■ راه های ترغیب دانش آموزان به نماز خانه مدارس
مقدمه
فلسفهی آفرینش انسان ، بندگی، عبادت و عبودیّت است. این سخن، نصّ صریح کلام الهی در قرآن کریم است که می فرماید :
« وَ ما خَلَقتُ الجِنَّ والاِنسَ اِلاّ لِیَعبُدوُنِ »
(جن و انس را ، جز برای پرستش و بندگی خود ، نیافریدم)
(ذاریات ، آیه 56)
بدون تردید همه انسان ها به طور فطری استعداد و گرایش به نیایش دارند ، اگر به معبود حقیقی دست یافتند که کمال مطلوب همین است ، و اگر به انحراف و بیراهه دچار شدند ، به پرستش معبودهای بدلی و باطل می پردازند. بت پرستی ، ماه و خورشید پرستی ، گوساله و گاوپرستی ، نمونه های انحرافی است که وجود دارد. انبیا آمده اند تا فطرت را در مسیر حقّ ، هدایت کنند و انسان را از عبادت های باطل نجات بخشند.
روح عبادت در فطرت انسان نهفته است و اگر خوب رهبری نشود به عبادت بت و طاغوت می گراید. بدون هدایت صحیح این گرایش فطری ، انسان به عشق های زودگذر یا پرستش های بی محتوای انحرافی دچار می شود.(قرائتی ، 1369 : 13)
عبادت، حضور در برابر خدایی است که صاحب جهان است و آنچه موجب نشاط روح در عبادت می شود و عابد از پرستش خود لذّت می برد، عشق به الله و شوق به گفتگوی با اوست. لذا نماز باید اصلی ترین جایگاه را در زندگی مردم داشته باشد؛ نمازی که مورد اهتمام همه انبیاء و اولیاء الهی بوده و بارها و بارها برآن تأکید و سفارش شده است. زیرا هیچ وسیله ای مستحکم تر از نماز برای ارتباط میان انسان با خدا و مبارزه با شیطان درون و برون نیست.
در این میان آموزش نماز به مردم و شناسایی عوامل تأثیر گذار آن خصوصاً برجوانان بسیار مهم می باشد زیرا آنها به عنوان آینده سازان جامعه اسلامی از بزرگترین سرمایه های این کشور به شمار می روند و تلاش در جهت توسعه آگاهی های دینی آنان از اهمیّت به سزایی برخوردار است.
یکی از مکان هایی که می تواند شخصیّت جوان را مطابق آموزه های دینی بارور سازد و روح خداجویی و عدالت خواهی را در اعماق وجود او ریشه دار سازد مسجد است که کانون انسان سازی به شمار می آید. پس لازم است راهکارهای جذب جوانان و هدایت آنان به مساجد شناسایی شود.
در این مقاله ابتدا سعی شده ، تا با شناخت روحیّات جوانان ، آنچه در مسیر جذب آنها به مساجد بیش ازهرچیز دیگر حائز اهمیّت است ، مورد شناسایی قرار گیرد و آنگاه با سنجش نیازهای آنان در خانهی دوّمشان «مدرسه» راهکارهای کاربردی برای هدایت و تربیت آنها در سه مقطع مختلف پیشنهاد گردد.
جوان و هویّت دینی
افراد شخصیّت های گوناگونی دارند که هوّیت دینی یکی از آنهاست. هر انسانی به هوّیت دینی نیاز دارد زیرا گرایش به پرستش از نیازهای فطری اوست. به این معنا که فرد مستقل از هر گونه یادگیری، در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس می کند. تجلّی چنین احساس و تمایلی در رفتار دینی آشکار می شود و هویّت دینی رابطه میان آدمی و دین را تبیین می کند که پیامد تدوین آن احساس تعهّد در قبال ارزش ها و باورهای آن مکتب است.
از طرف دیگر جوانان به عنوان آینده سازان جامعه اسلامی از بزرگ ترین سرمایه های این کشور به شمار می روند و تلاش در جهت توسعه آگاهی های دینی آنان از اهمیّت به سزایی برخوردار است. زیرا آنها کانون شور و هیجان هستند که در برنامه ریزیها و سیاست های فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی به توجه ویژه ای نیاز دارند. نیم نگاهی به شرایط زیستی ـ غریزی ، ذهنی ـ روانی ، عاطفی ـ اخلاقی و دگرگونی های دوران نوجوانی وجوانی، ضرورت در پیش گرفتن شیوه صحیح برخورد با آنها را یادآور می شود. هدایت و تربیت صحیح جوانان و به کارگیری نیروها و استعدادهای آنان در پیشرفت آینده کشور بسیار مؤثر است. در صورتی که موقعیّت سنّی جوانان و نیازها و روحیّات آنان نیز در این سنین مورد توجّه قرار گیرد.
جوان و آموزش نماز
همان گونه که گفته شد همه انسان ها به طور فطری استعداد و گرایش به نیایش دارند؛ امّا آنچه درباره کودکان و نوجوانان مهمّ است چگونگی روش های آموزش و نحوه ی ارائه و انتقال این ارزش هاست. زیرا هیچ تربیت و آموزشی بدون زمینه سازی موفق نیست.
اگر مجموعه عناصر و عوامل تأثیر گذار در ارسال یک پیام ارزشی از وحدت و هماهنگی لازم در عمل برخوردار نباشند نمی توانند مؤثر واقع شوند و چه بسا آثار یکدیگر را خنثی کنند. آنچه در تربیّت و آموزش نماز اهمیّت دارد، رسوخ روح معنوی نماز به اعماق دل اوست نه تحمیل فرم و قالب به او. زمانی آموزش نمازبه توفیق می انجامد و قرین موفّّّّقیّت میگردد که با احساس خوشایندی همراه باشد.
زیرا نماز عامل عروج و تکامل روحی و روانی است که موجب کمالات معنوی در باور انسان می شود و خودساختگی و پیرایش از پلیدی ها و آلودگی ها را فراهم می سازد و او را برای ورود به زندگی اجتماعی و شیوهی درست آن آماده می سازد. بنابراین آموزش درست نماز و القای ارزش معنوی آن منجر به ایجاد انگیزه ، شوق ، اراده و عمل در او خواهد شد. در غیر این صورت نتیجه برعکس می شود.
جوان و تهاجم فرهنگی
فرهنگ ملّی ایران با ارزش های مذهبی گره خورده است. به گونه ای که مذهب جزو جدایی ناپذیر هویّت مردم ایران شده است. دشمنان انقلاب و اسلام برای دست یابی به اهداف خود، تهاجمی گسترده را به فرهنگ و هویّت ما برنامه ریزی و پشتیبانی می کنند.از آن جا که جوانان مهم ترین قشر اثرگذار در شکوفایی آینده نظام هستند، در تهاجم فرهنگی بیشتر از دیگر گروه ها مورد آسیب قرار می گیرند. با توجه به تلاش های دشمن برای فاصله گرفتن جوانان از هویّت فرهنگی و مذهبی، بررسی راه های گسترش و موانع دین داری در بین آنها اهمیّت ویژه ای دارد.
مسجد پایگاهی مذهبی و معنوی است که حضور جوانان در آن بنیاد دینی جامعه را تقویت می کند. و از طریق آن میتوان توطئهی دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی را به منظور تهی کردن فکر و اندیشه جوانان و سلب غیرت دینی و اسلامی ازآنان را خنثی نمود.
راه های جذب جوانان به مساجد
مساجد بهترین پایگاه برای ترویج معارف غنی و ناب اسلامی به شمار می روند و جامعه امروز ما به مساجدی فعّال که پایگاهی برای تربیت نسل جوان و خانواده ها باشد نیازمند است. و این کار مستلزم این میباشد که علاوه بر ایجاد ارتباط عاطفی میان خانواده و مسجد بین مدرسه و مسجد هم ارتباط برقرار سازیم.
زیرا شروع علاقه یک جوان به اقامه نماز جماعت در مسجد از مدرسه شروع می شود. رویکرد اقناعی و اختیاری و البته برنامه های جذاب در مدرسه بخصوص در مراسم مذهبی می تواند نگاه آنها را در آینده نسبت به مسجد و حسینیّه تغییر دهد. به این دلیل نمازخانه مدارس می تواند نقش پُل ارتباطی بین این دو را بازی نماید.
برای اینکه نماز موجب کمال معنوی در باور دانش آموز گردد و خودساختگی و پیرایش از پلیدی ها و آلودگی ها را برایش فراهم نماید و او را برای ورود به زندگی اجتماعی آماده سازد ، باید طرّاحی و تدوین یک برنامه یکپارچه ، هماهنگ و هدایت شده در مدرسه مورد بررسی قرار گیرد.
برای این کار می توان از دو روش استفاده نمود:
- روش گفتاری (مستقیم)
- روش رفتاری (الگویی) یا (غیرمستقیم)
در روش مستقیم مربّی با استفاده از گفتار و تذکّر ، نصیحت و برگزاری کارگاه و ... به بیان اهمیّت نماز پرداخته و اورا برای انجام تکالیف دینی آماده می سازد.
در روش غیر مستقیم ، جوان با مشاهده رفتار اطرافیان انگیزه ای قوی و غنی برای یادگیری می یابد. در حقیقت او از بزرگترها الگو برداری نموده و به حقیقت نماز با دقّت در اعمال و رفتار آنها پی می برد.
در اینجا ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که جوان موجودی عاطفی ، زودرنج و شکننده است. اگر با او با صداقت و احترام برخورد شود به سهولت می توان در این دوره از حیات در عمق دل و صفای قلب او نفوذ کرد. لازم نیست شعائر دینی و تکالیف شرعی را برجوانان تحمیل کرد که این کار عکس العمل منفی دارد. بلکه کافی است کانون مذهبی را به صورت جذّاب عرضه نموده، فضای صمیمی و خوشایندی را فراهم کرد و در کنار هدایت ، بر همدلی تأکید ورزید. تذکّرات زیاد و متوالی سبب لجاجت و مقاومت منفی می شود و بیان ایرادات و نصیحت ها احساس او را جریحه دار ساخته، مورد پذیرش او قرار نمیگیرد.
امّا مشاهده رفتار اطرافیان انگیزه ای قوّی و غنی برای یادگیری و آموزش او به شمار می رود در حالی که آموزش های خطابی و توصیه های مستقیم و آمرانه ، نه تنها چندان رغبت و انگیزه ای در درون جوان و نوجوان ایجاد نمی کند، بلکه گاهی مایه آزردگی و تنفّر نیز می شود.
راهکارهای جذب دانش آموزان به نماز
مدرسه به عنوان خانه دوّم می تواند پُل ارتباطی بین جوان و مسجد باشد. زیرا آنها بیشتر اوقات خود را در محیط مدرسه به تماس و گفتگو با مربیّان می گذرانند و بدیهی است که گفتار و کردار آنان تأثیر بیشتری دارد. از این فرصت می توان استفاده نمود و تفکیک ناخواسته بین تعلیم و تربیت را از بین برد.
امّا باید توّجه داشت که آموزش در دوران کودکی و نوجوانی و جوانی با یکدیگر در ارتباط بوده و هر کدام از راهکارهای این مقاطع در مسیر جذب آنها به مسجد در کنار هم عمل می کند.
آنجا که از تعلیم و تربیت نسل نو و ساختار بنیه فرهنگی جوانان سخن در میان است، بالطبع آمادگی های روحی آنان در دوران کودکی حائز اهمیّت می باشد.
سعدی در کتاب گلستان ، باب تأثیر تربیت ، می گوید:
هـر که در خردیش ادب نکنند دربزرگی فلاح از او بــرخاست
چوب تر را چنانکه خواهی پیچ نشود خشک جز به آتش راست
(سعدی ، 1378 : 152)
برای مسجدی بارآوردن کودک و اهل نمازکردن او ، کارآمدترین و پربارترین مرحله پرورش کودک ـ مطابق با اخلاق اسلامی و عادات نیکوی فردی و اجتماعی ـ همین دوران کودکی اوست. کودک در چنین مرحله ای آمادگی پذیرش هرگونه اخلاق ، آداب و عادات را به راحت ترین وجه دارد.
انجام دادن مداوم تکالیف دینی و برخی از اعمال عبادی در اسلام به ویژه نماز به تمرین در دوران کودکی نیاز دارد تا پس از طی مراحل رشد جسمانی و رسیدن به حد بلوغ در برگزاری آن احساس سنگینی و مسامحت بیجا به وجود نیاید و احیاناً به ترک آن منجر نشود.
آیت الله شهید مرتضی مطهری در یکی از گفتارهای خود در توضیح آیه :
« وَامُر اَهلَکَ بِالصَّلَوﺓِ وَ اصطَبِر عَلَیهَا» (طه ، 132)
(اهلت را به نماز دستور بده و برنماز صبرکن)
چنین بیان می کند : « بچّه را باید از کودکی به نماز تمرین داد ... بچّه را باید در محیط مشوّق نماز خواندن برد. این تجربه ثابت شده است که اگر بچّه به مسجد نرود ، اگر در جمع نباشد ، نماز خواندن جمع را نبیند به این کار تشویق نمی شود. چون اصلاً حضور در جمع مشوّق انسان است. آدم بزرگ وقتی خودش را در جمع اهل عبادت می بیند روح عبادت بیشتری پیدا می کند. بچّه که بیشتر تحت تأثیر است ، باید با بچّه های خودمان برنامه مسجد رفتن داشته باشیم تا بچّه ها با مساجد آشنا شوند». (مطهری ، 1363 : 94)
برای جذب دانش آموزان مقطع ابتدایی و راهنمایی به نماز و نمازخانه راه های زیر پیشنهاد می شود:
- بیان قصّه های زیبا و لطیف و خاطره های فراموش نشدنی دربارهی نماز و اهمیّت آن در زندگی.
- استفاده از هنر نمایش برای به تصویر کشیدن نگرش و رفتار پیشوایان دینی ، رهبران و الگوهای محبوب در ارتباط با نماز.
- به کارگیری روش محبّت : با توجّه به سرشت آدمی و تأثیر پذیری انسان از نرمی و دوستی و انزجار فطرت آدمی از تندی و خشونت گرایی، نیکوترین راه و رسم تربیت مذهبی کودکان و نوجوانان و همچنین عامل مؤثر در درمان نمازگریزی آنان به کارگیری روش محبّت است.
- برگزاری مسابقه نقاشی درباره نماز و نصب آن در راهروهای منتهی به نمازخانه.
- برگزاری کارگاه مسابقه، مقاله و داستان نویسی با موضوع نماز.
برای مقاطع دبیرستان نیز راهکارهای زیر پیشنهاد می شود:
- برخورد صحیح و منطقی ـ نه انتقام جویانه و غضب آلود ـ با جوان.
- نصب پلاکاردهای زیبا درباره فضیلت و آثار مسجد و نماز جماعت.
- انعکاس مطلوب زیبایی های نماز در مناسبت های مختلف.
- آگاهی دادن به جوانان با برخورد مناسب.
- تهیهی جزوه های کمک آموزشی با محتوای پرمغز و مضمون های نو و بدیع دربارهی نماز.
- اجازه طرح اندیشه های جدید و قابل اجرا از اطراف جوانان و به کار گیری آن در نمازخانه های مدارس.
- اجرای برنامه های متنوع فرهنگی در نمازخانه به مناسبت های مختلف.
- پاکیزه نگه داشتن نمازخانه ها و جذّاب کردن آنها با استفاده از هنرهایی مثل خطّاطی ، نقاشی و... .
- بها دادن به جوانان و واگذاری انجام بعضی از امور مربوط به نمازخانه ها به آنان.
- نصب پوسترهای رنگی و جذّاب در قالب اطّلاع رسانی و پخش جزوه و بروشور درباره نماز و اهمیّت خواندن آن در مساجد در میان دانش آموزان.
- تشویق دانش آموزانی که در نمازخانه حاضر شده ، به گونه ای که با شخصیّت و روحیّات آنها موافق باشد. این کار پاسخی است به خواسته های درونی آنها در زمینهی ذهن و عاطفه که دوام حضور او و آغاز حضور دیگران را نوید می دهد.
در اینجا ذکر یک نکته ضروری است :
تشویق یکی از مهم ترین ابزار تربیتی است که برای برانگیختن و شکوفا سازی استعدادهای انسان برای رسیدن به کمال قابل بهره گیری است. نقش تربیتی و مثبت تشویق این است که نیروهای خفته آدمی را برمی انگیزاند و میل به تلاش و شادابی را فراهم می سازد. تشویق باید به جا و متناسب و متوازن با میزان و نوع عمل باشد و روحیّات ، گرایش ها و شخصیّت فرد در نظر گرفته شود، تا بیشترین تأثیر را داشته باشد. در غیر این صورت مخرّب بوده و عملاً تأثیر خود را از دست می دهد.
- انطباق ظاهر نمازخانه ها با سلیقه درست و به جای دانش آموزان.
- دادن آگاهی کافی به والدین در هنگام تشکیل انجمن اولیاء مربیّان درباره نماز تا پایه های تربیت فرزندان و جوانان از استحکام خوبی برخوردار گردد. متأسفانه بیشتر خانواده ها از مسائل تربیتی و اخلاقی و شیوه برخورد صحیح و اصولی با فرزندان آگاهی ندارند و این امر مشکلی بزرگ در سیر پرورش مطلوب نسل جوان به شمار می آید. زیرا والدین ناآگاه اگر در ناآگاهی بمانند نه تنها مشکل تربیت فرزندان در خانواده باقی خواهد ماند بلکه زحمات مربیّان خارج از خانواده نیز خنثی می شود و قدرت دفاعی فرهنگی نسل از بین می رود.
- تقویت روح اعتماد به نفس ، اتّکال به خدا و فرهنگ غنی اسلام در نسل جوان.
نتیجه گیری
نماز برتر از همه عبادات ، جمع تمام کمالات ، منعکس کنندهی کلّ واقعیّات ، منبع برکات و کلید قفل تمام مشکلات است. نماز هویّت ایمان ، حقیقت جهان ، طریقت جان ، قدرت انسان و مایهی بهشت و رضوان است. نماز عشق سالکین ، عبادتی آتشین ، مونس اصحاب دین ، امین جان غمین و رحمت واسعه حضرت ارحم الراحمین است.
برای انعکاس مطلوب زیبایی های نماز در مدارس که اصلی ترین جایگاه را در زندگی مردم دارد باید راه کارهای مؤثری انتخاب شوند تا انجام شعائر دینی و تکالیف شرعی در ضمیر ناخودآگاه دانش آموزان نقش بندد و آنها را برای ارتباط دو طرفه با مساجد آماده سازد. در این راه باید به مدرسه که پُل ارتباطی جوان و مسجد است توجّه شود و با انجام تبلیغات درست و متناسب با سنّ دانش آموزان در مقاطع مختلف، از روش هایی چون محبّت ، تشویق ، آماده سازی ، اجرای برنامه های متنوع ، انعکاس مطلوب زیبایی های نماز و ... سود جُست.
امروزه تبلیغات در انتقال ، ترویج و حتّی ایجاد یک فرهنگ در جامعه نقش مهمی دارد. با توجّه به جنبه های روانی و احساسی تبلیغات و اثر پذیری و روحیّات جوانان به نظر می رسد با تبلیغات هوشمندانه دینی بتوان آنها را در مسیر دین داری و مسجد ثابت قدم نگه داشت. تا نه تنها از هویّت دینی خود جدا نگردند، بلکه در مقابل تهاجم فرهنگی دشمن نیز بایستند. این کار می تواند در فضاهای آموزشی همچون مدارس به خوبی صورت گیرد. تا به این حقیقت مهم برسیم که نماز رابطه ای است بین دو بی نهایت ، یکی نهایت بزرگ (خدا) یکی بی نهایت کوچک (انسان).
حقیقت و واقعیّت همان است که عارف شوریده ـ بابا طاهر ـ گفته است :
خوشا آنان که الله یارشان بــی که حمدو قُل هوالله کارشان بی
خوشا آنان که دائم در نمازند بـهشت جـاودان بازارشـان بــی
« فهرست منابع »
- افروز،غلامعلی، (1376) «مسجد،خانه،مدرسه»نماز در سیمای خانواده،مجموعه مقالات، تهران: انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران.
- جوادی آملی ، عبدالله ، (1385) حکمت عبادات ، قم : مرکز نشر اسراء.
- راشدی ، حسن ، (1378) نماز شناسی ، تهران : ستاد اقامه نماز،ج2.
- رحمانی ، طاهره ، (1385) روش های صحیح ترویج فرهنگ نماز ، تهران : گلهای بهشت.
- سعدی ، شیخ مصلح الدین ، (1378) گلستان ، به تصحیح محمدعلی فروغی ، تهران: ققنوس.
- سیّد علوی، سیّد ابراهیم(1377) نماز در قرآن،تهران: مطهّر.
- قائمی ، علی (1373) «نماز در دوران کودکی» نمازبهشت خلوت انس ، دومین مقالات اجلاس نماز ، تهران : طرح اقامه نماز.
- قرائتی ، محسن (1369) راز نماز ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- کازرونی،محسن(1373)خلوتگه راز ، قم: انصاریان.
- مطهری ، مرتضی ، (1363) گفتارهای معنوی ، تهران : صدرا.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
