■ آموزش بر پا داشتن نماز به کودکان بر اساس نظریه شناختی - اجتماعی در روانشناسی
مقدمه
نظریه یادگیری شناختی-اجتماعی به وسیله آلبـرت بـاندورا تدوین و تکمیل شد.
این نظریه را شناختی-اجتماعی می‌گویند؛زیرا براین واقعیت تأکید دارد که بیشتر اطلاعاتی که ما به دسـت مـی‌آوریم از راه کـنش متقابل با سایر اشخاص است (هرگنهان و السون،8731).تأکید این دیـدگاه بر کنش متقابل بین رفتار و محیط است(اتکینسون و همکاران،9631).
این دیدگاه هم ابعاد رفتاری و هم شناختی را موردتوجه قـرار مـی‌دهد؛بـه عبارتی حد واسط رفتارگرایی و شناخت‌گرایی است؛یعنی مثل رفتارگراها بر مـحرکات مـحیطی و مثل شناختگراها بر فرایندهای شناختی به عنوان کنترل‌کننده رفتار تأکید می‌کند.براساس این نظریه،رفتار بـرایند سـه عـامل رفتار،محیط و فرایندهای شناختی است که مجموعا جبر متقابل را ایجاد می‌کنند(هـرگنهان والسـون،8731).
(بـه تصویر صفحه مراجعه شود) از این دیدگاه،رفتار می‌تواند زمینه‌های محیطی را ایجاد کند و آن را نظم بـخشد.
رفـتار افـراد در تعاملات اجتماعی مشخص می‌کند که دیگران چگونه و چه رفتاری داشته باشند.این دیدگاه مـثل شـرطی‌سازی کلاسیک به نقش محرکات پیشایندی و مثل شرطی‌سازی عاملی به محرکات پسایندی(تقویتهای مـحیطی)و مـثل دیـدگاه شناختی به فرایندهای شناختی(تفکر،حافظه و...)در جهت دهی و کنترل رفتار باور دارد(سیف،9731).
براساس ایـن دیـدگاه انسان،نظام خود نظم بخشی دارد؛یعنی تدریجا دارای سیستمی از تفکر و اندیشه می‌شود کـه بـه وسـیله آن اعمال و رفتار خود را ارزیابی می‌کند.این ارزیابی بر عملکرد فرد و محیط تأثیر می‌گذارد(احدی و جـمهری، 0831).
نـظام خود نظم بخشی این مسئله را مطرح می‌کند که رفتار فرد،پیامدی بـیرونی بـدنبال دارد.ایـن رفتار یک واکنش خودسنجی را موجب می‌شود.انسانها ملاکهایی برای رفتار(عملکرد)خود تعیین می‌کنند و آنـ‌گاه بـراساس درجـه همخوانی رفتارهای خود با آن ملاکها به شیوه رضامندانه یا نارضامندانه واکنش نـشان مـی‌دهند (اتکینسون و همکاران،9631).
اگر بخواهیم با رویکرد شناختی-اجتماعی به نماز بنگریم،باید گفت نماز از این دیـدگاه یـک رفتار است که هم تأثیر گذار و هم تأثیرپذیر از محرکات پیشایندی(در شرطی کـلاسیک)مـثل اتفاقات و رفتارهای دیگران قبل از اقامه نماز یـا هـنگام اقـامه نماز و هم محرکات پسایندی(در شرطی عاملی)مـثل پیـامدهای نماز خواندن و تقویتها و تشویقهای والدین از رفتارهای مرتبط با نماز کودک و هم فرایندهای شـناختی(مـثل حافظه و تفکر)یا متغیرهای واسـطه‌ای اسـت.نماز بـرایند تـعامل سـه عامل رفتار،محیط و فرایندهای ذهنی شـخص اسـت.رفتار فرد می‌تواند دیگران و محیط را تحت تأثیر قرار دهد.همچنین عوامل مـحیطی نـیز رفتار فرد(نماز گزاردن)را تحت تـأثیر قرار می‌دهد.
براساس ایـن نـظریه،نماز گزار نظام خود نـظم بـخشی دارد.او موجودی متفکر و اندیشمند است؛تعقل و تفکر دارد؛رفتار خود و دیگران را ارزیابی می‌کند و در مورد رفـتار خـود تصمیم می‌گیرد.او نماز خواندن دیـگران و اهـمیت دادنـ به آن را
مورد ارزیـابی قـرار می‌دهد.ارزیابی فرد از رفـتار خـود و دیگران باعث می‌شود که قسمتهایی از رفتار تقویت،و قسمتهایی حذف شود.در نتیجه این ارزیابی بـر عـملکرد فرد با محیط تأثیر می‌گذارد.
بـراساس ایـن‌رویکرد،نماز رفـتاری آمـوخته شـده است که براساس مـحرکات پیشایندی،پسایندی و نیز روش سرمشق گیری(یادگیری مشاهده‌ای)آموخته می‌شود.براساس این مکتب اصلی‌ترین نوع یـادگیری انـسان،یادگیری مشاهده‌ای است(احدی و جمهری،8731).بـه‌همین دلیـل مـهمترین دلیـل نـمازپذیری یا نمازگریزی کـودکان از ایـن دیدگاه براساس یادگیری مشاهده‌ای و الگوگیری تبیین می‌شود.
براساس این‌رویکرد وقتی مشاهده‌کننده،رفتار دیگری را مشاهده می‌کند شـخصی کـه بـرای انجام دادن یک رفتار پاداش دریافت می‌کند آن رفتار تـوسط فـرد مـشاهده‌کننده آمـوخته مـی‌شود.بـه این نوع پاداش(تقویت)تقویت جانشینی گویند (سیف،9731)؛مثال،وقتی معلم،یکی از دانش‌آموزان را برای وضو مورد تقویت قرار می‌دهد،دانش‌آموزان دیگر روش او را سرمشق قرار می‌دهند و می‌کوشند تا مثل او وضـو را یاد بگیرند و انجام دهند.
علاوه بر تقویت جانشینی در یادگیری مشاهده‌ای،تبیه جانشینی هم مؤثر است؛ مثال،دانش‌آموزی که بین نماز جماعت لودگی می‌کند و رفتار نادرست نشان می‌دهد اگر به آرامـی امـا قاطعانه مؤاخذه قرار گیرد،دانش‌آموزان دیگر نیز سعی می‌کنند اشتباه او را تکرار نکنند.
کودکان با مشاهده رفتار والدین،معلمان،همسالان و سایر الگوها یاد می‌گیرند که چگونه نماز را برپا دارند و بـرای آنـ اهمیت قائل شوند(مهر محمدی،1831).
به‌همین دلیل زیباترین و خوشایندترین حالات و اوقات کودکان در خانواده زمانی است که والدین آماده اقامه نماز می‌شوند؛یعنی زمـانی کـه کودک هم شادی و نشاط را در چـهره بـرافروخته و شادمان اطرافیان مشاهده می‌کند.هنگام وضو گرفتن،جانماز انداختن و بوی خوش استشمام کردن به آوای اذان گوش فرا دادن و خود را آراستن به زیباترین صورت و شتافتن به سـوی مـحبوب که او را به عرش مـلکوت و آرامـش می‌رساند(فرهادیان،7731).
برمبنای این دیدگاه،خردسالان به علت حضور دائمی و همیشگی والدین با آنها همانند سازی می‌کنند.والدین در این زمان و بعدها در زندگی کودک به عنوان الگو از قدرت مطلوبی برخوردارند(مـفیدی،2731).
کـودکان براساس احساس وابستگی که به والدین و مربیان خوددارند،ضمن توجه به سخنان آنان خواهند کوشید خود را با آن تطابق دهند و حرکات و سکنات خود را به گونه‌ای قرار دهند که رضای آنـان را فـراهم کند و ایـن خود راه مناسبی برای القائات اخلاقی و دینی است(قائمی،0731).
کودکان از راه مشاهده الگوها(بویژه الگوهای همجنس)که برای فـرد جاذبه دارد و به قول روانشناسان یادگیری اجتماعی،توزیع‌کننده تقویت هستند به مـسائل نـماز تـوجه می‌کنند.براساس این دیدگاه،کودکان فرصت می‌یابند تا بدون آزمایش و خطا و گاهی نیز با آزمایش و خطا شـکل صـحیح برپا داشتن نماز و اهمیت دادن به نماز را بیاموزند(مهر محمدی،1831).
براساس این دیدگاه،رفـتار فـرد از مـشاهده الگو و تقویتهای محیطی شکل می‌گیرد.الگوها همان عامل انتقال‌دهنده اطلاعات است(احی و جمهری،8731).
الگوها مـی‌توانند والدین،همسالان،همبازیها،همکلاسی‌ها،شخصیتهای سینما و تلویزیون،کتابها و مجلات و...باشد.همین‌که درمیان مـردم گفته می‌شود فلان بـرنامه تـلویزیون یا ماهواره یا انترنت بدآموزی دارد براساس نقش الگویی این رسانه‌ها است.
یکی از الگوهای رفتاری مهم کودکان والدین هستند.هنر والدین در تربیت دینی فرزندان در این است که با ارائه الگوهای سازنده و مصدقهای زنـده و گویای آیات هستی و جلوه‌های آفرینش،خدا را نزد فرزندان معرفی کنند.این عرضه و ارائه جذاب،نگرش مثبت فرزندان را نسبت به دوستی و محبت خدا عمیقتر و پایدارتر می‌کند(کریمی،3831).
به‌همین دلیل امامان معصوم بـه افـراد خانواده سفارش می‌فرمودند که داخل منزل نیز لباس زیبا و تمیز بپوشند و از پوشیدن لباسهای کثیف و مندرس و نامناسب پرهیز کنند(قرائتی،3731).شاید یکی از دلائل عمده این مسئله توجه به نقش الگویی اعضای خـانواده و نـقش تأثیرگذار آنها بر همدیگر بویژه تأثیر آنها بر تربیت کودکان باشد.
ادبیات پژوهش
نظریه شناختی-اجتماعی مهمترین عامل یادگیری را یادگیری از طریق الگو گیری و مدیرسازی عنوان می‌کند.
فرایند الگوگیری از آغـاز تـولد تا دوران پیری و مرگ ادامه می‌یابد و همواره یکی از راه‌ها و روشهای مهم یادگیری افراد تلقی می‌شود.
والدین و خواهر برادرها،معلم و مربیان و دوستان،مهمترین مدلهای رفتاری کودکان و نوجوانان هستند.
پژوهشهای زیر نـشاندهندهء نـقش والدیـن و تربیت خانوادگی در نمازپذیری یا نـمازگریزی کـودک اسـت.
مردانی و مصطفایی(1831)در پژوهش خود نشان دادند که بین نظر والدین در مورد فرائض دینی وگرایش فرزندان به نماز رابطه معنی‌دار مثبت وجـود دارد.
سـماروک(6731)نـیز نشان داد که اعتقادات دینی والدین در گرایش نوجوانان بـه نـماز مؤثر است.
سپهوند(1831)نشان داد که بین تربیت خانوادگی دانش‌آموزان با گرایش دانش آموزان به نماز رابطه معنی‌دار مثبت(مـستقیم)وجـود دارد.
پژوهـش اژدری(2831)نشان داد بین وضعیت نماز خواندن پدر و پسران خانواده رابطه معنی‌دار مـثبت وجود دارد.وی در پژوهش خود مشخص کرد که میزان پایبندی خانواده به نماز با نگرش دانش‌آموزان نسبت به نماز رابـطه مـعنی‌دار مـثبت (مستقیم)وجود دارد.براساس این پژوهش،دانش‌آموزانی که با خانواده‌های خود ارتـباط بـهتری دارند،علاقه بیشتری نسبت به نماز نشان می‌دهند.
در پژوهشی،84% دانش‌آموزان اعتقاد والدین خود و عمل به دسـتورهای دیـنی را در جـذب فرزندان به نماز مؤثر می‌دانند.پژوهش دیگر بیان می‌کند 66% دانش آموزان پسـر و 77% دانـش‌آموزان دخـتر،علت نماز خواندن خود را والدین ذکرکرده اند(تقی‌زاده و شکیبا،2731).
شعبانی(3731)در پژوهش خود بیان مـی‌کند کـه بـالغ بر 67% دانش‌آموزان گفته‌اند که نماز را از والدین خود آموخته‌اند.
پژوهش تحولیلیان و همکاران(5731)نشاندهندهء تأثیر اعـتقادات و نـیز تحصیلات والدی در ایجاد گرایش به نماز در کودکان است.باتوجه به نقش تربیتی خانواده و تـأثیرپذیری کـودک از مـعاشرتهای خانوادگی،معاشرت والدین با خانواده‌های سالم مذهبی که از نظر اعتقادات مذهبی و اخلاقی سالمند و الهـامبخش زیـباییهای دیانت و معنویت هستند،می‌تواند برای فرزندان بهترین الگوی تربیتی در گرایش به دین و انـسجام تـکالیف دیـنی باشد(کریمی،2831).
پژوهشهای زیر نشاندهندهء نقش مربی و معلم و عوامل آموزشگاهی در نمازپذیری و یا نمازگریزی کودک اسـت.
بـاقریان(6731)در پژوهش خود بر روی مدیران و معاونی مدارس بم نشان داد، 79% مدیران،توان عـلمی مـعلمان دیـنی را در تقویت مبانی اسلامی دانش‌آموزان مؤثر دانسته‌اند.
سادتی(5731)در پژوهش خود نشان داد که بیشتر دانش‌آموزان استان مـرکزی بـه رغـم نگرش مثب به نماز،کمتر به ادای نماز رغبت دارند.نتایج،نقش مـربیان دیـنی در ترغیب محصلان به نماز را مثبت ارزیابی کرد.
پژوهش سپهوند(1831)نشان داد،شرکت معلمان در نماز عاملی برای گـرایش دانـش‌آموزان به نماز است.
پژوهش دیگر نشان می‌دهد که 19% افرادی که مورد نـظر سـنجی قرار گرفته‌اند، نقش مدیران مدارس،معلمان و کـارکنان مـدارس را بـرای اقامه نماز جماعت در کنار دانش‌آموزان،مهم و جـذب‌کننده مـی‌دانند(تحویلیان و همکاران،5731).
پژوهش تحویلیان و همکاران(5731)و سادتی(5731)نشاندهندهء نقش مؤثر اردوهای زیارتی و سیاحتی و فـرهنگی در جـذب دانش‌آموزان به نماز است.
پژوهـش سـماروک(9731)نشاندهندهء تـأثیر زیـاد بـرنامه‌های تربیتی مدارس در ایجاد گرایش به نـماز در نـوجوانان است.
پژوهش شعبانی(3731)بر روی پانصد دانش‌آموز اصفهانی نشان می‌دهد که بـیشتر دانـش‌آموزان،عدم تناسب وقت نماز،تداخل نـماز با سایر فعالیتهای و عـدم ارتـباط صمیمانه بین کارکنان مدرسه را دلیـل بـی‌علاقگی به نماز ذکرکرده‌اند.بیش از 07% دانش‌آموزان در این پژوهش،نماز را در گسترش دوستیها مؤثر می‌دانند.
پژوهـشهای زیـر نشاندهندهء نقش دوستان در نمازپذیری و یـا نـمازگریزی افـراد است.
پژوهش سـادتی(571)نـشان داد دوستان و همسالان دانش‌آموز در اقـامه نـماز مؤثر هستند.
پژوهش سواری و همکاران(0831)مشخص می‌کند که نگرش دوستان دانش‌آموز در شرکت کردن آنـها در نـماز جماعت مؤثر است.این پژوهش نـشان مـی‌دهد که یـکی از مـهمترین ویـژگیهای اقامه نماز کودکان تـقلید از افراد محبوب مثل معلم،والدین و دوستان خوب است.این پژوهش همچنین نشان می‌دهد که یـکی از راهـ‌های افزایش گرایش دانش‌آموزان به نماز تـبلیغ فـوائد و تـأثیرات نـماز بـه منظور تغییر نـگرش آنـها به سوی خالق متعال است.
پژوهش سپهوند(1831)نشان می‌دهد که داشتن دوستان نمازگزار عاملی برای ایـجاد عـلاقه گـرایش به نماز است.
پژوهشهای ذکر شده در مـورد تـأثیر تـربیت خـانوادگی(نـقش مـعلم و مدرسه و نقش دوستان،بیان‌کننده تأثیر متغیرهای شناختی و رفتاری(محرکات پیشایندی در شرطی سازی کلاسیک و محرکات پسایندی در شرطی‌سازی عاملی)و نیز نقش الگویی خانواده(در دیدگاه یادگیری اجتماعی)در نمازپذیری و یا نـمازگریزی کودکان
است.آنچه در وهله نخست،باعث ایجاد و گسترش یادگیریهای کودکان در مورد نماز می‌شود،نقش الگوها و سپس سایر عوامل پیشایندی و پسایندی و عوامل شناختی است.
یادگیری اجتماعی(شناختی-اجتماعی)در ادبیات و روایات اسـلامی
در فـرهنگ و ادبیات ایرانی-اسلام در مورد ای نوع یادگیری بسیار گفته شده است.بسیاری از علما،شاعران و دانشمندان به نقش تقلید و رنگ‌پذیری و مشاهده اشاره کرده‌اند.سرمشق قرار دادن دیگران،چه به‌طور ارادی یا عمی یـا غـیر ارادی و غیر عمدی همیشه در داستانها،کنایات و استعاره‌های ادبی نمود خاصی داشته است.
ادبیات ما مملو از واژه‌هایی مثل نمونه خوب،همنشین بد،تقلید کورکورانه،تـقلید مـعکوس،رفتار طوطی‌وار و الگوی موفق اسـت(کـرومبولتز و کرومبولتز،8631).
اشعار زیر نشاندهنده تأکید شاعران ایران‌زمین براین مسئله است:
(مولوی)
(سعدی)
(فردوسی)
(نظامی گنجوی)
قرآن یادگیری از طریق تقلید و الگـوگیری را از راهـ‌های سازگاری صـحیح با محیط می‌داند؛آنجا که داستان قابیل و عجز و ناتوانی او در پنهان‌سازی جسد برادرش هابیل را مطرح می‌کند(بی ریـا و همکاران،5731).
در این ارتباط قرآن می‌فرماید خداوند زاغی را فرستاد تا زمین را بـکند و بـه او نـشان دهد که چگونه جسد برادر را زیر خاک پنهان سازد و قابیل گفت وای بر من!
آیا من نتوانستم مـثل ایـن زاغ باشم و جسد برادرم را دفن کنم و سرانجام پشیمان شد (مائده13/).
از این آیه قرآن در مـی‌یابیم کـه حـتی انسان می‌تواند از حیوانات الگوگیری کند.
قرآن در مورد نقش الگوئی انسانها بویژه از حضرت محمد(ص)می‌فرماید مـسلما برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی است(احزاب12/).قرآن در سوره ممتحنه آیـه 4 می‌فرماید برای شما سـرمشق خـوبی در زندگی ابراهیم و کسانی که با او بودند وجود داشت یا در سوره صف آیه 41 می‌فرماید ای کسانی که ایمان آورده اید یاوران خدا باشید؛همان‌گونه که عیسی بن مریم به حواریون گفت:چه کـسانی در راه خدا یاوران من هستند حواریان گفتند ما یاوران خداییم.
بیشتر الگوهای قرآنی،جوان و تأثیر گذار بوده‌اند؛از جمله اینان می‌توان به یوسف،قهرمان مقاومت در برابر شهوت،جوانان کهف،اسوه مهاجرت در راه خـدا، اسـماعیل،نماد تسلیم در برابر فرمان خدا،ابراهیم بت‌شکن و عادت شکن،نوح الگوی،پایداری،ایوب،قهرمان صبر و تحمل،داوود،نوجوان نمونهء شهامت و
شجاعت در مبارزه با طاغوت،پیامبر اکرم حضرت محمد(ص)،سرمشق جهانی نـام بـرد(دیلمی و آذربایجانی،1831).
ائمه(ع)نیز هرکدام نماد یک ویژگی هستند؛مثال،امام علی(ع)سمبل عدالت و الگوی حاکم عدالت گستر،امام حسین(ع)،سمبل شهادت و شهید و الگوی اعتراض علیه حکام،فاطمه(ع)،الگـوی زن شـایسته و...
احادیث و سخنان زیر در مورد نقش الگویی دوستان،والدین و رهبران جامعه است.
امام علی(ع)می‌فرمایند:«کسی که خود را رهبر مردم قرار داد باید پیش از اینکه به تعلیم دیگران بپردازد،خود را بـسازد و پیـش از ایـنکه به گفتار تربیت کند بـا کـردار آمـوزش دهد؛زیرا آن کسی که خود را تعلیم دهد و ادب کند،سزاوارتر به تعظیم است از آن‌که دیگری را تعلیم دهد ادب بیاموزد(دشتی،3831:554).
پیامبر اکـرم(ص)مـی‌فرمایند:«آدمـی تحت تأثیر دوست خود است و عملا از رفتار و روش او پیـروی مـی‌کند.هرکدام از شما در انتخاب دوست باید دقت کنید که با چه‌کسی طرح دوستی می‌ریزید»(سیف و همکاران،3731:651).
امام زین العابدین(ع)مـی‌فرمایند:«فـرزندم از دوسـتی با شخص نادان و احمق بپرهیز؛زیرا او می‌خواهد به سود تـو کاری کند ولی بر اثر حماقت به ضرر تو می‌شود»(نرم‌افزار جامع احادیث نور،3831).
امام علی(ع)می‌فرمایند:«کـسی کـه نـسنجیده و ناآزموده با دیگران پیمان دوستی می‌بندد،ناگزیر به رفاقت و دوستی بـا اشـرار و افراد فاسد تن می‌دهد»(به نقل از منبع قبلی).
امام صادق می‌فرمایند:«با کسی که اهل نـماز نـیست دوسـت نشوید»(قرائتی، 3731:13).
در قرآن می‌خوانیم که روز قیامت گروهی دو دست خود را به دندان مـی‌گیرند و از پشـیمانی مـی‌نالند و می‌گویند:ای کاش با فلانی دوست نمی‌شدم که او در دنیا ما را گمراه کند(قرائتی،3731:13).
مراحل یـادگیری مـشاهده‌ای
1)مـرحله توجه
اولین مرحله یادگیری مشاهده‌ای توجه کردن به الگو و ویژگیهای اوست.عوامل بسیاری بـاعث تـوجه کودک به الگو می‌شود که عبارت است از:
الف-جذابیت ظاهری(زیبایی،خوش لبـاسی و آراسـتگی
اغـلب مردم زیبایی را ناچیز نمی‌انگارند تا حدی که جاذبه ظاهری در عکس العمل کودکان نقش مـهمی دارد.پژوهـشها نشان می‌دهد کودکان به‌سمت کودکان خوش سیما بیشتر از کودکان غیر جذاب جذب مـی‌شوند(بـی‌ریا و هـمکاران،5731).
انسان فطرتا زیبایی را دوست دارد و از لباس زیبا،صدای زیبا،منظره زیبا،کلام شیوا،خط خوش و بـوی خـوش لذت می‌برد.اسلام دستور می‌دهد مسلمانان نظیف و آراسته و مرتب باشند.نمازگزار بـاید هـنگام ورود بـه مسجد و اقامه نماز تمیز و خوشبو باشد.پیامبر اکرم به جوانی که موهای ژولیده داشت فـرمود یـا مـوهایت را کوتاه کن یا شانه بزن.خود آن حضرت هنگام خارج از منزل در مقابل آیـنه سـرو صورت خود را مرتب می‌کردند و می‌فرمودند وارد بهشت نمی‌شوند مگر افراد نظیف.به‌همین
دلیل مشاهده می‌شود که امـامان مـعصوم در وقت نماز بهترین لباسهای خود را می پوشیدند(قرائتی،3731:77).
به‌همین دلیل آن روحانی کـه کـودک به او علاقه‌ای ندارد،کودک از نماز او هم مـتنفر اسـت(قـائمی،7731).
در کل زیبایی و زیبا پوشی یکی از عوامل مـهم جـلب توجه کودکان به رفتار الگو است؛به عبارتی نمازگزار خوش سیما و خوش لبـاس و مـعطر بیشتر موردتوجه کودکان است.بـه‌همین دلیـل مربیان و والدیـن بـاید بـه ظاهر خود و آراستگی و نظافت خود نـیز تـوجه کنند،زیرا ظاهر آراسته و زیبا و تمیز و به عبارتی صورت زیبا انسان را مـتوجه سـیرت زیبا می‌کند.
ب-جنسیت کودکان
کلبرگ مـی‌گوید کودکان از وقتی می‌فهمند پسـر یـا دخترند،کارهای پسرانه و دخترانه انـجام مـی‌دهند.روانکاوان گویند از 5-4 سالگی همانندسازی با همجنس آغاز می‌شود.از دیدگاه شناختی-اجتماعی،کودکان رفـتارهای کـودکان همجنس خود را تقلید می‌کنند(هـنری مـاسن و هـمکاران،2731).
پژوهشها نشان مـی‌دهد الگـوهای همجنس،فرد را بیشتر تـحت تـأثیر قرار می‌دهد (هرگنهان والسون،8731).
کودکان از حدود سه سالگی خود را به عنوان یک پسر یـا دخـتر باز می‌شناسند؛ به عبارتی نقش جـنسی خـود را بتدریج جـستجو مـی‌کند.در دورهـء دوم کودکی پسر در محیط خـانه بیشتر به رفتار پدر و دختر بیشتر به رفتار مادر توجه می‌کند.در محیط بیرون از خانه و مدرسه،کـودکان بـه همبازیها و همسالان موافق با جنس خـود تـمایل
پیـدا مـی‌کنند و پسـران و دختران متمایلند در گـروه‌های جـنسی خود شرکت کنند (سیف و همکاران،3731).
براین اساس دختران از مادر و خواهران خود و پسران از پدر و برادران خود رفتار بـرپا داشـتن نـماز را تقلید می‌کنند و تحت تأثیر نمازگزاردن و اهمیت دادن بـه نـماز آنـها هـستند.
ج-سـن الگـو
پژوهشها نشان می‌دهد الگوهایی که از نظر سن شبیه فرد است،بیشتر موردتوجه کودکان قرار می‌گیرد(هرگنهان والسون،8731).
ترجیح دادن دوستان همسن و تعامل با همسالان در رشد اجتماعی کودکان نـقش بسیار مهمی دارد(بی‌ریا و همکاران،5731).
بسیاری از کودکان،هم سن و سالهای خود را مدل قرار می‌دهند.در بسیاری اوقات از والدین می‌شنویم که فرزندم تاحال این رفتار را نداشته است؛مثلا هیچ کس را کتک نمی‌زده و خـشونت نـشان نمی‌داده است.این رفتارها را از کودکان دیگر یاد گرفته است(مفیدی،2731).
کودکان در دوران کودکی دوم(11-7 سالگی)تأثیرات زیادی از طریق همانندسازی با گروه همسالان می‌پذیرند.کودکان در این دوره به‌طور افراطی سعی می‌کنند مثل گـروه هـمسالان خود رفتار کنند؛می‌خواهند مثل آنها لباس بپوشند؛ حرف بزنند؛راه بروند و به‌طور کلی رفتار و عقاید آنها را داشته باشند(سیف و همکاران،3731).
کودکان وقـتی هـم سن و سالهای خود را در حال نـماز خـواندن،اذان گفتن،وضو گرفتن و توجه به نماز می‌بینند،بیشتر به مسائل نماز توجه می‌کنند.
د-موقعیت اجتماعی و شهرت
کودکان خردسال عموما از والدین،برادر و خواهرهای بزرگتر و مـعلمان،و نـوجوانان از قهرمانان ورزشی،بازیگران سـینما و شـخصیت‌های مشهور الگو برداری می‌کنند(سیف،9731).با این حال کودکان،برخی از افراد مشهور و قهرمانان فیلمهای کارتونی و سریالهای تلویزیونی را سرمشق خود قرار می‌دهند؛چهره‌ها و قهرمانانی مثل اسپایدرمن(مرد عنکبوتی)،سوپرمن،عمو پورنـگ و...
عـموما افراد به الگوهایی توجه می‌کنند که به کارآمدی مشهورند و کسانی را که از نظر شهرت ناکارآمد هستند،نادیده می‌گیرند(هرگنهان والسون،8731).
اسوه‌های فرهنگی و تاریخی و دینی نمونه‌هایی هستند از الگوهایی که می‌توان به کـودکان ارائه کـرد(مفیدی،2731).
مـی‌توان از الگوهای بزرگ و زندگی و صفات آنان صحبت کرد؛مثلا این داستان که ابو علی سینا در حل مشکل خـود از نماز کمک می‌گرفت.همچنین می‌توان صفات برجسته دانشمندان را در قالب داستان و قـصه بـیان نـمود تا کودک تدریجا با الگو پیوند عاطفی برقرار،و صفات او را درونی کند(پورحسین،5731).
پخش تصاویر هنرپیشه‌ها،فوتبالیست‌ها و ورزشـکاران بـزرگ و هنرمندان در حال برپا داشتن نماز از راههای جذب کودکان به رفتار الگو است.
مـصاحبه بـا ایـن افراد و نظرخواهی آنان در مورد نماز می‌تواند توجه کودکان به مسائل مربوط به نماز را جلب کـند.در کل می‌توان گفت یکی از عوامل مهم در جلب توجه کودکان،مقام و موقعیت اجتماعی و شـهرت افراد است.
هـ-شـخصیت و وویـژگیهای رفتاری الگو
ویژگیهای شخصیتی و رفتاری مثل برونگرایی و درونگرایی،اجتماعی بودن،تقید عملی والدین،ویژگیهای اخلاقی مثل راستگویی،صداقت،صبر و بردباری،روش تبادل اطلاعات،ویژگیهایی است که باعث توجه کودک به الگـو و رفتار او می‌شود.
والدینی که به مسائل دینی،مسجد و نماز اهمیت می‌دهند و در این محیطها کودکان را تشویق می‌کنند،کودکانشان آمادگی بیشتر دارند تا نسبت به تفکر دینی،مسجد و عبادت واکنش نشان دهند و رفـتار افـراد را در این محیطها بیشتر سرمشق قرار می‌دهند (باهنر،8731).
اشتیاق عملی والدین هنگام عبادت بر الگوگیری کودکان تأثیر مثبت می‌گذارد (کریمی،3831).
والدینی که خود راستگو هستند و در رفتار خود عفت،صداقت،صبر و بـردباری نـشان می‌دهند و در عملکرد خود ثبات رفتاری دارند،تأثیر گذارترند(فرهادیان، 7731).
عمل والدین بیشتر کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد تا حرفهای آنها و به قول مولوی:
مهارتهای اجتماعی مثل تقویت رفتارهای دیگران و توانایی در برقراری تعامل مؤثر با دیگران در توجه و پذیرش اجتماعی نقش مهمی دارد(بی‌ریا و همکاران، 5731).
به‌همین دلیـل افـراد غـریبه که از مهارتهی اجتماعی برخوردارند وقـتی وارد یـک مـحله،مسجد،مدرسه یا دانشگاه می‌شوند با گرفتن و دادن اطلاعات بسرعت مورد پذیرش گروه قرار می‌گیرند،اما افرادی که اجتماعی نیستند در بـرقراری تـعامل بـا همسالان دچار مشکل جدی می‌شوند(بی ریا و هـمکاران،5731).
در کـل،ویژگیهای شخصیتی،رفتاری و اخلاقی نمازگزار مثل تقید عملی داشتن، راستگو،صادق،درستکار بودن،اجتماعی بودن،درونگرایی و برنگرایی در توجه کـودک بـه نـمازگزار نقش عمده‌ای دارد.
2)مرحله نگهداری(یادداری یا یادسپاری)
فرد پس از توجه بـه الگو،رفتار او را به شکل رمز بصری و کلامی درمی‌آورد (احدی و جمهری،8731).
منظور از رمز بصری،اطلاعات دیداری مثل چهره،حـرکات و اشـاراتی هـمچون چهره نمازگزار،طرز وضوگرفتن،چگونگی سجده کردن،رکوع کردن و منظور از رمـز کـلامی،گفتار و تأکیدات کلامی الگو مثل نحوهء اللّه اکبر گفتن،خواندن ذکرها، قرائت،نوع ذکر،روش گفتن اذان و...است.ایـن دادهـ‌ها پس از تـبدیل به رمز کلامی و بصری در حافظه دراز مدت ذخیره می‌شود.کودکان با مشاهده حـرکات والدیـن و اطـرافیان احساس خاصی پیدا می‌کنند.آنان روش برپا داشتن نماز،نگرش اطرافیان به
نماز،میزان اهـمیت دادن دیـگران بـه نماز و ادب و وقار هنگام نماز را می‌بینند و درون سازی می‌کنند(فرهادیان،7731).
3)مرحله تولید رفتار یا بـازآفرینی حـرکتی
در این مرحله آنچه قبلا در حافظه دراز مدت به شکل رمز کلامی و بصری ذخیره شـده اسـت،اگـر توان لازم در فرد بود به عملکرد تبدیل،و تکرار می‌شود.در ابتدا رفتار ناشیانه انجام می‌شود امـا در اثـر تکرار و تمرین،رفتار فرد با آنچه مشاهده کرده است(خاطره رفتاری)یکی مـی‌شود و فـرد بـه‌طور صحیح رفتار را تقلید می‌کند (هرگنهان والسون،8731).
گاهی فرد رفتاری را می‌داند اما به دلیل مشکلات حـرکتی و جـسمی نمی‌تواند آن را انجام دهد و به عملکرد تبدیل کند.در این مرحله رفتار فـرد بـه عـملکرد حرکتی مبدل می‌شود؛یعنی مانع و مشکل حرکتی که باعث عدم بروز عملکرد بود رفع مـی‌شود یـا ایـنکه از اول مانع حرکتی وجود نداشته است اما یادگیری به دلائل دیگر به عملکرد تـبدیل نـشده بود که در این مرحله رفتار به شکل عملکرد خود را نشان می‌دهد.
کودک در این مرحله پس از مشاهده رفـتار بـرپا داشتن نماز،آنچه قبلا در مورد ذکرها،سجده‌ها،رکوع،قنوت،تشهد و...به خـاطر سـپرده بود به صورت رمز کلامی و بصری در حـافظه مـی‌سپرد و عـملا انجام می‌دهد و تکرار می‌کند.در ابتدا رفتار الگـوبرداری شـده مثل سجده ناشیانه و همراه با اشتباهات فاحش انجام می‌گیرد اما در اثر تکرار و تـمرین بـه صورت مهارت در می‌آید.
4)مرحله‌انگیزشی
ایـن مـرحله نشاندهندهء نـقش مـشوق وانـگیزه برای بروز رفتار است.آیا رفـتار ظـاهر شده و عوامل تقویت‌کننده،مشوق بروز آن شده است(احدی و جمهری،8731).
براساس دیدگاه بـاندورا بـرای تبدیل آموخته‌های فرد به رفتار قـابل مشاهده شرائط انگیزشی یـعنی تـقویت و پاداش ضروری است.البته باندورا تـقویت را عـامل یادگیری نمی‌داند بلکه عامل ظهور و بروز یادگیری و در تبدیل به عملکرد شدن مؤثر مـی‌داند (سـیف،9731).
انواع منابع تقویت در یادگیری از راه الگـوگیری(مـشاهده‌ای)
مـنابع تقویت سه دسـته اسـت که عبارت است از:الف-تـقویت مـستقیم رفتار کودک برای الگوبرداری از رفتار الگو ب-تقویت از راه پیامدهای رفتار ج-تقویت جانشینی(غیرمستقیم)(سیف،9731).
الف-تـقویت مـستقیم رفتار کودک برای الگوبرداری از رفتار الگـو
در ایـنجا مستقیما کـودک را بـرای تـوجه و تقلید از الگو تشویق مـی‌کنیم.تقویت مستقیم بیشتر در مورد کودکان خردسال مشاهده می‌شود؛برای مثال والدین، کودک خود را برای خـواندن سـوره حمد،آن‌گونه که خود خوانده‌اند تـقویت مـی‌کنند.
در بـسیاری از اوقـات،کـودکان در کنار والدی به نـماز مـی‌ایستند یا به تنهایی نماز را تقلید می‌کنند.این مسئله نشان می‌دهد رفتار کودک انعکاسی از رفتار الگوها اسـت.اگـر مـورد تأیید و تشویق الگوها قرار گیرد،تمایل کـودک بـه تـکرار رفـتار بـیشتر مـی‌شود(افروز،1731)؛مثال،به کودک می‌گوییم دقت کن و خوب به اذان گفتن
برادرت گوش کن و بعدا خودت اذان بگو.پس از اذان گفتن کودک او را تقویت می‌کنیم؛مثلا گفت آفرین؛این شکلات جایزه تـو که به خوبی برادرت اذان گفتی یا به اذان گفتن او دقت کردی.
ب-تقویت از راه پیامدهای رفتار
اگر کودک رفتاری را سرمشق قرار دهد و در اثر الگو قرار دادن آن رفتار پیامد مثبتی به او برسد،کودک رفـتار مـشاهده شده را تکرار می‌کند؛یعنی یاد گرفته است؛ به عبارتی استقرار رفتار در اثر تکرار نشان می‌دهد که رفتار،آموخته شده است.
مثال،کودک همانند پدر رکوع و سجود می‌کند.مادر سریعا مـی‌گوید آفـرین پسر گلم.این تقویت باعث می‌شود رفتاری که کودک تقلید کرده است،پیامد مثبتی داشته باشد یا کودک احساس می‌کند هرگاه به تـقلید از والدیـن نماز می‌خواند، دیگران با مـحبت بـه او نگاه می‌کنند.در اینجا کلمه آفرین پسر گلم یا نگاه محبت‌آمیز دیگران،پیامد مثبت اقامه کردن نماز است.
ج-تقویت جانشینی(غیرمستقیم)
منظور تقویت دست دوم اسـت.اگـر کودک رفتار کودک دیـگری را بـبیند که در اثر رفتار تقویت دریافت می‌کند،تقویت شدن رفتار الگو بر کودک نیز تأثیر مثبت می‌گذارد.او این طور استدلال می‌کند که هرکس دیگر هم همان رفتار را انجام دهد،تقویت دریـافت مـی‌کند(سیف،9731)؛مثال،کودکی،کودک دیگری را می‌بیند که در برابر صحیح خواندن حمد و سوره مورد تشویق والدین قرار می‌گیرد.
او استدلال می‌کند که اگر من هم حمد و سوره‌ام را درست بخوانم،مثل او تقویت دریـافت مـی‌کنم.
در تقویت جـانشینی،فرد به‌طور نمادی خود را به‌جای الگو قرار می‌دهد و از الگو تقلید می‌کند.شخصیتهای کارتونی و قهرمانان داستانها نمونه افـرادی هستند که فرد خود را در جای آنها می‌گذارد و رفتار آنها را تقلید مـی‌کند(احـدی و جـمهری، 8731).
امام علی(ع)می‌فرمایند:شما به بزرگان احترام بگذارید تا کودکان نیز به شما احترام گذارند(بی‌ریا،5731:5311).حـدیث حـضرت امیر(ع)به نوعی نشاندهنده نقش تقویت جانشینی در کودکان است.
کاربردهای آموزشی نظریه شـناختی-اجـتماعی
الف-آمـوزش رفتارها و مهارتهای تازه
اگر هدف آموزش رفتار جدید مثل سجده،رکوع،آموزش سروقت نماز خـواندن،آموزش و شرکت در نماز جماعت و آموزش اهمیت دادن به نماز باشد از این نظریه استفاده مـی‌کنیم.
ب-تشویق و ترغیب رفتارهائی کـه قـبلا آموخته شده است(نیرومند کردن رفتار قبلی)
مشاهده رفتار نه تنها یادگیری جدید را نیرومند می‌کند بلکه یادگیریهای قبلی را که به دلیل تشویق و تقویت،زمینه بروز نیافته‌اند نیز نیرومند می‌کند(سیف، 9731)؛مـثال:کودکی اقامه نماز را به‌طور صحیح می‌داند اما به دلیل سستی و سهل‌انگاری به موقع نماز نمی‌خواند.اگر در گروهی قرار گیرد و اقامه نماز دیگران را مشاهده کند،مجددا آنچه را قبلا یاد گرفته است،تـقویت مـی‌شود و بروز می‌دهد.
به‌همین دلیل رفت‌وآمد با خانواده‌های مذهبی بهترین الگوی تربیتی در گرایش و انجام دادن تکالیف دینی است(کریمی،2831).
ج-نیرومند کردن یا تضعیف اثر بازداریها
اگر دانش‌آموزان کلاسی مقررات آموزشگاه را زیر پا گـذارند و بـه این دلیل تنبیه نشوند،ممکن است بقیه به رفتار خلاف تحریک شوند.اگر دانش‌آموز قانون‌شکن، مبصر کلاس یا فرد محبوب دانش‌آموزان باشد،تأثیر رفتار او به عنوان الگوی کلاس خـیلی بـیشتر است.این پدیده را اثر موجی گویند.معلم می‌تواند از اثر موجی به نفع خود برای آموزش رفتارهای مطلوب استفاده کند.اگر معلم با دانش‌آموزان قانون‌شکن قاطعانه برخورد کند به احـتمال زیـاد قـانون شکنی سایر دانش‌آموزان کلاس نـیز بـازداری مـی‌شود(سیف،9731)؛مثال 1:اگر روحانی که امام جماعت مسجد است همیشه برای اقامه نماز جماعت در مسجد دیر حاضر شود،دیگران نیز تـشویق مـی‌شوند بـه موقع به صف نماز جماعت حاضر نشوند.
مـثال 2:دانـش‌آموزانی که همیشه در کلاس آموزش نماز،لودگی و مسخره بازی می‌کنند و حرکات خنده‌آور انجام می‌دهند،اگر معلم قاطعانه با آنها بـرخورد نـکند و بـه آنها تذکر ندهد،دیگران نیز حساب کار خود را نمی‌کنند.
خـلاصه و نتیجه‌گیری
در مجموع می‌توان بیان کرد که رفتار برپا داشتن نماز همانند سایر رفتارها تابع قوانین یادگیری است.دیـدگاه شـناختی-اجـتماعی همان‌گونه که بسیاری از رفتارهای یادگرفته شده را تبیین می‌کند،رفتار برپا داشـتن نـماز را نیز براساس اصول
مطرح در این دیدگاه بیان می‌کند.همچنین آیات قرآن و احادیث ائمه(ع)با اصول اسـاسی در ایـن‌رویکرد هـمخوانی دارد.
منابع
قرآن کریم،ترجمه ناصر مکارم شیرازی
اتکینسون،رتیال؛اتکینسون،ریچاردس؛هـیلگارد،ارنـست ر(9631).زمـینه روانشناسی.ترجمه محمد تقی براهنی و همکاران.تهران:رشد(تاریخ انتشار به زبان اصلی،3891)
احـدی،حـسن؛جـمهری،فرهاد(0831).روانشناسی رشد نوجوانی و بزرگسالی.تهران:پردیس.
اژدری،فاطمه(2831).بررسی نگرش دانش‌آموزان دبیرستانی شیراز نـسبت بـه نماز.فصلنامه نیایش.67،41،31-35.
افروز،غلامعلی(1731).روشهای پرورش احساس مذهبی«نماز»در کودکان و نوجوانان.تهران: انـتشارات اولیـاء و مـربیان.
باقریان،(6731).بررسی راههای تقویت مبانی اسلامی از دیدگاه مدیران،معاونین و معلمان شهرستان بم.پایان‌نامه کـارشناسی ارشـد،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد خوراسگان.
باهنر،ناصر(8731).آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشـد.تـهران:شـرکت چاپ و نشر بین‌المللی سازمان تبلیغات اسلامی.
بی ریا و همکاران(5731).روانشناسی رشد با نگرش به مـنابع اسـلامی.تهران:سمت.
پورحسین،رضا(5731).نقش الگوها در تربیت دینی فرزندان.مجموعه مقالات شـشمین اجـلاس سـراسری نماز(صص 22-31)تهران:ستاد اقامه نماز.
تحویلیان،و،ون؛تحویلیان،وم؛و یار محمدیان(5731).عوامل مؤثر در گرایش بـیشتر دانـش‌آموزان دبـیرستانی به نماز جماعت در مدارس ناحیه 2 و 4 اصفهان.پایان‌نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه آزاد اسلامی.واحـد خـوراسگان.
دشتی،محمد(3831).امام علی(ع)و اخلاق اسلامی.قم:نشر مؤسسه تحقیقاتی امیر المؤمنین.
دشتی،محمد(3831).نهج البـلاغه.تـهران:شهاب الدین.
دیلمی،احمد؛آذربایجانی،مسعود(1831).اخلاق اسلامی.تهران:دفتر نشر مـعارف.
سـادتی،علی(5731).بررسی عوامل موثر در ترغیب دانش‌آموزان بـه نـماز.تـربیت.6،54-83
سپهوند،کبری(1831).بررسی عوامل موثر بر گـرایش دانـش‌آموزان به نماز از دیدگاه معلمان و دانش‌آموزان.فصلنامه نیایش 21،68-37.
سماروک،ب(9731).بررسی تاثیر نماز در بهداشت روانـی نـوجوانان از نظر دانش‌آموزان دختر پایه سـوم مـقطع متوسطه نـاحیه 5 اصـفهان،پایـان‌نامه کارشناسی،مرکز آموزش ضمن خدمت فـرهنگیان اصـفهان.
سواری،کریم؛صفایی مقدم،مسعود؛وویسی،عبد الکاظم(0831).بررسی دیدگاه‌های فلسفی،عـقیدتی دانـش‌آموزان سه پایه مقطع متوسط شهر اهـواز در مورد نماز.فصلنامه عـلوم تـربیتی و روانشناسی دانشگاه چمران،1،2،
سیف،عـلی اکـبر(9731).تغییر رفتار و رفتار درمانی«نظریه‌ها و روش‌ها».تهران:نشر دوران.
سیف،علی اکبر(9731).روانشناسی پرورشـی(ویـرایش پنجم).تهران:آگاه.
سیف،سـوسن؛کـدیور،پرویـن؛کرمی نوری،رضـا؛لطـف‌آبادی،حسین(3731).روانشناسی رشد.تـهران: سـمت.
فرهادیان،رضا(7731).عوامل گرایش نوجوانان و جوانان به نماز.مجموعه مقالات هشتمین اجلاس سراسری نـماز.(ص 61-151)تـهران:ستاد اقامه نماز.
قائمی،علی(0731).پرورشـ مـذهبی و اخلاقی کـودکان.تـهران:امـیر.
قائمی.علی(7731).نماز در دوران کـودکی.مجموعه سخنرانی‌های نماز و تربیت.دفتر دوم(ص 711- 101).تهران:ستاد اقامه نماز.
قرائتی،محسن؛بهشتی،جواد(3731).همراه بـا نـماز.تهران:ستاد اقامه نماز.
کرومبولتز،جـان دی؛و کـرومبولتز،هـلن بـی(8631).تـغییر دادن رفتار کودکان و نـوجوانان.تـرجمه یوسف کریمی.تهران:فاطمی.
کریمی،عبد العظیم(2831).نکته‌های روان‌شناختی در تربیت دینی فرزندان(نماز و خانواده).تهران:سـتاد اقـامه نـماز و احیای زکات.
کریمی،عبد العظیم(2831).نکته‌های روانـ‌سناختی در تـربیت دیـنی فـرزندان(نـماز و مـدرسه 2).تهران: ستاد اقامه نماز و احیای زکات.
نرم‌افزار جامع احادیث اهل بیت.(3831).نور 2/5 جامع الاحادیث.مرکز تحقیقات کامپیوتر علوم اسلامی.
مفیدی،فرخنده(2731).نقش الگو دهی معلم در جریان تـعلیم و تربیت کودکان دوره ابتدایی.مجموعه مقالات دومین سمپوزیوم جایگاه تربیت در آموزش و پرورش.(ص 424-314).تهران:همت.
مردانی،صدیقه؛مصطفائی،مجتبی(0831).بررسی عوامل و موانع گرایش دانشجویان به نماز.مجموعه مقالات یازدهمین اجلاس سراسری نماز(ص 293-373).تـهران:سـتاد اقامه نماز.
مهر محمدی،مجید(0831).نقش الگوئی اساتید دانشگاه در گسترش فرهنگ نماز از دیدگاه مکتب یادگیری اجتماعی در روانشناسی.مجموعه مقالات یازدهمین اجلاس سراسری نماز(ص 333-123).
تهران:ستاد اقامه نماز.
هرگنهان،بـی‌آر؛والسـون،ام.اچ(8731).مقدمه‌ای بر نظریه‌های یادگیری.ترجمه علی اکبر سیف.تهران: دوران(تاریخ انتشار به زبان اصلی 3991).
هنری ماسن،پاور؛کیگان،جروم؛هوستون،آلتا؛کـارول،کـانجر،جال؛جین،وی(2731).رشد و شـخصیت کـودک.ترجمه مهشید یاسایی.تهران:نشر مرکز.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
