مولفان:
  دکتر امیر مقدم متقی دانشیار گروه زبان و ادبيات عربی ـ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی ـ دانشگاه فردوسی مشهد ـ مشهد ـ ایران.
و خانم نرگس معتمدی بارزیلی - دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.(نویسنده مسؤول)

عامل بازدارنده ناشایستی ها و زشتی¬ها و همچنین صعود و عروج مؤمن بوده و نقش مؤثری در تغییر رفتار یا حالات نامطلوب به مطلوب دارد، انسان را از فساد و منکر بازمی دارد، ناهنجاری های اجتماعی را کاهش می دهد. آدمی نیز در زندگی نیازهایی دارد که در پرتو ارتباط با ذات حق برطرف می شود از جمله نیاز به آرامش، خوشتن داری، امید و نشاط، مردم گرایی و رهایی از خودمحوری و ..  .
این پژوهش در صدد است که با روشی توصیفی – تحلیلی به تبیین بعد انسان سازی نماز با برطرف سازی این نیازها بپردازد . نتایج پژوهش حاکی از آن است که نماز محکم ترین حلقة ارتباط با خالق هستی است که پاسخ گوی تمام نیازهای معنوی بشر می باشد از جمله نیاز به آرامش روحی، نیاز به نجات از سرگشتگی، نیاز به امید و نشاط، نیاز به سپر دفاعی جهت سلامتی از فساد، نیاز به جمع گرایی و مردم گرایی، نیاز به رهایی از خود محوری

مقدمه

دين و جه اصلي امتياز بشر است.تاكنون هيچ حيواني نشانه اي از وجود حيات ديني بروز نداده است و يا هيچ كاري نكرده است كه بتوان آن را به عنوان تمهيدي براي زندگي پس از مرگ او به حساب آورد. برعكس در تاريخ بشر هيچ قبيله اي را نميتوان يافت كه  دين نداشته باشد. آدمی، سرور کائنات، خلیفه ي الهی، فخر خدای متعال،  امانتدار و دانش آموز مکتب عشق اوست. اراده ي آدمی، جلوه ي اراده خدای متعال است؛ به تعبیردیگر، او خلیفه ای زمینی است که بر جایگاه خدای رحمان تکیه زده و همه چیز زمین را به امر فرمانده کل به تسخیر درآورده است. با اين حال، این همه، نه ازآن تمام انسان هاست که هر انسانی را لیاقت این همه لطف و مرحمت نیست. اکنون، پرسش اين است: کدام انسان را آن همه لیاقت بخشیده اند که اراده ي او، مظهر اراده خدای هستی باشد؟ پاسخ آن است که آن همه، تنها درپرتو عبودیت و تسلیم آدمی دربرابر شأن و جلالت خدای خویش به دست مي آيد.(متقی فر، 1389: 53 و 54 ) اسلام برنامه سالمسازي است،اين سلامت در سايه تسليم در برابر مشيت الهي و اجراي دستورات و قوانين حيات بخش او بدست مي آيد. بنابراين بديهي است كه همه قوانين، مقررات و برنامه هاي اسلام، راه را براي آرامش خيال و سلامت روان انسان و تحقق خليفه الله بودن او، هموار و آماده مي سازد. از اين ديدگاه در بين تمام برنامه ها و قوانين اسلام، نماز از جايگاه والايي برخوردار است و در آيات مختلف، مستقيما به  نقش آن در آرام سازي درون، شفابخشي قلب و شادابي روح  و روان اشاره شده است. ( آقایانی چاوشی، 1387: 151)  آری نماز سرود تجلی دین و روح آیین است. آین آب زنگار شوی است که زنگار نیستی و هوی و هوس را از آینه ی دل می زداید و سیاهی را از آن می رباید و جان را جلا می دهد و روان راصفا می بخشد. در آن دم که مؤمن قصد نماز کند آشیانه ی غرور فرو می ریزد و سرو خضوع قامت می افرازد و آرامش و عشق در وجود خانه می سازد.نمازگزار خالق یکتا را طبیبی حاذق می یابد که هیچ طبیبی بر او سبقت نگرفته است. نماز قرب دل ها به بارگاه محبوب و پروازگاه جان های عاشق و وارسته است و در نهایت نماز روح پرور انسان ساز است.( خیاطی، بی تا: 22).

1. پیشینة پژوهش

      بدون شک نماز و موضوعات مربوط به آن به دلیل اهمیت فراوان از دیرباز مورد توجه علما و دانشمندان بسیاری قرار گرفته و بالطبع زمینه های پژوهشی گسترده ای را فراروی پژوهشگران قرار داده است؛ امروز خیل عظیمی از کتاب ها یا مقالات یافت می شود که درباره ی این موضوع تدوین شده است که از آن جمله می توان به اسرار نماز اثر ملا محسن فيض كاشاني ، چرا نماز بخوانيم؟ نوشتة امير رجبي، آشنايي با نماز تألیف محسن قرائتي و ... و همچنین به مقالات زیر اشاره کرد:

• بررسی آثار تربیتی- روان شناختی، علی احمد پناهی ،1383ش.
• آثار علمی روانشناختی و تربیتی نماز، غلامرضا متقی فر ، 1389 ش.

      اما در این میان تا آنجا که نگارنده سراغ دارد هیچ کتابی یا مقاله ای راجع به این موضوع (نماز،روح پرور انسان ساز) نگاشته نشده است و تفاوت و تمایز پژوهش حاضر با کارهای انجام گرفته نیز از همین بعد مشخص می شود.

1-2-هدف و روش پژوهش:

      این پژوهش بر آن است تا به شیوة توصیفی – تحلیلی ،به تبیین برطرف سازی گوشه ای از نیازهای انسان از طریق نماز بپردازد، اما در ابتدا به عنوان زمینة بحث ،مطالبی در مورد نماز آورده شده و سپس برخی از نیازهای بشر چون نیاز به آرامش روح و روان، نیاز به خویشتن داری و.. مطرح و آنگاه از منظر نماز مورد تحلیل و نقد و بررسی قرار می گیرد.

1-3-سؤالات پژوهش:

-آیا نماز قادر به بر طرف نمودن تمامی نیاز های معنوی بشر می باشد؟

-نیاز های معنوی بشر کدامند؟

- ابعاد انسان سازی نماز کدامند؟

1-4- فرضیه های پژوهش:

از آن جایی که خداوند در قرآن می فرماید: ﴿أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ﴾( آگاه باشید که یاد خدا و ذکر او باعث آرامش دل ها است.)بنابراین فرضیه بر آن است که نماز قادر به برطرف کردن تمام نیاز های معنوی بشر در تمامی جهات می باشد.

2-بحث اصلی

2-1-  نماز، گنجینه ی راز و نیاز

نماز و نيايش، ارتباط صميمانه‌اى است ميان انسان و خدا، ميان‌آفريده و آفريدگار. نماز تسلّى‌بخش و آرامش‌گر دلهاى مضطرب و خسته وبه ستوه آمده و مايهء صفاى باطن و روشنى روان است، پيمان و انگيزه ی تحرك و بسيج و آمادگى، در حالتى صميمانه و دور از رنگ و فريب است ‌براى نفى هر چه بدى و زشتى است و تدارك هر چه نيكويى و زيبايى. برنامه‌اى است براى بازيافتن و آگاه ساختن خويش و... كوته سخن،رابطه‌اى و استفاضه‌اى مداوم است با سرچشمه و پديدآورندهء همهء نيكيها،با خدا... .» به همين دليل هم از سنين جوانى و نوجوانى تا واپسين لحظهء زندگى‌كه انسان هشيار است، ادا و اقامهء آن واجب و ضرورى است و در هيچ‌شرايطى، اجازهء تعطيلى آن داده نشده است، چنانكه در روايات با تعابيربلندى چون؛ «عمود دين، خيرالعمل، فلاح و...» از آن ياد شده است.(جمعی از نویسندگان، بی تا: 11) نماز ركن اصلى دين است‌ و بايد اصلى‌ترين جايگاه را در  زندگى مردم‌داشته باشد. حيات طيّبه ی انسان در سايهء دين خدا، حاكميت دين خدا وقتى حاصل‌خواهد شد كه انسا­­ن­ها دل خود را با ياد خدا زنده نگه دارند و به كمك آن ‌بتوانند با همه ی جاذبه‌هاى شرّ و فساد مبارزه كنند و همه ی بت­ها را بشكنند ودست تطاول همه ی شيطان­هاى درونى و برونى را از وجود خود قطع كنند. (همان: 16) هيچ وسيله‌اى مستحكم‌تر و دائمى‌تر از نماز براى ارتباط ميان انسان‌با خدا نيست؛ مبتدى‌ترين انسان­ها رابطه ی خود را با خدا به وسيله ی نماز آغازمى‌كنند، برجسته‌ترين اولياء خدا نيز خلوت انس خود با محبوب رادر نماز مى‌جويد. اين گنجينهء ذكر و راز را هرگز پايانى نيست و هر كه با آن‌بيشتر آشنا شود، جلوه و درخشش بيشترى در آن مى‌يابد. (همان: 17)

2-2- نماز و نیازها

2-2-1- نیاز به آرامش روح و روان

در نماز حداقل سه مطلب حائز اهمیت است : بی نیاز ، پرنیاز و نیاز . و این سه با هم سنخیتی دارند که وقتی با هم مرتبط می شوند،اقیانوسی از آرامش در درون آدمی سرازیر می کنند.اگر موحدان نماز گزار را بنگریم که هرگز حوادث روزگار روح پر صلابت آنان را به اهتزاز در نمی آورد ، جای تعجب نیست . زیرا پیوستن به خدا از طریق نماز ، جایی برای دغدغه های درونی باقی نمی گذارد . (شرفی، 1379 )به طور کلی فرد مؤمن در مراحل مختلف زندگی ازطریق « ذکر ، عبادت ، صبر، توکل ، تسلیم و رضا » بهره می جوید . در نتیجه ملاحظه می شود که جوامع مذهبی از آرامش روانی بیش تری برخوردارند و جوامع غیر مذهبی کم تر از این آرامش برخوردارند . اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ ترین بلاهای زندگی انسان ها بوده و عوارض ناشی از آن در در زندگی فردی و اجتماعی کاملا محسوس است. از سوی دیگر آرامش یکی از گم شده های مهم بشر بوده و به هر دری می زند تا آن را پیدا کند. خداوند متعال در قرآن کریم درمان تمام نگرانی ها و اضطراب ها را یاد و ذکر خدا معرفی می کند، آنجا که می فرماید: ﴿أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ﴾[1](رعد / 28 ) یکی از مصادیق کامل ذکر خدا نماز است و خداوند متعال فلسفه ی نماز را ظهور یاد خدا در دل ها بیان کرده است ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي ﴾[2] (طه/ 14 ) پس دل انسان نماز گزار مطمئن است و چیزی او را نمی هراساند کسی که دلش با یاد خدا مطمئن و محکم است، آرامش روحی و روانی دارد و هیچ هراسی از غیر خدا ندارد و امیدوار و آرام است؛ چون متکی به قدرت و عظمت الهی است و انوار الهی در درونش رسوخ کرده و یاد خدا عامل طمانینه ی او شده است. ( احمد پناهی ، 1383: 30آآ)

یک پژوهشگر هلندی غیرمسلمان چندی پیش تحقیقی در دانشگاه آمستردام انجام داده و به این نتیجه رسیده بود که ذکر کلمه جلاله «الله» و تکرار آن و نیز صدای این لفظ، موجب آرامش روحی می‌شود و استرس و نگرانی را از بدن انسان دور می‌کند.این پژوهشگر غیرمسلمان هلند طی گفتگویی در این باره گفت: پس از انجام تحقیقاتی سه ساله که بر روی تعداد زیادی مسلمان که قرآن می‌خوانند و یا کلمه "الله" را می شنوند، به این نتیجه رسیدم که ذکر کلمه جلاله «الله» و تکرار آن و حتی شنیدن آن، موجب آرامش روحی می‌شود و استرس و نگرانی را از بدن انسان دور می‌کند و نیز به تنفس انسان نظم و ترتیب می‌دهد. وی در ادامه افزود: بسیاری از این مسلمان که روی آنان تحقیق می‌کردم از بیماری‌های مختلف روحی و روانی رنج می‌بردند. من حتی در تحقیقاتم از افراد غیرمسلمان نیز استفاده کرده و آنان را مجبور به خواندن قرآن و گفتن ذکر «الله» کردم و نتیجه باز هم همان بود. خودم نیز از این نتیجه به شدت غافلگیر شدم، زیرا تأثیر آن بر روی افراد افسرده، ناامید و نگران، تأثیری چشمگیر و عجیب بود.این پژوهشگر هلندی همچنین گفت: از نظر پزشکی برایم ثابت شد که حرف الف که کلمه «الله» با آن شروع می‌شود، از بخش بالایی سینه انسان خارج شده و باعث تنظیم تنفس می‌شود، به ویژه اگر تکرار شود و این تنظیم تنفس به انسان آرامش روحی می‌دهد. حرف لام که حرف دوم«الله» است نیز باعث برخورد سطح زبان با سطح فوقانی دهان می‌شود. تکرار شدن این حرکت که در کلمه «الله» تشدید دارد نیز در تنظیم و ترتیب تنفس تأثیرگذار است. اما حرف هاء حرکتی به ریه می‌دهد و بر دستگاه تنفسی و در نتیجه قلب تأثیر بسیار خوبی دارد و موجب تنظیم ضربان قلب می‌شود.  ( میگنا، 1392: کد مطلب: 16826)

2-2-2- نیاز به خلوت گزینی

آدمی برای گذران حیات فردی و جمعی خودش نیاز به خلط و آمیزش دارد. زندگی ما اجتماعی است. به کمک یکدیگر نیاز داریم. زندگی دور از اجتماع نمی تواند برای ما خیر و رفاه بیافریند و نیز انسان به تنهائی قادر نیست با همه مسائل و مشکلات زندگی دست و پنجه نرم کند و با زندگی بسازد. اما گاهی افراد خواه یا ناخواه به انزواطلبی روی می آورند و این امر شاید به خاطر درونگرائی است. او در گوشه ای منزوی می شود تا آزادانه بتواند فکر کند و تصمیم بگیرد. از نظر ما ضروری است آدمی بیش یا کم درونگرا باشد و زندگی توأم با انزوا را تا حدودی بپذیرد. این امر موجب پیدایش راه مفری برای تخلیه هیجانات داشته باشد، درباره وضع و حال خود بیندیشد، راهی جدید برای زندگی برگزیند به ایجاد تعادل و توازن در زندگی خود بپردازد. انزوا شخصیت افراد را ضعیف و روح آن ها را علیل می سازد. آدمی را به عالم رؤیا و تخیل فرو می برد، به اتلاف عمرش وا میدارد و چنین فردی کی می تواند در عالم حیات اجتماعی خود سروسامانی پیدا کند و به کارهای خود و دیگران برسد. اما گاهی در مواردی هم ضروری است لحظاتی او را در حال انزوا تنها بگذاریم تا احیانا اگر عقده و ناراحتی دارد بیرون بریزد، با خود باشد، گریه کند، و به اصطلاح خود را سبک نماید. وجود چنین انزواهای تسکین دهنده به شرطی که تداوم نیابد بد نیست. و در او حالت تعادل و موازنه ای ایجاد می کند. یکی از راه های بسیار مفید برای خلوت گزینی ،مانوس کردن با خدا می باشد و بکوشید او را با خدا مانوس کنید، تا راز دلش را با او در میان بنهد، دلش را به لطف و عنایت او گرم کند و احیانا اگر تنهاست، با او سخن بگوید، حرف بزند، ذکر داشته باشد این امر به خصوص در انزواهای اجباری، مثل زندگی در سلولهای انفرادی برای مردان خدا بسیار سازنده و کارساز بوده است و آن ها را از خطرات بزرگی که در کمین شان بوده است دور ساخته است.( قائمي، بی تا: 170 – 175)  از طرفی انسان در خلال فعالیتهای خود ، نیاز به فرصتی برای خلوت با خویشتن دارد تا « خود » را بیابد ، توان جدیدی کسب کند و با نشاط وشور بیش تری به زندگی بپردازد. «نماز» به «نیاز به خلوت» انسان، جهت می بخشد چنین خلوت روح بخشی است که به سایر بخش های زندگی انسان ، نیرو و انگیزه می دهد . ( شرفی ، 1379 )

2-2-3- نیاز به خویشتن داری

خويشتن داري يک مکانيسم دروني مداخله گر است که باعث مي شود فرد افکار، عقايد يا تمايلات نادرست يا زيان آور خود را که به ذهن مي رسد به عمل تبديل نکند. اين فضيلت به فرد ياد مي دهد رفتارهايش را تنظيم کند و خود را با واقعيت تطبيق دهد نه واقعيت را با خود. ( میگنا، 1391: کد مطلب: 11192) بردباری و تحمل مشکلات ازویژگی های مهم اخلاقی است.زمانی که درنماز به ذکرآیة شریفة سورةحمد« ایاک نعبدوایاک نستعین » مشغولیم، به مصداق این آیه ، فقط او را می پرستیم وفقط ازاویاری می خواهیم. این امرهم جنبة تلقینی داردو نیروی ایمان را درپرتو تلقین ، تقویت می کندو هم جنبة شناختی دارد ، یعنی درعمل نیزبه هیچ نیرویی جزخداوند اتکا نداشته و نداریم و ازکسی جزاو درعمل کمک نمی خواهیم. « ویلیام جیمز » چنین می گوید:« اگر نیرویی برای تحمل پیشامدها لازم باشد ، در اثر دعا و نماز به دست می آید . » وی هم چنین متذکر می شود : « دعا و نیاز یا به عبارت دیگر اتصال با روح عالم خلقت یا جان جانان ، کاری است با اثر و نتیجه ، نتیجة آن عبارت است از ایجاد یک جریان قدرت و نیرویی که به طور محسوس ، دارای آثار مادی و معنوی می باشد . » ( شرفی ، 1379 )

2-2-4- نیاز به تمرکز و تعمیق دقت

« پل ژاگو » روان شناس فرانسوی معتقد است : « تمرکز فکری ، عبارت از متوجه ساختن و ثابت نگاه داشتن فکر بر یک تصویر یا مجموعه ای از اندیشه ها و افکار است . »« نماز » موقعیتی می آفریند که ذرات پراکنده فکر آدمی ، حول محور یاد خدا ، تمرکز می یابد ، زیرا در نماز پیوسته اندیشه متوجه خداست و میزان قبولی نماز ، آن مقداری است که با حضور قلب همراه باشد . چنان چه در نماز ، آدمی چشم به محل سجده اش بدوزد ، از نگاه به اطراف خود باز می ماند و اگر قبل از آغاز نماز بیندیشد که می خواهد در محضر چه بزرگی ، حاضر شود ، بر تمرکز فکرش خواهد افزود . و این ها همه زمانی حاصل می شود که نماز نزد انسان ، بزرگ و عظیم تلقی شود . ( همانجا ) نماز این عمود دین و معراج مومن اگر با شرایط باطنی و ظاهری انجام شود نه تنها ذهن را در مدار تمرکز می نهد بلکه درون را نورانی و با صفا می کند و اگر انسان حضور قلب و توجه در نماز را به خوبی درک کرده باشد توان آن را پیدا می کند که در یک لحظه تمام قوای ذهنی خود را متوجه یک چیز بکند و در نماز این تمرین را به دفعات انجام داده است.

چنانچه فکر یا عملی که فرد را به خود مشغول می کند ، از جاذبة مناسبی برخوردار باشد ، به میزان کافی ، دقت وی را به خود معطوف خواهد کرد . اگر نماز در دیدة نماز گزار ، عملی جذاب به نظر آید، می توانددرجذب دقت او موثر واقع شود ، به گونه ای که در حال نماز، به هیچ موضوع دیگری،توجه وی معطوف نشود.ذکردومثال تاریخی برلطف این مطلب خواهدافزود: « زمانی که تیری در پای مبارک حضرت علی ( ع) رفته بود و آن را در حال نماز ، بیرون آوردند،گفتند : چنین حال بر تو رفت و تو را خبر نبود . امام گفت : اندر آن ساعت که من به مناجات الله باشم ، اگر جهان زیرو رو شود یا تیغ و سنان در من زنند ، مرا از لذت مناجات الله از درد تن خبر نبود . » « سعید بن جبیر » می گوید : « چهل سال نماز خواندم و در حال نماز کسی را که در جانب راست یا چپم بود ، نشناختم . » ( شرفی ، 1379 )

2-2-5- نیاز به رهایی از خود محوری

در مكتب«روانشناسی كمال» نظریه ای با عنوان«شخصیت از خود فرآرونده» مطرح است و« دوآن شولتس » در تبیین نظریه مذكور می گوید: « شخصیت آدمی ، زمانی به کمال می رسد که از دایره تنگ و محدود «خود» رها و آزاد شود تا بتواند به مرزهای بالندگی شخصیت دست یابد.» (دوآن شولتس، بی تا: 214) « اریک فروم » روانکار و منتقد اجتماعی معاصر معتقد است : « تراژدی عصر ما این است که آن چنان گرفتار « خود شیفتگی » هستیم که مجالی پیدا نمی کنیم تا به چیزهایی که فراتر از « من » و « ما » است بیندیشیم . » (اریك فروم، بی تا: 74 ). نماز ، این زیباترین پیوند انسان زمینی با معبود آسمانی ، انسان را از «خود» فراتر می برد . زیرا روح نماز ، زمانی حاصل می شود که آدمی ، تمام توجه و دقت خود را معطوف به پروردگار خود نماید و از « خود » رها شود. ( شرفی ، 1379 ) انسان در حال پرستش، از وجود محدود خویش پرواز می کند و با حقیقتی می پیوندد که در آن نقص و کاستی و فنا و محدودیتی وجود ندارد و به قول انیشتین، دانشمند بزرگ معاصر، « در این حال، فرد به کوچکی آمال و اهداف بشری پی می برد و عظمت و جلالی را که در ماورای امور و پدیده ها در طبیعت و افکار تظاهر می نماید حس می کند» و اقبال می گوید: « نیایش عمل حیاتی و متعارفی است که به وسیله ی آن، جزیره ی کوچک شخصیت ما وضع خود را در کل بزرگ تری از حیات اکتشاف می کند.» (واعظی نژاد، 1381: 20 و 21)

2-2-6- نیاز به جمع گرایی و مردم گرایی

در برخی عبارات سوره حمد از ضمیر « جمع » به جای « مفرد » استفاده می شود ، نظیر ﴿ ایَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ-اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ ﴾[3](حمد 5/ 6).روح حاکم بر این عبارات، روح جمع گرایی و مردم گرایی است . بدین معنا که نمازگزار ، تنها برای خود و به نفع خود ، چیزی را از خداوند درخواست نمی کند ، بلکه او برای « همه » می طلبد و درباره همه از درگاه خداوندآرمانی چون«صراط مستقیم » و توفیق گام نهادن در آن را می طلبد. ( شرفی ، 1379 ) در حدیث آمده است: رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ مشغول نماز بود كه شنید مردی در نماز خود می گوید: پروردگارا، تنها من و محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ‌ را مشمول رحمت خود قرار ده و جز ما دو نفر بر هیچكس رحم نكن، پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ‌ـ پس از آن كه نماز خود را به پایان برد، رو به او كرد و فرمود:(چرا) تو یك چیز وسیع را محدود ساختی، یعنی چرا همه مسلمانان را دعا نمی كنی و رحمت خدا را به من و خودت اختصاص می دهی؟( شیخ طبرسی : ج 4 و 3 /601)این فرازها، از دو جهت به"روح مردمگرا" متوجه است، ابتدا اینكه دقت در معانی آن، بینشی به آدمی می دهد كه شیوه زندگیش را نه بر اساس«تفرد»، بلكه بر مبنای«تجمع» و«وحدت با دیگران» تنظیم و تدوین كند و از سوی دیگر، چنین آموزش می دهد كه در دعا آیینی را رعایت كند كه برای"خود و دیگران" بخواهد و نه صرفاً برای"خود" و برای"دیگران"، "بیش" و"پیش" از"خود" بخواهد.( شرفی: 1379)

2-2-7- نیاز به تبیین راه زندگی

بی تردید به شمار آدمیان، راه­های مختلف و متنوع زندگی نیز وجود دارد. زیرا هر كسی، به اقتضای فرهنگ، باورها، بینش­ها و برداشت­هایش از هستی، راه و رسم خاصی در زندگی دارد، ولی آنچه كه می توان با قاطعیت اظهار نمود، میزان و درجه یقین افراد به درستی راهی است كه در زندگی برگزیده اند، زیرا اگر همه انسان­ها رضایت از زندگیشان، حاصل می شد، شاهد ظهور پدیده های متزاید و رو به رشد افسردگی­ها، پریشانی­ها، خودكشی­ها و نظایر آن­ها نمی بودیم. چنانچه علیرغم تنوع بی نظیر راه­های زندگی، انسان مطمئن و معتمد به این واقعیت باشد كه در راه خدا گام برمی دارد و خدا از عمل او راضی است، تمامی تردیدها و نگرانی­ها برطرف شده و نوعی آرامش، حاصل می شود. نماز گزار با یقین به این مطلب که عبادت ، جوهره دین است و نماز ستون دین می باشد و او قادر است با انجام فریضة نماز ، رضایت پروردگار را جلب نماید ، نوعی اطمینان و آرامش برایش حاصل می شود . دیگر از کم و زیاد زندگی هراس به خود راه نمی دهد ، زیرا اگر خدا از آدمی راضی شود ، در حقیقت فرد به خیر کثیر دست یافته است. (همان )زیرا قرآن فرموده است : ﴿  رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ﴾[4] (توبه /72.)

2-2-8- نیاز به سپر دفاعی جهت سلامتی از فساد

 اسلام نماز را شیوه ای کلی براي رسیدن به اهدافی والا، از جمله جلوگیری از فساد فردی و جمعی، قرار داده است؛ قرآن کریم می فرماید: ﴿  إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى‏ عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنكَرِ﴾ [5]( عنکبوت / 45) بازدارندگی نماز از فساد، در دو سطح بيان می شود. نخستین آن در سطح فردی و دومین در سطح اجتماعی است. نخستين تأثير نماز بر شخص نمازگزار بوده، درون او را ازگناه پالایش می کند. بهموازاتی که یکایک افراد اصلاح شوند، جامعه نیز به سوی صلاح پیش خواهد رفت. تأثير اجتماعی نماز بدان معناست که اگر افراد جامعه ای با نماز باشند، ناهنجاری و فساد اجتماعی رخت بر خواهد بست و امنیت اجتماعی حاکم خواهد شد. مبنای امنیت اجتماعی، شایستگی و تقواست. از جامعه ی بی تقوا نمی توان انتظار داشت از نظر اقتصادی، سیاسی، رعایت قوانین و ديگر ابعاد اجتماعی در امنیت به سر برد. ( متقی فر، 1389: 61) نماز،یکی از موثرترین و مطمئن ترین شیوه های مقابله با آسیب های اخلاقی است.از یک سو، نماز گزار با درک رابطه اش با خدا،از نسبت و رابطة موجودی بی نهایت کوچک با بی نهایت بزرگ آگاه شده، در محضر چنان بزرگی گناه نمی کند،زیرا گناه به معنای شکستن حدودو حریم الهی است و از سوی دیگر ، خود را از همة ابعاد نیازمند به خداوند می بیند،سعی داردتا رابطة خویش باخدا را با ارتکاب گناه،از بین نبرد.( شرفی ، 1379 )

2-2-9- نیاز به امید و نشاط

هر انسانی اگر بخواهد با روانی شاداب و و روحیه ای بالا و خوب با مشکلات زندگی مواجه شود و با امید و اطمینان آن را دامه دهد، باید به نماز و دعا پناع ببرد و از آثار روانی و معنوی آن برخوردار باشد و از این رو پیروان تمام ادیان الهی تا زمانی که زنده اند باید نماز را بر پا دارند و آن را دامه دهند؛ زیرا نماز در سعادت و سلامت روان آن ها نقش عمده ای ایفا می کند.(پروا، 1380: 78) ایمان به خدا و راز و نیاز با او به انسان امید و توان می دهد؛ احساس می کند به پناهگاه مطمئن و با قدرتی متکی است  و بدین دلیل احساس نشاط و توانمندی می کند و اگر این ارتباط با آن منبع عظمت و رحمت قطع باشد، احساس دلتنگی و نگرانی در انسان ایجاد می شود و به بیماری های روانی گرفتار می آید به این حقیقت روان شناسان و روان کاوان بزرگی همچون یونگ، اریک فروم، ویلیام جیمز و دیگران اشاره کرده اند و ایمان به خدا را اساس و پایه ی پیش گیری و معالجه ی بیماری روانی می دانند.(همان: 86)

2-2-10- نیاز به نجات از سرگشتگی

ارتباط با خدای متعال ، آدمی را از سرگردانی و احساس بی وزنی در عالم رها می سازد و احساس اتکا به خالق هستی را در وجود انسان لبریز می کند . « الکسیس کارل » معتقد است : « نیایش اصولاً کشش روح است به سوی کانون غیر مادی جهان . » نماز پاسخی به نیاز انسان امروز است ، انسانی که می کوشد میان خودوعالم هستی رابطه ای اقناع کننده برقرار کند.(شرفی، 1379 ) انسان در جست و جوی نامتناهی است و به تعبیر یکی از فلاسفه ی اروپا "دکارت": " در وجود انسان هیچ نشانه ای از جانب خداوند گویاتر از نامتناهی طلبی نهاده نشده است." . این میل به بی نهایت و میل به نامتناهی، نشانه ی بارزی است از یک وجود نامتناهی. انسان در هر امری سراغ نامتناهی می رود و نامتناهی حقیقی خداست. وقتی انسان سجاده ای می افکند و به نماز می ایستد، در حقیقت در مقابل آن نامتناهی حقیقی سجده می کند، در برابر حیات نامتناهی، زیبایی نامتناهی، علم نامتناهی و قدرت نامتناهی که آن را در این دنیا پیدا نمی کند. سرگشتگی همه در دنیا به علت آن است که نیازهای نامتناهی را سراغ امر متناهی برده اند و آن معیشت ضنک که قرآن می فرماید : و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا تجلی بارزش در همین سرگشتگی است. و این همان سرگشتگی است که انسان غربی با همه ی ترقیات و کشف ستاره و ماه و فضا باز به آن مبتلا است. این همه بیماری و گرفتاری برای این است که از این نامتناهی حقیقی غافلند و آن میل نامتناهی را متوجه امر محدود کرده اند.(عادل،1373: 18)

3- نتیجه گیری

از خلال این پژوهش به نتایج زیر دست یافته شد:

1-یاد خدا موجب آرامش دل­هاست و با توجه به آیه ­ی 14 سوره­ی طه که در متن مقاله آمده است؛ نماز یکی از مصادیق کامل ذکر خدا می باشد بنابراین مهم­ترین منبع آرامش روح و روان به شمار می­آید.

2- نماز مطمئن پناهگاهی است که آدمی در خلوت خود به آن پناه می­برد و این نماز است که به نیاز به خلوت انسان جهت می­بخشد.

3- اتصال با روح عالم خلقت از طریق نماز انسان را از ارتکاب گناه بازداشته و نیاز به خویشتن داری را در او برطرف می­سازد.

4- نماز اگر با حضور قلب همراه باشد موجب می شود که پیوسته اندیشه­ی انسان متوجه خدا باشد که در نتیجه نیز باعث افزایش تمرکز و تعمیق دقت می­شود.

5- آدمی با پرستش پروردگار از طریق نماز، از وجود محدود خویش رهایی یافته و به وجود نامحدودی می­پیوندد که در آن محدودیت معنایی ندارد.

6- نماز موجب تقویت روحیه­ی مردم­گرایی و وحدت و همدلی در جامعه می­شود.

7- نماز یکی از مهم­ترین و مطمئن­ترین شیوه­های مقابله با آسیب­های اخلاقی است.

8- انسان با نماز خواندن، خود را پناهنده­ی پناهگاهی مطمئن و با قدرت لایزال، می­یابد از این رو احساس نشاط و توانمندی می­کند.

9- با توجه به اینکه انسان بی نهایت­طلب است و همیشه در پی وجود نامتناهی می­گردد بنابراین نماز انسان را به وجود نامتناهی نزدیک ساخته و او را از سرگشتگی نجات می­دهد.

4- منابع و مآخذ

قرآن کریم

1. آقایانی چاوشی، اکبر  و همکاران ، «بررسى رابطه نماز با جهت گيرى مذهبى و سلامت روان»، مجله علوم رفتارى، تابستان (1387). دوره 2، شماره 2- JBS, Vol 2, No. 2, 2008 - صفحه 149تا156
2. احمدپناهی،علی  «نماز؛ بررسی آثار تربیتی- روان شناختی»نشریه: ادیان و عرفان«معرفت»آذر ( 1383).- شماره 84- صفحه ی 29 تا 39
3. اریك فروم، هنر عشق ورزیدن، ترجمه: پوری سلطانی، (بی تا)
4. پروا، مهدی ،روانشناسی یکتاپرستی ، ( 1380)
5. جمعی از نویسندگان، نماز گنجینه رمز و راز ، قم: نشر زمزم هدایت، ( بی تا)
6. حدادعادل،غلامعلی ،«نماز، نیاز انسان سرگشته»، نشریه: علوم تربیتی » پیوند»دی (1373)- شماره 183- صفحه ی  16 تا 20
7. خیاطی، نسرین ، «نقش نماز در روان درمانی»، نشریه تربیت، سال 12 شماره 4
8. دوآن شولتس ، روانشناسی كمال ، ترجمه: گیتی خوشدل، نشر نو، (بی تا)
9. شرفی ، محمد رضا ،« مبانی و آثار روان شناختی نماز » ماهنامه تربیت ، وزارت آموزش و پرورش . سال شانزدهم ، شماره های دی 1379 ، ص 14 ؛ بهمن 1379 ، ص ص 25-23 ؛ اسفند 1379 ، ص ص41-38 ؛ اردیبهشت 1380 .
10. شیخ طبرسی ، مجمع البیان،  ج 4 و 3 ، ( بی تا).
11. قائمي، علي ، خانواده و مسائل نوجوان و جوان   http://www.andisheqom.com/Files
12. متقی فر،غلام رضا،«آثار علمی روانشناختی و تربیتی نماز»، نشریه: علوم تربیتی« راه تربیت » بهار(1389) - شماره 10- صفحه ی 53 تا 84
13. میگنا، پایگاه خبری و علمی و آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشنامه روانشناسی و علوم تربیتی ( 1391). کد مطلب: 11192- تاریخ انتشار : يکشنبه ۳۱ ارديبهشت  ساعت ۱۲:۴۱http://migna.ir/vdc
14. ------ ( 1392). کد مطلب: 16826- تاریخ انتشار : شنبه ۳ فروردين  ساعت ۰۰:۳۳
15. واعظی نژاد ،طهارت روح(1381)

این مطلب را به اشتراک بگذارید :