بعدها یکی دیـگری را تـداعی می‌کند به عنوان مثال مهر و سجاده برپاداشتن نماز را،مسجد و صدای اذان هرکدام برپاداشتننماز را،پلیس،اتومبیل(بنز)پلیس،لباس پلیس،اسلحه یا باتون همدیگر را تـداعی مـی‌کند،لباس روحانیون(عبا و عمامه)،دیـن واقـامه نماز و...را تداعی می‌کند پدری که برای بیدار کردن دختر خود برای ادای نماز صبح دستی به گیسوان او می‌کشد و با نوازش و محبت او را از خواب شیرین صبحگاهی بیدار مـی‌کند انـجام این تکلیف دینی را بـا شـیرینی محبت پدرانه خویش می‌آمیزد و عبادت را در کام فرزند خود شیرین می‌کند(سادات،ص 77).
بعبارتی با استفاده از اصل مجاورت نماز تداعی‌گر محبت و عشق پدر به فرزند می‌شود .نمونه اصل مجاورت در قرآن در سوره یوسف آیـات 81 و 39 و 82 در مـورد مجاورت سه پیراهن با یوسف(ع)مطرح شده در آیه 39 این سوره بیان می‌شود که پیراهن یوسف که بوی یوسف را می‌دهد تداعی‌گر یوسف(ع)می‌شود(بی‌آزار شیرازی،ص 071).
براساس اصل مجاورت کلمه اللّه چون بـا 99 صـفت کمال و جـمال مجاور گشته است تداعی‌گر تمامی آن صفات است(بی‌آزار شیرازی،ص 471).
اصل مشابهت نشان می‌دهد شباهت(نقاط مـشترک)دو شئ یا دو رویداد باعث شده بعدها یکی دیگری را تداعی کند مـثال عـکس نـمازگزار،صاحب عکس را تداعی می‌کند .گاهی فردی را شماهده می‌کنیم و با دیدن او به یاد دائی یا پدر او می‌افتیم و می‌گوئیم شما چـقدر شـبیه دائی یا پدرتان هستید در اینجا با توجه به اصل مشابهت با دیدن فرد بـه یـاد دائی وی مـی‌افتیم.
اصل تضاد نشان می‌دهد که اشیاء و رویدادهای متضاد همدیگر را تدای می‌کند
بیماری،سلامتی را تداعی مـی‌کند به همین دلیل وقتی فردی را مشاهده کرده که بسیار بیمار است می‌گوئیم الحـمد اللّه که ما سالم هـستیم.یـا نور و ظلمت،کفر و ایمان،بهشت و جهنم،شب و روز،حلال و حرام،پیری و جوانی همدیگر را تدای می‌کنند.
از دیدگاه رفتارگرائی گرایش به نماز،نمازگزاری یا نمازگریزی افراد در اثر یادگیریهای افراد است.یادگیری یا شرطی شـدن یعنی پیوند و رابطه برقرارکردن بین اشیاء،افراد و یا رفتارها مثال رابطه و پیوند برقرار کردن بین اذان و نماز خواندن،کار نیک کردن و بهشت رفتن،زکات دادن و نماز خواندن،مورد محبت خدا قرار گرفتن، نـماز خـواندن و شفا یافتن،یاد خدا و آرامش یافتن.
طرفداران مکتب تداعی دو قانون مشابهت و تضاد را قابل تبدیل به قانون و اصل مجاورت می‌دانند زیرا در هرصورت از راه مجاورت تجارب مشابه و متضاد با یکدیگر پیوستگی پیدا مـی‌نند مـثال،دو امری که باهم تضاد داشته‌باشند معمولا در ذهن ما به صورت مجموعه‌ای در می‌آیند که همواره مجاور یکدیگرند ما غالبا می‌گوئیم حلل و حرام،سفید و سیاه،پیری و جوانی،رذیلت و فضیلت(قرائتی،ص 49).
در بـسیاری از آیـات قرآن و احادیث ائمه با توجه به اصل مجاورت نماز با طهارت و وضو،بهشت،مسواک زدن،استعمال عطر،لباس زیبا،زیبائی،میوه تازه،زینت، ایمان،شمه آب گرم،تقرب به خدا،خـوب حـرف زدن،کـار نیک باهم آمده است ،در بـرخی آیـات و احـادیث نیز با توجه به اصل تضاد نماز با عذاب،بلا،گناه،آتش، جهنم،شیطان باهم بکار رفته است.آیات و احادیث زیـر نـمونه‌هائی از بـیان مطالب بر مبنای اصل مجاورت است.
خداوند در قـرآن مـی‌فرماید انجام کارهای نیک و برپاداشتن نماز را به آنها وحی کردیم(سوره انبیاء،آیه 27)یا می‌فرماید نمازگزار با مردم خوب حـرف بـزند(سـوره بقره،آیه 38).
امام صادق(ع)می‌فرمایند:"هیچ نمازی درست نیست درسـت نیست مگر با طهارت(وضو،غسل، تیمم)"(عزیزی،ج 1،ص 792).
امام حسن(ع)"جامه‌های زیبای خود را در موقع نماز بر تن مـی‌کرد،وقـتی کـسانی از آن حضرت علت را جویا شدند ایشان فرمودند خداوند جمیل(زیبا)است و زیـبائی را دوسـت دارد به این جهت خود را در پیشگاه خدا زینت می‌کنم خدا امر کرده که با زینت
های خـود در مـساجد حـاضر شوید"(عزیزی،ج 1،ص 151).
امام صادق(ع)می‌فرمایند:روز جمعه برای خانواده خود میوه تازه بـخرید،تـا بـرای آمدن به نماز جمعه خرسند گردند(عزیزی،ج 2،ص 611).
پیامبر(ص)می‌فرمایند:"دو رکعت نماز با دندانهای مـسواک زده نـزد خـداوند از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک بهتر است"(عزیزی،ج 1،ص 151).
امام کاظم(ع)می‌فرمایند:"نمازهای واجب در اول وقـت آن،هـرگاه با آداب و حدودش برپا شود خوشبوتر است از برگ آس که در وقت سبز بودن و طـروات آن را بـگیرند پسـ بر شما با که نماز را در اول آن بجای آورید".(محمدی اشتهاردی،ص 26)منظور از آس درخت مورد که مـثل درخـت انار است و برگهایش سبز و ضخیم و خوشبو است و همیشه سبز است.پیامبر می‌فرمایند:‘‘هـروقت گـرما و شـدت آن بر شما سخت گرفت،توسط نماز آن را خنک کنید،زیرا گرما و حرارت از جوشش جهنم است''(عـزیزی،ج 1،ص 507).
پیـامبر اکرم(ص)تعلیم و تربیت کودکان را با خاطرات شیرین و فراموش نشدنی همراه می‌ساختند مـثلا بـه آنـان سلام می‌کردند آنان را مورد مهر و محبت قرار می‌دادند یا در بازی آنها شرکت می‌جستند.گاهی در نـماز و در حـال سـجده آنقدر سجده را ادامه می دادند تا کودکانی که بر پشت حضرت سـود شـده بودند به آرامی پائین بیایند زیرا توجه داشتند که نباید خاطه بدی از نماز در ذهن آنها بـاقی بـماند(بی‌آزار شیرازی،).
امام حسین(ع)در مورد اقامه نماز حضرت علی موقع مشکل و گـرفتاری مـی‌فرمایند :‘‘هنگامیکه برای امیر المؤمنین(ع)مشکلی پیش مـی‌آمد،بـه نـماز پناه می‌برد(ناراحتی خود را به طریق نـماز جـبران می‌کرد)و آیهء
را تلاوت می کرد''(نرم افزار جامع احادیث نـور،).
تـزیین نمازخانه‌های مدارس به شیوه زیـبا و جـذاب که مـتناسب ذوق کـودکان اسـت باعث تقویت حس دینی می‌شود(سـپهوند،ص 18).
قـرائت نیکوی قرآن،برپائی زیبای نماز،انجام عاشقانه تکالیف دینی،داشتن اخلاق نـیک بـهترین زمینه پرورش حس دینی است(کریمی،2831).هـمراهی نماز بازیبائی‌های
محیط(نـمازخانه زیـبا،قرائت نیکوی قرآن)می‌تواند فـرد را بـراساس اصول شرطی‌سازی نسبت به نماز شرطی و باعث یادگیری احساسات مثبت درمورد نماز شـود.
هـمراه بردن کرودکان در مراسم مذهبی بـه خـصوص نـماز و همراه کردن وقـایع خـوشایند با عمل نماز خـواندن بـاعث علاقمندی کودک به این مراسم می‌شود(زمانی بخش،ص 07).برشمردن نعمت‌های الهی و سخن گفتن از نـیکی و بـخشش و احساس به کودکان مناسبت‌ترین راه برای آشـنا سـاختن آنها بـه پروردگـار اسـت(سادات،ص 57).همراهی نام پروردگـار با نعمت‌ها و نیکی‌ها باعث یادگیری احساسات مثبت در مورد پروردگار براساس اصول شرطی شدن می‌شود.خـوش نـویسی،کاشی‌کاری،ترتیل،تذهیب ،معماری زیبا جـلوه‌های زیـبایی هـستند کـه فـرد با مشاهده تـوازن،هـماهنگی،تناسب و تقارن در اشیاء و رنگها با توجه به اصل مجاورت در شرطی‌سازی نسبت به نماز و اعمال آن عـلاقمند مـی‌شود.
بـردن نام کودکان با احترام که سیرهء پیـامبر اکـرم اسـت(قـرائتی و بـهشتی،ص 511)یـکی از راههای جذب کودکان به مسائل و مفاهیم معنوی است.
به همین دلیل برخورد الگوا(مثل پیامبر،والدین)با کودکان و احترام گذاردن به آنها می‌تواند بر مبناء اصل مـجاورت سبب شکل‌گیری احساسات مثبت در مورد الگوها و الگوپذیری کودکان شود،بعبارتی باید دیدن الگو یا شنیدن نام او احساسات مثبت در او برانگیخته می‌شود که این خود می‌تواند زمینه‌ساز توجه به الگوهای رفتاری جـهت تـقلید و الگوپذیری باشد.
خداوند در قرآن سوره اعراف آیه 13 می‌فرماید به هنگام رفتن ب مساجد زینت‌های خود را برگیرید و در رسالهءعملی می‌خوانیم که«به هنگام روی آوردن به مسجد،عطر زدن و پوشیدن لباس خوب مستحب است«بـی‌آزار شـیرازی،ص 011).
این مسئله براساس اصل مجاورت است قرآن با تواجه به اصل سه‌گانه فوق آیات بشارت را در کنار آیات انذار و آیات رحمت را در کنار آیات عـذاب و صـفات کفر پیشگان را در کنار مومنان آورده اسـت(بـی‌آزار شیرازی،ص 78).
در کل اقامهنماز به عنوان عالی‌ترین رفتار معنوی و مذهبی محسوب می‌شود جهت افزایش این رفتار با استفاده از قوانین شرطی شدن نماز را با محرکات خـوشایند و مـطبوع همراه می‌کنند این عـمل دو تـأثی دارد.اثر اول این است که کودک از نماز اثر مطلوبی
خواهد داشت یعنی یاد نماز حالات مطبوع را برای او یادآوری می‌کند،اثر دوم این است که اگر رفتارهای اولیه مربوط به اقامه نماز را بـا تـشویق و پاداشهای مطبوع همراه کنمی مطمئنا پاسخی به نام اقامه نماز را در کودک افزایش می‌دهد البته عکس این مسئله نیز صادق است یعنی اگر اقامه نماز همراه با محرکات ناخوشایند و نامطلوب هـمراه شـود احتمال بـروز مجدد نماز کاهش می‌یابد از نظر عاطفی نیز کودک احساس نامطبوعی از نماز خواهد داشت(پورحسین،ص 09).
دیدگاههای رفتاری بـسیار زیاد و متنوع است دو نظریه مهم و زیربنائی که مقدم بر سایر دیـدگاههای رفـتاری اسـت عبارتست از نظریه رفتارگرائی(شرطی‌سازی)کلاسیک و نظریه رفتارگرایی(شرطی‌سازی)عاملی که به طور خلاصه نماز براساس این دو دیـدگاه تـبیین می‌شود.
نظریه شرطی‌سازی کلاسیک(رفتار پاسخگر)و برپاداشتن نماز:
دیدگاه شرطی‌سازی کلاسیک برگرفته از آزمـایشات پاولف روسـی در آغـاز قرن بیستم است،پاولف محرکاتی را با غذا همراه کرد و مشاهده نمود که مان پاسخ بزاق کـه غذا (محرک طبیعی)در حوانات آزمایشی ایجاد می‌کند تولید می‌شود(سیف،ص 871.
فرآیند شرطی کـردن براساس آزمایشات پاولف بـه شـرح زیر است:
1-محرکی مثل غذا به جاندار ارائه می‌شود غذا به طور طبیعی و خودکار باعث ترشح بزاق در پاسخ به غذا می‌شود.در اینجا غذا محرک طبیعی1 UCS است یعنی محرکی که باعث بروز یـک پاسخ طبیعی و خودکار2 UCR می‌شود.پاسخ طبیعی،واکنش خودکار و طبیعی جاندار(یعنی ترشح بزاق)به محرک طبیعی(یعنی غذا)است.
2-یک محرک خنثی (UR3) یعنی محرکی که هیچگونه پاسخی در جاندار تولید نمی‌کند یـا اگـر پاسخی تولید کند پاسخ متناسب موقعیت محیطی و بیرونی نیست.مثال؛ صدای زنگ بلافاصله قبل از غذا به جاندار ارائه می‌شود در ابتدا جاندار نسبت به صدای زنگی بی‌تفاوت است و هیچگونه واکنشی را نـشان نـمی‌دهد.
3-پس از چندبار همراه شدن محرک طبیعی (UCS) با محرک خنثی (UR) محرک خنثی تبدیل به محرک شرطی (CS) می‌شود یعنی به تنهائی و بدون حضور محرک (1)- Unconditional Stimulus.
(2)- Unconditional ResPonse.
(3)- Unconditional ResPorise.
طبیعی سبب ترشح بزاق می‌شود در اینجا مـی‌گویند جـاندار شرطی شده است یعنی محرک شرطی که در ابتدا به صورت محرک خنثی بوده باعث بروز پاسخ شرطی(ترشح بزاق)می‌شود(سیف،ص 97).پاسخ شرطی همان پاسخ طبیعی است با ایـن تـفاوت کـه پاسخ طبیعی در مقابل محرک طـبیعی و پاسـخ شـرطی در مقابل محرک شرطی داده می شود.در رفتارگرائی کلاسیک یادگیری یعنی جانشین شدن محرک شرطی به جای محرک طبیعی،بسیاری از ترسها،کینه‌ها و نـفرت‌ها،عـشق‌ها و مـحبت‌ها برمبنای شرطی‌سازی کلاسیک آموخته می‌شود.
وقتی انسان یـا جـاندار را نسبت به یک محرک مثل صدای زنگ،نور،مهر نماز،چادر نماز،سجاده نماز شرطی می‌کنیم می‌توان از محرک شـرطی(زنـگ،نـور،مه،سجاده) به عنوان یک محرک طبیعی استفاده و پاسخهای شـری دیگری تولید نمود مثال؛اگر صدای زنگ به دفعات لازم با غذا همراه شود به نحوی که صدای زنـگ و تـنهائی سـبب ترشح بزاق شود می‌توان غذا را به کلی کنار گذشت و با ارائهـ یـک محرک شرطی نوع دوم مثل نور قرمز حیوان یا انسان را شرطی نمود به عبارتی همراهی نور قـرمز و زنـگ بـاعث شده جاندار نسبت به نور قرمز شرطی شود این فرآیند ر شرطی شـدن سـطوح بـالا گویند. شرطی شدن سطوح بالا را تا هفت سطح می‌توان ادامه داد(سیف،ص 081).
مثال1در مورد نـماز:تـنبیه بـدنی‌کودکان باعث ناراحتی و درد جسمانی،حالت پرخاشگری،تنفر از تنبیه‌کننده و...می‌شود،اگر پدری کودک خود را به خاطر نـماز نـخواندن تنبیه بدنی کند باعث می‌شود تدریجا کودک نسبت به نماز احساس منفی و تـنفر پیـدا کـند مراحل شکل‌گیری این احساس منفی و تنفر به شرح ذیل است.
ترس-نفرت و دردبدنی تـنبیه بـدنی(پاسخ طبیعی (UCR (محرک طبیعی (UCS
مرحله اول:
قبل از شرطی شدن هیچگونه پاسخی ایجاد نمی‌شود یـا نـماز(واژه یـا عمل نماز) پاسخی غیر از ترس و نفرت(محرک خنثی (UR و درد بدنی ایجا می‌شود نام نماز یا بـرپاداشتن نـماز.
مرحله دوم:
ترس و درد بدنی و نفرت(محرک شرطی (CS هنگام شرطی شدن(پاسخ طبیعی (1)- Unconditional Stimuli.
(UCR تـنبیه بـدنی(مـحرک طبیعی (UCS
مرحله سوم:
تنفر و ترس بردن نام نماز یا اشاره به آن پس از شرطی شدن(پاسـخ شـرطی (CR (مـحرک شرطی (CS
در مرحله اول وقتی نام نماز برده می‌شود کودک هیچ عکس العملی بـروز نـمی‌دهد اما وقتی تنبیه بدنی می‌شود می‌ترسد و احساس تنفر پیدا می‌کند و درد بدنی پیدا می کند.
مرحله دوم چـندین بـار واژه نماز قبل از تنبیه بدنی بیان می‌شود،کودک در این مرحله نیز می‌ترسد و تـنفر پیـدا می‌کند و در اثر تنبیه بدنی،درد بدنی پیدا مـی‌کند.
مـرحله سـوم وقتی نام نماز برده می‌شود فرد احـساس کـینه،تنفر و ترس پیدا می‌کند ،این تنفر و ترس در مورد نماز که فرد نسبت بـه آنـ شرطی شده است باعث نـمازگریزی کـودک در آینده مـی‌شود.
چـند نـکته در مورد شرطی‌سازی کلاسیک:
1)جهت شرطی سـازی(یـادگیری)می‌توان محرک شرطی را قبل از محرک اصلی یا همزمان با آن یا پسـ از آن ارائه نـمود اما بهتر است قبل از محرک اصـلی(غیر شرطی) ،محرک شـرطی را ارائهـ نمود.دیدگاه رسکولار بیان مـی‌کند آنـچه باعث شرطی‌سازی می‌شود وابستگی(نه مجاورت)بین دو محرک است یعنی محرک شرطی بـاید بـرای وقوع محرک اصلی به صـورت نـوعی عـلامت و خبررسان عمل کـند(هـرگنهان والسون، ص 102).
2)برخی محرکات خـنثی کـه با محرکات اصلی(طبیعی)همراه می‌شود به سهولت به محرک شرطی مبدل شده امـا بـرخی به دشواری و برخی هرگز تبدیل بـه مـحرک شرطی نـشده،واتـسون و ریـنر در 0291 طی آزمایشی توانستند پاسـخ ترس نسبت به موش و خرگوش را در کودکان شرطی اما نتوانستند پاسخ ترس را نسبت به آشیاء چـوبی و لبـاس رنگی شرطی کنند(سیف،ص 58).
به هـمین دلیـل هـمراه نـماز و یـا نام نماز تـنبیه بـدنی باعث شرطی شدن نماز و ایچاد درد بدنی نمی‌شود اما باعث ایجاد ترس و اضطراب و نفرت و کینه می‌شود.
یـادگیریهای اولیـه در مـورد نماز همانند سایر انواع یادگیریها براساس قـوانین شـرطی
سـازی اسـت،امـا ایـن نوع یادگیری تدریجا با افزایش سن و تحول ذهنی کودک به سرعت جای خود را به یادگیریهای شناختی می‌دهد،به‌هرحال اولین نوع و ساده‌ترین نوع یادگیریها از طریق شرطی شدن بـه خصوص شرطی شدن کلاسیک در کودکان ایجاد می شود.از آنجا که آیات قرآن و احادیث ائمه(ع)دستور العمل زندگی است و از جهات مختلف دارای معانی گسترده است معهذا با توجه به رویکرد رفتارگرایی نـیز ایـن سخنان درخورد اهمیت و دقت است.نگارنده سطور معتقد است با توجه به عدم تدوین قوانین یادگیری و نبود پژوهشهای تجربی در دوران صدر اسلام و با توجه به ظرفیت ذهنی و عاطفی امت اسـلامی در آنـ زمان،ائمه(ع)بسیاری از نکات روانشناسی یادگیری را به زبان ساده و متناسب فهم مردم آن زمان اشاره کرده‌اند.احادیث زیر و سخنان بزرگان دین نشان‌دهنده همخوانی و انـطباق گـفته‌های این بزرگان با اصول مـطرح در روانـشناسی یادگیری و در این مبحث رفتارگرائی است.
به عنوان مثال بسیاری از احادیث تأکید می‌کنند که هنگام رفتن به مسجد با بهترین لباس بروید،عطر را فراموش نـکنید و از مـسواک غافل نشوید که یـک رکـعت نماز با مسواک از چندین رکعت نماز بدون مسواک ثوابش بیشتر است(قرائتی،ص 54).
پیامبر اکرم(ص)می‌فرمایند:‘‘مسواک کردن جزئی از وضو است''(عزیزی،ج 1 ،ص 782).
پیامبر اکرم(ص)می‌فرمایند:"ای علی بر تو باد مسواک زدنـ بـه هنگام وضو"(عزیزی ،ج 1،ص 782).
امام باقر(ع)می‌فرمایند:"سحرگاه پیش از وضو مسواک زدن از سنت‌های اسلامی است"(عزیزی،ج 1،ص 882).
پیامبر اکرم(ص)می‌فرمایند:"نماز کلید پاکی است"(عزیزی،ج 1،ص 882).امام علی(ع)می‌فرمایند:"پیامبر خدا نماز را به چـشمه آب گـرم که بـر در خانه شخصی باشد و روزی پنج نوبت خود را در آن شست و شو بدهد تشبیه کرده و فرموده آیا با چنین شـست و شوها چیزی از آلودگی بر بدن باقی می‌ماند"(دشتی،ص 992).
از معصوم روایت اسـت کـه لبـاس تمیز غم و ناراحتی را برطرف کرده و آن لباس پاک و(مناسب)نماز است(نرم افزار جامع احادیث نور).
از امام صادق(ع)پرسـیدند" اگـر کسی نمازش را با قرائت زیبا و نیکو بجاآورد و اینکه
حاضران او را می‌بینند مجذوب شده و راه او را در پیـش گـیرند(آیـا به نمازش اشکالی وارد است)؟فرمود:این از مصادیق ریا نیست"(عزیزی،ج 1،ص 271).
امام صادق(ع)می‌فرمایند:دو رکعت نماز عـطر زده بهتر از هفتاد رکعت نماز عطر نزده است(محمدی اشتهاردی،ص 16).به همین دلل اگر والدیـن بهترین و شادترین و خوشترین روحـیات و رفـتارها را با کودکان داشته باشند و آراسته‌ترین ظاهر را هنگام اقامه نماز داشته باشند،بهترین لباسها را بر تن کنند و بهترین زینت‌ها را هنگام اقامه نماز همراه داشته باشند خود را معطر کنند در این‌صورت کودکان نیز احـساس رغبت و علاقه به نماز پیدا می‌کنند(جمشیدی،ص 77).به عبارتی همراهی نماز با روحیه شاد والدین آراستگی آنها،زینت داشتن،عطر زدن،لباس تمیز و مسواک زدن باعث می‌شود نماز بعنوان یک محرک شرطی جـایگزین مـحرکات اصلی مثل مسواک زدن،عطر زدن و.. .شود به عبارتی ایجاد علاقه به نماز براساس همرهی نماز با محرکات خوشایند ایجاد و شکل می‌گیرد.صحبت در مورد خدا و نعمت‌هایش از وجه مهربانی و انعام تأثیر مثبت بـر احـساسات دینی کودکان دارد(باهنر،ص 731).
نقل و نمایش قصه‌ها و خاطرات زیبا،همراهی نماز با تجارب خوشایند در علاقمندی کودکان به نماز مؤثر است(افروز،ص 173).
حفظ و فراگیری اشعاری که به طور زیبا و لطیف مـضامین دیـنی«مثل نماز»را دربرمی گیرد و خواندن آیات قرآن با صوت و آهنگ زیبا زمینه علاقمندی کودکان به مسائل معنوی را ایجاد می‌کند(سادات،ص 371).
امکانات رفاهی مساجد و نمازخانه‌ها مثل تهویه مطبوع در گرما و سـرما،آب گـرم و آب سـرد سالم و تمیز و بهداشتی بر احـساسات افـراد نـسبت به نماز تأثیر مثبت می‌گذارد (سپهوند،ص 831).
خوشایند کردن مراسم مذهبی و نماز نیز باعث علاقه به نماز می‌شود(زمانی‌بخش ،ص 023).به همین دلیـل چـقدر زیـباست وقت یک روحانی،در جیبش ده بیست تا شکلات داشـته بـاشد و هربچه‌ای که به مسجد می‌آید دستی به سرش کشیده،پیشانی او را ببوسد و یک شکلات دهنش بگذارد(قائمی،ص 77).
برمبنای احادیث و سـخنان ذکـر شـده هرگاه عطر،گلاب،سجاده زیبا،بیسکویت، بوسه،صورت زیبا،نـمایش،قصه،تهویه مطبوع و مسواک زدن،تمیزی و نظم،نیکی به
دیگران و کلا تجارت خوشایند با نماز همراه شود براساس اصـل مـجاورت،نـماز(محرک شرطی)محرک دیگر(پاکی،نظم،عطر،زیبائی)را تداعی می‌کند مـجاورت نـام و واژه هائی مثل نماز و عمل نماز خواندن با زیبائی‌ها و خوشایندها باعث شده کودکان نسبت به نـام و عـمل نـماز خواندن شرطی شده و احساسات و نگرش مثبت نسبت به عمل نماز خواندن پیـدا کـند.
هـمچنین ناراحت کردن کودکان به هنگام نماز،ایجاد صداهای ترسناک قبل از نماز، انام مشاجرات و نـزاهای خـانوادگی در حـین اقامه نماز،مجبور کردن والدین و استفاده از تنبیه بدنی و استفاده از کلمات تند که بار عـاطفی دارد،اسـتفاده از خشونت و تهدید،امر کردن کودکان به نماز موقع کسالت و خواب آلودگی،انجام رفـتارهای نـاشایست در مـوقع اقامه نماز مثل آروغ زدن،بینی‌گرفتن،بازی با محاسن و ریش و جوارح،فشار ادرار و مدفوع در حالت نـماز،انـجام نماز با لباس مندرس و...باعث تدای رفتارهای ناشایست با نماز و نتیجتا شکل‌گیری نـگرش مـنفی در مـورد نماز می‌شود،احادیث و سخنان زیر نشان‌دهنده تأثیر منفی این عوامل در هنگام نماز خواندن است کـه بـراساس شرطی‌سازی کلاسیک می‌تواند باعث یادگیری نگرش و احساس منفی در مورد نماز شود.
امـام عـلی(ع)مـی‌فرایند:‘‘هیچ وقت هنگام نماز با حالت کسالت و خستگی و در حال چرت‌زدن به نماز نایستید''(عزیزی،ج 1،ص 362).
امـام رضـا(ع)در مـورد آداب نماز می‌فرمایند:‘‘هنگامیکه اراده نمودی برای انجام نماز با بی‌رغبتی و کسالت و خـواب‌آلودگی و عـجله مشغول نماز نشو با حالت آرامش مشغول نماز شو،در حال بازی کردن با ریش و لباس نـماز نـخوان،خمیازه مکش،آروغ نزن،دست و پا دراز مکن،و در حالت فشار ادرار و مدفوع به نماز نایست''(عـزیزی، ج 1،ص 461 تـا 661).
امام باقر(ع)می‌فرمایند:‘‘در حالت کسالت و خواب‌آلودگی و سـنگینی بـه نـماز نایست''(عزیزی،ج 1،ص 142).
امام صادق(ع)می‌فرمایند:‘‘کسی کـه در حـال خودداری از بول و باد معده نماز
بخواند نمازش کامل نیست''(عزیزی،ج 1،ص 542).
روایت است‘‘هرکه بـه پدر و مـادر خود نگاه تند و خشم آلود کـند،اگـره به وی سـتم کـرده بـاشند،خداوند نمازش را نمی‌پذیرد''(سادات،ص 611).
پیامبر مـی‌فرمایند:‘‘اگـر زن و شوهری همسر خود را بیازارد خداوند نماز او را قبول نمی‌کند و هیچ عمل خـیر او پذیـرفته نمی‌شود تا اینکه او را از خود خشنود سـازد" (سادات،ص 711).
آموزش و نکوهش کـودکان در امـر عبادت به ویژه نماز و سـختگیری بـر آنها و مقایسه آنها با دیگران و به رخ کشیدن نماز دیگران باعث نمازگریزی و شکل‌گیری احـساس نـاخوشایند در مورد نماز و احساس یک تـکلیف شـاق و سـخت در مورد نماز مـی‌شود (جـمشیدی،ص 77).
صحبت در مورد مجازات اعـمال در جـهان و آخرت و خشم خدا نگرش منفی در مورد نماز ایجاد می‌کند(سادات،ص 57).
در روایات اسلامی آمده کـه بـه موسی(ع)وحی شد که«عشق و عـلاقه مـرا در دلهای بـندگان مـن وارد کـن»پرسید چگونه؟فرمود با یادآوری نـعمت‌های من.برشمردن نعمت های الهی و سخن گفتن از نیک و بخشش و احسان به کودکان مناسبت‌ترین راه بـرای آشـنا ساختن دلها به پروردگار است(سـادات،ص 37).
در روایـات اسـلامی پیـامبر آنـقدر به احساسات کـودکاناهمیت مـی‌دادند که مواظب بودند حتی در موقع بازی آنها ناراحت نشوند روزی پیامبر در حال اقامه نماز و سجده بـودند نـوه خـردسال ایشان(امام حسین)به پشت آن حضرت مـی‌نشینند تـا از پیـامبر سـواری بـگیرند بـه همین دلیل سده حضرت طولانی می‌شود وقتی صحبانه از حضرت علت طولانی شدن سجده را می‌پرسند پیامبر می‌فرمایند فرزندم مرا سواری خود قرار داده بود ناپسند شمردم قبل از آنکه نـیازش رفع شود او را با عجله پائین آورم(بی‌آزارشیرازی، ص 62).
روانشناسان معتقدند عدم ارضاء نیاز باعث احساس ناکامی و ناکامی باعث پرخاشگری و احساسات منفی می‌شود.پیامبر اکرم(ص)با ارضاء نیاز کودک مانع ایجاد ناکامی و شـکل‌گیری نـگرش منفی در مورد نماز و نمازگزار می‌شوند،پیامب ربا مهربانی به امام حسین اجازه می‌دهند پس از سواری گرفتن پیاده وند زیرا ایشان می‌دانند انجام حرکات
خشن،امرانه و تند،نگرش کودکان بـه نـماز را تغییر می‌دهد.به همین دلیل زمانی که کودکان مشغول نماز،نقاشی،یدن برنامه دلخواه تلویزیون،انجام تفریح هستند نباید با اجبار و اسرار او را دعـوت بـه نماز نمود زیرا سبب شـکل‌گیری احـساس ناکامی و نگرش منفی نسبت به نماز می‌شود.
گاهی دیده می‌شود در مراسم عزاداری و نز در مساجد صدای بلندگو را بسیار بلند می‌کنند که موجب آزار و اذیت دیگران مـی‌شود ایـن‌گونه رفتارها دید و نگرش جـامعه نـسبت به مراسم عزاداری و اصل معارف اسلامی را خدشه‌دار می‌کند.
به همین دلیل حضرت لقمان به فرزندش توصیه می‌کند که از فریاد ناهنجار بپرهیزد زیرا تداعی‌گر صدای حمار است(بی‌آزارشیرازی،ص 33).
به همین دلیـل پیـامبر(ص)می‌فرمایند قرآن را با صوت ود زینت بدهید و در فقه اسلامی آمده نخستین صوت از مستحبات قرآئت حمد و سوره نماز است(همان،ص 55).
نظریه شرطی‌سازی عاملی(رفتار کنشگر)و برپاداشتن نماز
ایننظریه توسط ثرندایک مطرح شـد و تـوسط اسکینر تـکمیل شد براساس این دیدگاه یادگیری در اثر پیوند محرک و پاسخ که در اثر آن پیامد،پاسخ ایجاد می‌شود به وجـود می‌آید.به عبارتی اگر پیامبد رفتار برای جاندار مطلوب باشد رابـطه مـحرک و پاسـخ نیرومند می‌شود،براساس این رویکرد رفتار از طرف جاندار بر محیط عمل می‌کند هر رفتاری پیامدی دارد اگر پیـامد رفـتار برای فرد خوشایند باشد(فرد تقویت دریافت کند) رفتار ادامه می‌یابد اگر پیـامد نـاخوشایند بـاشد(فرد تقویت دریافت نکند)رفتار خاموش می‌شود،یعنی تکرار نمی‌شود.تداوم رفتار نشان‌دهنده این اسـت که رفتار یاد گرفته (شرطی شده)است.براساس نظر اسکینر جاندار فعالانه رفـتاری را بروز می‌دهد،پیامد رفـتار نـشان‌دهندهء آن است که رفتار آموخته شده است یا نه(سیف،ص 174).
ادامه یافتن و تکرار شدن رفتار نشان‌دهندهء ایناست که رفتار آموخته شده یا در حال آموخته شدن است به عبارتی پیامد رفتار خـوشایند بوده که رفتار تکرار شده است.
پیامد رفتار می‌تواند رویدادهای مطلوب مثل،غذا،پول،تشویق والدین،بوسه، شکلات،نگاه محبت‌آمیز،آفرین‌گفتن،یا رویدادهای نامطلوب که جاندار از آن بیزار است مثل خطر قریب الوقـوع،شـوک الکتریکی،تنبیه بدنی یا هردو حالت(مطلوب و نامطلوب)باشد رفتار در اثر پیامدش نیرومند می‌شود اسکینر هردو حالت را تقویت نامید
.حالت اول را تقویت مثبت و حالت دوم را تقویت منفی نامید(سیف،ص 432).
پس به طـور خـلاصه می‌توان گفت در این شرطی‌سازی جاندار رفتاری انجام می‌دهد اگر پیامد رفتار برای فرد خوشایند بود یعنی بدنبالش فرد تقویت دریافت کرد رفتار تکرار می‌شود،تکرار رفتار یعنی یادگیری رفـتار(یـا شرطی شدن به یک محرک).
مثلا اگر کودک نماز بخواند و بدنبالش تقویت دریافت کند عمل نماز خواندن کودک استمرار می‌یابد(زمانی بخش،ص 78)،استمرار عمل نماز خواندن کودک یعنی یـادگیری نـماز خـواندن.
مثال،استفاده از شرطی‌سازی کنشگر(عـاملی جـهت نـماز در یک کودک:منصوره کودک 6 ساله‌ای به نماز والدین و اعضاء خانواده نشان نمی‌دهد والدین تصمیم می‌گیرند جهت آموزش و ایجاد رفتار برپاداشتن نـماز و ایـجاد نـگرش مثبت در او با استفاده از تکنیک شرطی عاملی هرگونه تـوجه مـنصوره به نماز خواند پدر(حتی به طور خیلی کوتاه»توجه می‌کند مادر سریعا او را تشویق می‌کند و می‌گوید آفرین و او را توجه منصوره بـه نـماز مـثل توجه به برادری کهمشغول نماز خواندن است،توجه به سـجاده ،برداشتن مهر و سجاده،رویه قبله نماز خواندن،بوسیدن مهر بلافاصله مورد تقوی «بوسیدن،آفرن‌گفتن و گاها شکلات)قرار مـی‌گیرد پس از چـند هـفته که والدین رفتا ر منصوره در توجه به نماز را تقویت می‌کنند مشاهده مـی‌کنند کـه منصوره نیسبت به نمز و مسائل آن حساس شده و به آن توجه می‌کند به نماز در منصوره است:
توجه نـشان بـه نـماز و سجاده یا تقلید کودک از نماز خواندن بزرگسالان
دادن تقویت مثبت مثل بوسه-آفـرین‌گفتن-شـکلات دادن.
نـیرومند شدن رفتار یا تکرار رفتار بر پا داشتن نماز یا توجه نشان دادن به نـماز
نـتیجه رفـتار S پیامد رفتار R رفتار کنشگر
توجه دادن منصوره به نماز ولین قدم جهت آموزش نماز در اوسـت بـه عبارتی ایجاد احساسات مثبت مقدمه‌ای جهت برپاداشتن نماز و نمزپذیری در کودک است.
آیات و روایـات و سـخنان زیـر بیان‌کننده نقش تقویت و پاداش براساس دیدگاه
رفتارگرائی عاملی در ایجاد،نگهداری و نیرومندسازی رفتار برپا داشتن نـماز اسـت.
خداوند در قرآن می‌فرماید،‘‘اما کسانیکه ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند،باغهای بـهشت بـرین مـحل پذیرائی آنان خواهد بود''(سوره کهف،آیه 701).
خداوند در قرآن می‌فرماید،‘‘ای کسانیکه ایمان آورده‌اید رکوع کـنید و سـجود بجا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید،شاید رستگار شـوید''!(سـوره حـج،آیه 77).
خداوند در قرآن می‌فرماید‘‘و آنها که به کتاب خدا تمسک جویند و نماز را برپا دارند.(پاداش بـزرگی خـواهند داشـت زیرا)ما پاداش مصلحان را ضایع نخواهیم کرد''! (سوره اعراف،آیه 071).
خداوند در قرآن مـی‌فرماید‘‘ولی راسـخان در علم از آنها و مؤمنان به تمام آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از تو نازل گردیده ایـمان آوردهـ‌اند،(همچنین)نمازگزاران و زکات‌دهندگان و ایمان‌آوردگان به خدا و روز قیامت،بزودی به همه آنان پاداش عـظیمی خـواهیم داد''(سوره نساء،آیه 261).
خداوند در قرآن می‌فرماید‘‘مؤمنان رسـتگار شـوند،آنـها که درنمازشان خشوع دارند''(سوره مؤمنون،آیـات 1 و 2).
هـمه آیات الهی در مورد بهشت و دوزخ و وعده‌های الهی به نوعی جهت تشویق و تنبیه بـندگان جـهت تغییر رفتار است(دیلمی و آذربـایجانی،ص 43).
در آیـات ذکر شـده بـاغهای بـهشت(سوره کهف)،رستگاری(سوره حج)،پاداش بـزگ(سـوره اعراف)،پاداش عظیم(سوره نساء)حکم تقویت‌کننده برای رفتارها و اعمال(ایمان آوردن و کـار شـیاسته کردن،رکوع و سجود و عبادت کردن،کـار نیک کردن،تمسک بـه قـرآن و برپا کردن نماز،خشوع در نـماز)تـلقی شده است.
پیامبر می‌فرمایند:‘‘سه کار است که اگر امت من پاداش عظیم آن را درک مـی‌کردند بـرای بدست آوردن آن،ازدحام و قرعه کشی مـی‌نمودند:1-اذان گـفتن،2-تـسریع در رفتن برای نـماز جـمعه،3-در صف اول نماز جمعه و جـماعت قـرار گرفتن''(عزیزی،ج 1 ،ص 363).
امام علی(ع)خطاب به مالک اشتر در نامه 35 می‌فرمایند:‘‘هرگز نیکوکار و بدکار در نـظرت یـکسان نباشد.زیرا نیکوکاران در نیکو کاری بـی‌رغبت،و بـدکاران در بدکاری تـشویق
مـی‌گردند.پسـ هرکدام از آنان را براساس کـردارشان پاداش ده''(دشتی،ص 704). امام هادی(ع)می‌فرمایند:‘‘حضرت موسی(ع)بهخدا عرض کرد خدایا!پاداش کسی که نمازها را بـه وقـت خود انجام دهد چیست؟خداوند به او وحی کـرد درخـواست و حـاجتش بـه او عـطا می‌کنم و بهشتم را بـرای او روا مـی‌دارم''(محمدی اشتهاردی،5731،ص 66).
امام صادق(ع)می‌فرمایند:‘‘نماز میزان و ترازو است هرکس آن را کامل انجام دهد پاداش کامل دریـافت مـی‌کند''(مـحمدی اشتهاردی،ص 421).
ملامحسن فیض(ره)در شرح این گفته مـی‌گوید:‘‘مـنظور ایـناست کـه نـماز مـلاک و الگو برای تقرب بنده به خدا است و موجب اتسحقاق پاداش در پیشتگاه خدا می‌شود ،کسی که شروط و آداب آن را به‌طور کامل فراگیرد و انجام دهد و آنچه شایسته نماز است رعایت کـند به تمام پاداش و آثار آن می‌رسد و اگر در این مسیر کوتاهی کند به همان اندازه دستش از آثار و پاداش نماز کوتاه می‌گردد''(محمدی اشتهاردی،ص 421).
امام صادق(ع)می‌فرمایند:‘‘نماز در اول وقت و در اولین فرصت کاری مستحب و پاداش‌افزا اسـت''(راشـدی،ص 321).
حضرت علی(ع)می‌فرمایند:‘‘برای مؤذن از بیت المال مزدی بدهند اشکالی ندارد'' (عزیزی،ج 1،ص 653).
امام حسین(ع)می‌فرمایند:‘‘کسی که آیه‌ای از قرآن را ایستاده در نمز خود بخواند. به ازاء هر حرفی صد حسنه بـرای او نـوشته می‌شود''(محمدی اشتهاردی،ص 371).پیامبر (ص)می‌فرمایند:‘‘نماز کلید بهشت است''(عزیزی،ج 1،ص 93).
پاداش عظیم،عطا کردن حاجت،بهشت،تقرب به خدا،مزد حسنه،نمونه تقویت کـننده‌هائی هـستند که در روایات ائمه در ازاء رفتارهائی مـثل نـماز مطلوب،اصلاح نیکان ،اذان خواندن،کامل خواندن نماز،به دقت نماز خواندن،انجام نماز جماعت،اطاعت خداوند داده می‌شود هدف این تقویت‌کننده‌ها ایجاد رفتارهائی مـثل اطـاعت خدا، برپاداشتن نماز،اذان گـفتن و...اسـت.
حضرت آیت اللّه بروجردی(به نقل از نعیمی،ص 06)علت نماز شب خواندن خود را چنین بیان می‌کنند«من خواندن نماز شب را مدیون والدینم هستم زیرا هر روز قبل از اذان صبح اگر از خواب برمی‌خاستم و جانماز را پهـن مـی‌کردم،بعد از نماز یک پنج تومانی
زیر جانمازم بود اما اگر بعد از نماز صبح برمی‌خاستم از پنج تومانی خبری نبود و همین باعث تشویق من شد تا قبل از اذان صبح برخیزم،و در همان کـودکی بـه نماز شـب روی آورم اما حالا که لذت معنوی آن را درک کرده‌ام هرگز حاضر به ترک آن نیستم».
این داستان از حضرت آیت اللّه بروجردی نـشان می‌دهد که والدین ایشان با استفاده از تکنیک شرطی عاملی پیامد نـماز را بـا هـمراهی پنج تومانی برای کودک نمازگزار (حضرت آیت اللّه)خوشایند کرده‌اند و به این طریق نماز شب خواندن در ایشان شـکل گـرفته،بعدها تقویت‌های درونی جایگزین تقویت بیرونی(پنج تومانی)شده است.
نتیجه‌گیری:
در مجموع مـی‌توان گـفت بـرپا داشتن و اقامه نماز یک رفتار است،این رفتار همانند سایر رفتارها تابع قوانین یادگیری اسـت.
تبدیل سازه‌ها و مفاهیم دینی به مفاهیم و تعاریف رفتاری و عملیاتی باعث ایجاد قابلیت انـجام پژوهش تجربی در قلمرو مـوضوعات دیـنی بخصوص نماز می‌شود،تبیین های رفتارگرایی با ارائه تعاریف روشن،عینی و رفتاری از مفاهیم دینی باعث تسهیل روند علمی شدن(تجربی شدن)مفاهیم دینی می‌شود،انجام پژوهشهای تجربی(و بعبارت بهتر شبه تجربه در عـلوم رفتاری)باعث تبیین،پیش‌بینی و کنترل رفتار برپا داشتن نماز در نمازگزاران می‌شود،این مسئله زمینه را جهت برنامه‌ریزی علمی تر مجریان مسائل فرهنگی و دینی و ایجاد تغییرات مثبترفتاری در جهت نمازپذیری و نمازدوستی مخاطبان و نیز کـارردی شـدن آموزه‌های دینی بوسیله مربیان و متولیان مسائل دینی و متولیان امر نماز ایجاد می‌کند.
آنچه در مورد نماز بر مبنی رویکرد رفتارگرایی تبیین شد منطبق با آیات قرآن و روایات ائمه(ع)می‌باشد،بعبارتی اصـول و روشـهای قرآن و ائمه(ع)تأئیدکننده اصول و روشهای مطرح در رویکرد رفتارگرایی است.
فهرست منابع:
قرآن کریم-ترجمه ناصر مکارم شیرازی
1-ات کینسون،ریتال،ات کینسون،ریچارد س؛و هیگارد،ارنست ر.زمینه روانشناسی.ترجمه محمد تقی بـراهنی و هـمکاران.ته ران:رشد(تاریخ انتشار به زبان اصلی،3891)..(9631)
2-افروز،غلامعلی.روشهای پرورش احساس مذهبی«نماز»،در کودکان و نوجوانان.تهران:انتشارات انجمن اولیاء و مربیان(1731).
3-باهنر،ناصر.آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشـد.تـهران:شـرکت چاپ و نشر بین المللی سـازمان تـبلیغات اسـلامی(8731).
4-بی‌آزار شیرازی،عبد الکریم.رساله نوین فقهی.تهران:دفتر فرهنگ اسلامی.(2731)
5-پورحسین،رضا.تقویت رفتار مذهبی نماز.پیوند 132،74-64.(7731)
6-جمشیدی،نرگس.نـقش والدیـن و مـربیان در گرایش دینی کودکان و نوجوانان.مجموعه مقالات هشتمین اجـلاس سـراسری نماز.(صص 48-76).تهران:ستاد اقامه نماز.(7731)
7-دشتی،محمد(3831).امام علی(ع)و اخلاق اسلامی.قم:نشر مؤسسه تحقیقاتی امیر المؤمنین.(7731)
8-دشـتی،مـحمد.نـهج البلاغه.تهران:شهاب الدین.(3831)
9-دیلمی،احمد و آذربایجانی،مسعود.اخلاق اسـلامی.تهران:دفتر نشر معارف.(1831)
01-راشدی،حسن.نمازشناسی.جلد دوم.تهران:ستاد اقامه نماز.(0831)
11-زمانی‌بخش،معصومه.شیوه‌های آشناسازی و تقید کـودکان بـه نـماز.تربیت.( 3831)
21-سادات،محمد علی.رفتار والدین با فرزندان.تهران:انتشارات انـجمن اولیـاء و مربیان. (3731)
31-سپهوند،کبری.بررسی عوامل مؤثر بر گرایش دانش آموزان به نماز از دیدگاه معلمان و دانش‌آموزان.فـصلنامه نـیایش،(1831)
41-سـیف،علی اکبر.تغییر رفتار و رفتاردرمانی«در نظریه‌ها و روشها»تهران:نشر دوران.(9731)
51-سیف،علی اکـبر.روانـشناسی پرورشـی(ویرایش پنجم).تهران:آگاه.(9731)
61-عزیزی،عباس.جامع آیات و احادیث موضوعی نماز.جلد 1 و 2.قم:نـبوغ.(9731)
71-قـائمی،عـلی.نماز در دوران کودکی.مجموعه سخنرانی‌های نماز و تربیت.دفتر دوم(صص 711-101).تهران:ستاد اقامه نماز.(7731)
81-قرائتی،عـبد العـلی.منطق آموختن.اصفهان:بابک.(1531)
91-قرائتی محسن و بهشتی،جواد.همراه با نماز.تهران:سـتاد اقـامه نـماز.(3731)
02-کریمی،عبد العظیم.نکته‌های روانشناختی در تربیت دینی فرزندان(نماز و خانواده) .تهران:ستاد اقامه نـماز و احـیای زکات.(2831)
12-کریمی،العظیم.نکته‌های روانشناختی در تربیت دینی فرزندان(نماز و مدرسه 2).تهران:ستاد اقـامه نـماز و احـیای زکات.(2831)
22-محمدی‌اشتهاردی،محمد.نمز از دیدگاه قرآن و عترت.تهران:نبوی.(5731).
32-موریس،ریچارد.اصلاح رفتار کودکان اسـتثنائی.تـرجمه سوسن سیف.تهران:وحید (تاریخ چاپ به زبان اصلی،5891).(9631)
42-مهرمحمدی،مجید..بـررسی عـلل شـکل‌گیری و گسترش انگاره‌های شناختی نماز در سنین کودکی و نوجوانی براساس رویکرد رفتارگرائی و شناخت‌گرائی در روانشناسی.مجموعه مقالات دهـمین اجـلاس سـراسری نماز(صص 213-092).تهران:ستاد اقامه نماز.(9731)
52-میلتن‌برگر،ریموند،شیوه‌های تغییر رفتار.تـرجمه عـلی فتحی‌آشتیانی و هادی عظیمی. تهران:سمت.(0831)
62)نرم‌افزار جامع احادیث اهل بیت.نور2/5 جامع الاحادیث.مرکز تحقیقات کـامپیوتری عـلوم اسلامی.(3831).
72-نعیمی،جواد.شوق پرواز.مشهد:گوهر سیاح.(5731).
82-هرگنهان،بی،آر؛والسون،ام،اچ.مقدمه‌ای بـر نـظریه‌های یادگیری.ترجمه علی اکبر سیف.تهران:دوران(تـاریخ انـتشارات بـه زبان اصلی 3991).(8731).
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
