چکیده :
آموزش عبادت به فرزندان يكى از دغدغه‏ هاى اساسى والدين است. از اين ‏رو با الهام‏ از سيره و سنت معصومين عليهم السّلام مى ‏توان عبادات را در دو بخش واجبات و مستحبات به‏ فرزندان آموزش داد.آموزش عبادات واجب همچون نماز و روزه براى كودك از ظرافت ها و پيچيدگى‏ هاى خاصى برخوردار است و توجه به سن كودك،بهبود شيوه آموزش، ايجاد شرايط لازم و اهتمام براى يادگيرى وى مى‏ تواند تا حدودى از دغدغه‏هاى والدين‏ بكاهد.آموزش عبادات مستحبى مانند تلاوت قرآن كريم،ذكر دعا از مولفه‏هاى‏ اساسى در تربيت معنوى كودكان به شمار مى‏رود.توانيى ايجاد انس با قرآن و ادعيه، زمينه شكوفايى استعدادهاى معنوى فرزندان را فراهم و آنان را براى بهره‏مندى بيشتر از فيوضات عبادات معنوى مهيا مى‏كند

‌ مقدمه

آگاهى‏هاى دينى درست و متناسب با سن كودكان و نوجوانان،نقش مهمى در سرنوشت و آينده‏ى آنان ايفا مى‏كند.اگر تفكر،انديشه و رفتار مبتنى بر آموزه‏هاى‏ دينى باشد،زنـدگى جـهت‌ الهى‌ مى‏يابد.اين واقعيت،به روشنى،در سخنان بزرگان دين، كه روشنگر و راهنماى مسير بشرى هستند،ديده مى‏شود؛روزى،پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم به بعضى‏ از كودكان فرمودند‌:«واى‌ به‌ حال كودكان آخر الزمان از‌ دست‌ پدرانشان‌!»عرض شد: »يا رسـول اللّه صـلى اللّه عليه و آله و سلم از دست پدران مشرك آنها؟»فرمودند:«نه بلكه از پدران مسلمانشان‏ كه‌ چيزى‌ از‌ فرايض مذهبى را به آنان نمى‏آموزند.اگر هم‌ فرزندان‌ بخواهد درصدد يادگيرى مسائل دينى باشند،آنان را از اين امر بازمى‏دارند و تنها بـه اين دل خـوش‏اند كه فـرزندانشان‌ بهره‏ى‌ ناچيزى‌ از دنيا به دسـت آورنـد.مـن از اين قبيل پدران‌ بيزارم‏ و آنان نيز از من بيزارند».1[1]اين سخن گهربار،اهميت فراوان توجه به آموزش مسائل‏ دينى به فرزندان‌ را‌ مشخص‌ مى‏سازد،زيرا بـيش‏تر رفـتارهاى نـابهنجار و نابسامانى‏هاى‏ بزرگسالى،در آموزش درست و يا‌ نبود‌ آموزش در دوره‏ى كودكى و نـوجوانى‏ ريشـه دارد،آموزش،مقدمه‏ى تربيت فرزند است.

به‏طوركلى،معارف اسلام به‌ سه‌ بخش‌ اعتقادات،اخلاقيات و احكام تقسيم مى‏شود و عبادات،بخش گـسترده‏اى از احـكام را بـه‌ خود‌ اختصاص‌ داده است.عبادات،رشددهنده‏ و تقويت‏كننده‏ى ايمان و به عبارتى،مـكمل ايمان و اعتقادات هستند و همين دليل‌، پايه‌ و اساس‌ دين و شرط لازم پايبندى به دين به شمار مى‏رود.عبادات،ميوه‏ى درخت‏ اعتقادات است‌ و درخـت‌ مـيوه‏اى كه بـه بار ننشيند،ارزش واقعى خود را نمى‏يابد.طبق‏ روايت پيامبر‌ صلى‌ اللّه‌ عليه و آله و سـلم بـدون عمل و عبادت،حتى اندكى از ايمان قبول نمى‏شود و اعمال‏ صالح‌،راهنما‌ و دليل وجود ايمان هستند.[2]

هدف پژوهش حـاضر،بـررسى سـيره‏ى معصومان عليهم السّلام درآموزش‌ عبادات‌ به‌ فرزندانشان‏ و ميزان اهتمام آنان در اين راه مى‏باشد.در واقـع،بـه دسـت آوردن پاسخ به‌ اين‌ پرسش، مقدمه‏اى براى آگاهى از روش تربيت صحيح فرزند مى‏باشد كه ثمره‏ى‌ آن‌ پرورش فرزند‌ صالح‌ است‌ و به فرموده‏ى حـضرت مـحمد صلى اللّه عليه و آله و سلم،داشتن آن از‌ سعادتمندى‌ مرد[3] و نيز گلى است كه خداوند آن را در ميان بندگان تـقسيم كرده اسـت.[4] فـرزندى كه‏‌ آموزه‏هاى‌ دينى و عبادى را به درستى ياد بگيرد،تحت تربيت صحيح قرار گرفته‌ باشد‌ و خـداوند را عـبادت كند،ميراث خداوند از‌ بنده‏ى‌ مؤمن‌ به شمار مى‏رود.[5]

مفهوم‏شناسى

1.آموزش:

تعريف‏هاى متعدد‌ و مـختلفى‌ بـراى آمـوزش ارائه شده است.برخى از اين تعاريف‏ عبارت‏اند از:

-آموزش مجموعه‏اى‌ از‌ رويداهاى مرتب مى‏باشد كه براى‌ حمايت‌ از فرايندهاى‏‌ درونى‌ يادگـيرى‌ طـراحى شده است.[6]

-آموزش عبارت است‌ از‌ كارهايى كه آموزگار به منظور يادگيرى يادگيرنده‏ طـراحى مـى‏كند و بـين آموزگار و يك‌ يا‌ چند يادگيرنده،به صورت كنش متقابل‏‌ جريان مى‏يابد.

-آموزش به‌ هر‌ فعاليت يا تدبير از پيش‌ طـراحى‏شده‏اى‌ گـفته مى‏شود كه هدف‏ آن،يادگيرى يادگيرندگان است.[7]

در حقيقت،تعريف اول و دوم‌،تعاريف‌ تدريس هستند و شـامل آمـوزش‏هاى رسمى‏‌ مى‏شوند‌،در‌ حالى كه آموزش‌ كلى‏تر‌ از تدريس است و مى‏تواند‌ مخاطبان‌ و مكان‏ ويژه‏اى نداشته باشد.همچنين امكان دارد آمـوزش از راه دور يا بـا نوشتن‌ كتاب‌ و نامه‏ باشد؛بنابراين،آموزش را مى‏توان‌ چنين‌ تعريف كرد‌:«هر‌ كارى‌ كه ياددهنده،بـه مـنظور‌ يادگيرى يادگيرنده انجام دهد».

اين تعريف از تعريف سـوم نـيز كلى‏تـر است،زيرا كار از‌ پيش‏طراحى‏نشده‌ را نيز شامل‏ نـمى‏شود‌.چـون‌ كار از پيش‏طراحى‏نشده بـاشد،اگـر بـا هدف‌ يادگيرى‌ يادگيرنده‌ انجام‏‌ شود‌،آمـوزش‌ تـلقى مى‏شود و براى بيرون راندن آن از قلمرو آموزش دليلى نيست.[8]

2. سيره

سيره(بر وزن فعله)از كلمـه‏ى سـير گرفته شده است.سير به مـعناى حركت و راه‏‌ رفتن اسـت و چـون وزن فعله در زبان عربى،دلالت بر نـوع،كيفـيت و هيئت عمل دارد، سيره به معناى حالت و چگونگى حركت است.[9]

3. سيره معصومان عليهم السـّلام

سـيره‏ى معصومان عليهم السّلام‌ به‌ سـبك و روشـى كه مـعصومان،يعنى پيامبر صـلى اللّه عـليه و آله و سلم و اهل‏ بيتشان عـليهم السـّلام،در عمل و روش براى مقاصدشان به كار مى‏بردند،گفته و شامل سيره‏ى‏ قولى و فعلى مى‏شود‌.

با‌ توجه بـه تـعريفى كه از آموزش،عبادت و سيره ارائه شد،آموزش عـبادت بـه‏ فرزندان در سـيره‏ى مـعصومان عـليهم السّلام به معناى«هـر كارى‌ است‌ كه در سبك و روش‏ معصومان‌ عليهم‌ السّلام به منظور آموزش عبادات به فرزندانشان وجود داشته اسـت و يا اينـ‏كه‏ به مسلمانان درباره‏ى فرزندانشان سفارش مـى‏كردند».

4. عـبادت

عـبوديت،رسـاترين اظـهار تذلل است‌؛ [10]بـنابراين‌،عـبادت اطاعتى است كه‌ با‌ خضوع‏ همراه باشد و در اين‏جا،با صرف‏نظر از عبادت به معناى عام،كه شامل هـر كارى اسـت‏ كه بـه قصد اطاعت از دستورهاى الهى انجام شود(مـانند خـوردن،خـوابيدن،صـله‏ى‌ رحـم‏‌ و...)فـقط عباداتى مدنظر هستند كه براى اظهار عبوديت انجام مى‏شوند،مانند نماز، روزه و...موارد اخير ارتباط قوى‏ترى با ايمان دارند و تأثير بيش‏ترى بر تقرب انسان‏ . به خداوند مى‏گذارند.عبادات دو نوع هستند كه شامل واجب‌ و مستحب مى‏شود كه‏ اين‏جا،هر دو منظور مى‏باشد.

آموزش عبادات به‌ فرزندان‌

عبادت‌ و بـندگى،هـدف آفرينش و مايه‏ى كمال انسان است.در اين ميان،واجبات، مهم‏ترين و اصلى‏ترين راه رسيدن به كمال ‌‌هستند‌،به گونه‏اى كه به دليل وجود مصلحت‏ فراوان،به هيچ ترك آن جايز‌ نيست‌؛بنابراين‌،آموزش آن به انسان در سـنين‏ كودكى ضـرورى مى‏باشد.از ميان واجبات،به عباداتى مى‏پردازيم‌ كه معصومان عليهم السّلام‏ انجام آنها را به كودكان نيز سفارش كرده‏اند،مانند‌ نماز،روزه و حج.

1. نماز‌

يكى‌ از وظايف اصلى پدر و مادر،اهـميت دادن بـه نماز فرزندانشان است.آنان مـوظف‏اند كه فـرزندشان را از كودكى با نماز آشنا سازند و به او ياد دهند كه نماز ياد خدا و كليد‌ بهشت است.پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم نماز را وجه دين معرفى مى‏كند و سفارش مى‏فرمايند كه‏ مواظب باشيد كسـى از شـمار آبروى دينش را ضايع نـكند،[11]زيرا نـخستين چيزى كه‌ بنده‏‌ براى آن مورد بازخواست قرار مى‏گيرد،نماز است؛اگر مقبول باشد،اعمال ديگر هم‏ قبول مى‏شود و اگر مردود گردد اعمال ديگر هم رد مى‏شود؛[12]ازاين‏رو،نماز بايد در سنين كودكى‌ بـه‌ فـرزندان آموزش داده شود تا در هنگام تكليف،كاملا آماده‏ى اقامه‏ى‏ آن باشند.

1-1. سن آموزش نماز

نماز عصاره‏ى اسلام و مظهر مسلمانى مى‏باشد و چنانچه در قرآن آمده،امرى عظيم‏ است‌ و ازاين‏رو‌ نمى‏توان انتظار داشت كه كودك در يك شب تـايك سـال به آن عـادت‏ كند،بلكه بايد به تدريج آن‌ را‌ بياموزد‌.شايد بـدين سبب است كه‌ معصومان‌ عليهم‌ السّلام هشت‏ سال را به اين كار اختصاص داده و تـوصيه كردهـ‏اند كه آمـوزش نماز از سجده آغاز و به‏ تدريج كامل شود‌.در‌ اين‌ فرايند،به موازات رشد كودك،آموزش نماز جدى‏تر‌ و كامل‏تر‌ مـى‏شود ‌ ‌تـا در حدود ده سالگى به اوج خود مى‏رسد،زيرا اين سن در روند شكل‏گيرى‏ شخصيت كودك بسيار‌ مهم‌ است‌.اگـر در نـه تـا پانزده سالگى عادت به نماز ايجاد‌ نشود، عادات ديگرى جاى آن را مى‏گيرد و ايجاد عادت به نـماز،به مراتب مشكل‏تر خواهد شد.

مسائلى كه‌ درباره‏ى‌ سن‌ آموزش نماز وجود دارد،بـه تفصيل در روايت«عبد اللّه بن‏‌ فـضاله‌»از امـام صادق عليه السّلام وارد شده است،امام عليه السّلام فرمودند:«آن‏گاه كه پسر سه‌ ساله‏‌ شد‌،به او مى‏گويند هفت‏بار بگو:لا اله الا اللّه.وقتى سه سال‌ و هفت‌ ماه‌ و بيست روزه‏ شد،به او مى‏گويند هفت‏بار بگو مـحمد رسول اللّه صلى اللّه عليه‌ و آله‌ و سلم‌.وقتى چهار ساله،شد به او مى‏گويند:هفت‏بار بگو صلى اللّه على محمد صلى‌ اللّه‌ عليه و آله و سلم و آل محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم.آن‏گاه كه پنج‌ سالش‏‌ تمام‌ شد،از او مى‏پرسند دسـت چـپ و راست تو كدام است؛اگر درست پاسخ داد‌،او‌ را رو به قبله مى‏كنند و مى‏گويند سجده كن و سپس رهايش مى‏كنند تا شش‌ ساله‌ شود‌. زمانى كه شش سالش تمام شد،ركوع و سجود را به او مى‏آموزند و به نماز وامى‏دارند‌ تـا‌ هـفت ساله شود.وقت هفت سالش تمام شد،به او مى‏گويند كه‌ دست‏ها‌ و صورتش‏‌ را بشويد.آن‏گاه به او مى‏گويند كه نماز بخواند تا نه سالش تمام شود.در‌ آن‌ هنگام‌،به‏ او وضو مى‏آموزند و هـرگاه وضـو و نماز را آموخت،خداوند والدينش را‌ مشمول‌ رحمت‏ خود مى‏كند».[13]

مراحل آموزش نماز

براى زمينه‏سازى،كلمه‏ى توحيد(لا اله الا اللّه)و رسالت پيامبر‌(محمد‌ رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم) تا چهارسالگى به كودك تلقين‌ مى‏شود‌ و زمانى كه كودك تـوان فـهم نـماز را‌ يافت‌(پنج‏‌ سالگى)،او را رو به قـبله مـى‏كنيم‌ و سـجده‌ كردن را به او مى‏آموزيم تا با اصل عبادت، كه سجده در پيشگه‌ خداست‌،آشنا شود.

در‌ مرحله‏ى‌ بعدى، دو كار انجام مى‏شود:ركوع‌ و سـجود‌ در شـش سـالگى به كودك‏ آموزش داده و براى آن بازخواست هم مى‏شود‌ و سپس‌ در هـفت سـالگى از او مى‏خواهند‌ براى نماز دست و صورتش‌ را‌ نيز بشويد كه تنها صورتى‌ از‌ وضو است.اين كا را تا نه‏ سالگى تمرين مى‏كند.

مرحله‏ى پايانى

در‌ اين‌ مـرحله، وضـو و نماز به صورت‌ كامل‌ به‌ او آموزش داده‌ مى‏شود‌ و او را بر تـرك‏‌ آن‌ مؤاخذه و در صورت لزوم تنبيه مى‏كنند كه اين كار تا سن بلوغ ادامه مى‏يابد‌،يعنى‏‌ كودك چهار سال نماز صحيح را‌ تمرين‌ مى‏كند.طـبيعى‌ اسـت‌ كه‌ در اين مدت،عادت‏‌ به نماز در او پايدار مى‏شود.البته شش و هفت سالگى براى آغـاز امـر به نماز‌،خطاب‌ به‏ افراد ديگر است،در حالى‌ كه‌ امام‌ عليه‌ السّلام‌ مى‏فرمايند:«ما فرزندمان‌ را‌ از پنـج سـالگى بـه‏ نماز امر مى‏كنيم و شما از هفت سالگى امر نماييد».[14]

در هرصورت،از‌ نظر‌ معصومان‌ عـليهم السـّلام،تـسريع در آموزش نماز به‌ كودك‌ و نماز‌ خواندن‏‌ كودكان‌،بسيار‌ مهم است،به گونه‏اى كه وقتى امام رضـا عـليه السـّلام سن كودكى را كه نمازش‏ را ترك مى‏كند،مى‏پرسند و پاسخ مى‏شنوند كه هشت سال دارد،ولى گاهى‌ يكى دو روز نماز نمى‏خواند،تعجب مـى‏فرمايند و مـى‏گويند:«سبحان اللّه!نماز را ترك مى‏كند!؟» سپس مى‏فرمايند به هر صورتى كه مى‏تواند نمازش را بخواند،حـتى اگـر احـساس‏ ناراحتى مى‏كند و آن‌ را‌ ترك ننمايد.[15]

2-2.سهل‏گيرى در اقامه‏ى نماز

مستحب است كه نمازهاى روزانه جدا از هـم و بـا فاصله خوانده شود و ائمه عليهم السّلام هم‏ اين امر را رعايت مى‏كردند،ولى به‌ كودكان‌ سـخت نـمى‏گرفتند و تـوانايى و ظرفيت آنان‏ را در نظر داشند.در روايات متعددى به اين موضوع اشاره شده است كه امامان عليهم السّلام‏ به‌ كودكانـ‌ دسـتور مى‏دادند كه نماز ظهر‌ و عصر‌ را با هم و نماز مغرب و عشا را نيز با هـم بخوانند،در حالى كه بزرگسالان اين نمازها را در چهار وقت‌ جداگانه‌ مى‏خواندند. روايت شده است‌ كه‌ امام زين العابدين عليه السـّلام كودكان را وامـى‏داشتند نـماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را در يك وقت بخوانند؛به ايشان اعتراض شد و فـرمودند كه اينـ‏ كار براى آنا سبك‏تر‌ است‌ و بهتر به انجام آن مى‏شتابند و نماز را ضايع نمى‏كنند و نمى‏خوابند و به كار ديگرى مشغول نـمى‏شوند.[16]

3-1. هـمراهى در اداى نماز

امام صادق عليه السّلام فرمودند:«روزى،پيامبر صلى اللّه عليه و آله‌ و سلم‌ بـراى آغـاز‌ نماز تكبير گفتند.امام‏ حسين عليه السـّلام نـيز كوشـيدند اللّه اكبر بگويند،ولى نتوانستند.پيامبر صلى اللّه‌ عـليه و آله و سـلم،دوباره تكبير گفتند و امام حسين عليه السّلام تلاش‌ كردند‌ كه‌ اللّه اكبر بگويند،ولى نـتوانستند.پيامـبر صلى اللّه عليه و آله و سلم‏ همچنان تـكبير را تـكرار مى‏كردند تـا ‌‌امـام‌ حـسين عليه السّلام بتوانند بگويند،ولى تلفظ آن بـراى‏ حـضرت عليه السّلام مشكل‌ بود‌ تااين‌ كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم هفت بار اللّه اكبـر را تـكرار كردند.در‌ اين‏ هنگام،زبان امام حـسين عليه السّلام نيز بـاز شـد و تكبير را به‌ درستى ادا كردند».[17]پس‌ هـمراهى‏‌ كودك در اداى نماز،يكى از كارهايى است كه والدين مى‏توانند براى آموزش نماز به‏ كودك به كار گيرند.

مـنابع

1. نـورى،ميرزا حسين،مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل،ج 51، ص 461،چاپ اول،(بيروت، مؤسسه‏ى آل البيت،8041 ق).

2. داوودى،محمد،تـربيت‌ دينـى‌،ص 601،چاپ چهارم،قم،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،7831 ش.

3. سـيف،عـلى اكبـر،روان‏شناسى پرورشى،ص 03،انتشارات آگاه،0831 ش.

4. حسينى‏زاده،سيد عـلى،تـربيت فرزند،ص 9،چاپ ششم،قم،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 6831‌ ش.

5. حر‌ عاملى،وسائل الشيعه،ج 4،ص 127،چاپ پنـجم.

6. شـيخ طوسى،امالى،ص 8،چاپ اول،قم،دار الثـقافه،للطـباعة و النشر و التـوزيع،4141 ق.

7. رحـمانى هـمدانى،احمد،الامام على‌ بن‌ ابى طـالب،ص 32،قـم،منير‌،7731‌ ش.

8. كلينى،محمد بن يعقوب،الكافى،ج 4،ص 521،چاپ چهارم،تهران دار الكتب الاسلاميه،5631.

9. شـيخ صـدوق،ثواب الاعمال،ص 39،چاپ دوم،قم،شريف رضـى،8631‌ ش.

10. المتقى الهندى،كنز العـمال‌،ج 61‌،ص 991،بـيروت،مؤسسهء الرساله،9041 م.

11.حميرى قمى،غـرب الاسـناد،ص 593،چاپ اول،قم،مؤسسه‏ى آل البيت،3141.

12. رى شهرى،محمد،ميزان الحكمه،ج 3،ص 5162،چاپ اول،قم،دارالحديث.

13.شيخ‌ صـدوق،عـيون الاخبار الرضا،ج 1،ص 66،بيروت،مؤسسهء اعـلمى،4041 ق.

14. شـيخ صـدوق،امالى،ص 576،چاپ اول،قـم،مـؤسسهء بعثت،7141 ق.

15. مغربى،قاضى،نـعمان،دعـائم الاسلام،ج 1،ص 282،قاهره،دار المعارف‌،3831‌ ش.

16. سيد‌ بن طاووس،اقبال الاعمال،ص 464،چاپ اول،مكتب الاعلام الاسلامى،4141 ق.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :