علی محمد باقی

تهیه مرکزتخصصی نماز

در ركوع ادب (عبوديت) است و در سجود قرب (به معبود) و كسي كه به نيكي ادب نگذارد، قرب را نشايد. بنابراین می‌توان رکوع را مقدمه سجود و سجود را اوج نماز دانست. بنابراین راز این دو، راز اوج نماز است و دانستنش لازم.

ركوع

در نماز به دستور رب عظیم به رکوع می­رویم "يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا ارْكَعُوا ..."^[1]. رکوعی که در آن اسراری نهفته و همچون دیگر اعمالِ نماز مبدأ سرّ آن را در معراج پیامبرa می­توان یافت.

در نمازی كه حضرت رسولa در معراج اقامه کردند، پس از ركوع به ایشان خطاب رسيد: به عرش من بنگر، ایشان می­فرمایند: من آنچنان عظيم به عرش الهي نگريستم كه از ديدنش بيهوش شدم. آنگاه پس از ديدن آن عظمت به من الهام شد و گفتم "سبحان ربي العظيم و بحمده". پس چون اين ذكر را گفتم از حالت غشوه بيرون آمدم تا اينكه با الهامات پي در پي هفت مرتبه آن را گفتم، پس به خود آمدم و به حال عادي بازگشتم.^[2]

امام خمینیw در این خصوص چنین می­فرماید: نظر كن‌ اي عزيز به عظمت سلوك سرور كل و هادي سبل كه در حال ركوع، كه نظر به مادون خود است، نور عرش را بيند، و چون نور عرش در نظر اوليا جلوۀ ذات است بي‌مرات، تعيّن نفسي از بين برود و حالت غشوه و صحق دست دهد. پس ذات مقدس به عنايات ازلي از آن وجود شريف دستگيري فرمود و با الهام حّبي "تسبيح و تعظيم" و "تمجيد" را به آن ذات مقدس تلقين فرمود، تا پس از هفت مرتبه به عدد حجب و عدد مراتب انسان، به خود آمد و حالت صحو براي او دست داد و در جميع نماز معراج اين احوال دوام داشته است.^[3]

نپیچم سر ز فرمانت به تیغم گر زنی هر دم       مرا جان بهر آن باید که قربان رهت گردم

امام صادق می فرمایند: هيچ بنده‌اي براي خدا به حقيقت ركوع نكند، مگر آنكه خداوند تعالي او را به نور جمال خود بيارايد و در سايه كبريايي اش جاي دهد و جامه برگزيدگانش بپوشاند. ركوع (مرحله) اول و سجود (مرحله) دوم، هركس معني و حقيقت اولي را به جاي آورد شايستگي دومي را يافته است. در ركوع ادب (عبوديت) است و در سجود قرب (به معبود) و كسي كه به نيكي ادب نگذارد، قرب را نشايد. پس ركوع كن همانند ركوع كسي كه قلباً خاضع براي خداست و تحت سلطه او، ذليل و بيمناك است و اعضاء خود را از حركتهاي لغو حفظ كن و مگذار كه در اثناي نماز به غير آنچه بايد  مشغول بود، مشغول شوند.^[4]

این تسبیح و ادب در ظاهرِ ركوع به صورت خم شدن در برابر خدای عظیم تمثل مي‌يابد. از طرفی ذكر مستحبي ركوع نيز با اين تأويل تناسب دارد: "اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ، وَ لَكَ أَسْلَمْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَ أَنْتَ رَبِّي، خَشَعَ لَكَ قَلْبِي وَ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ شَعْرِي‏وَ بَشَرِي وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ مُخِّي وَ عَصَبِي و عِظَامِي وَ مَا أَقَلَّتْهُ قَدَمَايَ غَيْرَ مُسْتَنْكِفٍ، وَ لَامُسْتَكْبِرٍ، وَ لَامُسْتَحْسِرٍ، سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِه‏"^[5]

بدین سان به قدر نیستی تو، هستی حق تو را جلوه­گر گردد. اگر تو را نباشی [و بتوانی خود را نبینی] او باشد^[6] [و می­توانی او را ببینی. از طرفی هر میزان که هنوز خود­بینی و خود­خواهی در تو باشد از دیدن او محرومی].

از  هستی خویش تا که غافل نشوی              هرگز به مراد خویش، واصل نشوی

از بحر ظهور، تا به ساحل نشوی                   در مذهب اهل عشق کامل نشوی

زمانی که نمازگزار با توجه به این عظمت، به رکوع ­رود، خداوند خطاب به فرشتگان می­فرماید:"آیا نمی­بینید که چگونه در مقابل جلالِ عظمتم، تواضع کرده است؟ ‌اي فرشتگان! شما را گواه مي‌گيرم که او را در عظمت خداوندی خود عظمت خواهم بخشید".^[7]

تأویل بر خواستن از رکوع

چنانچه گفته شد، مؤمن برای ادب کمر به رکوع خم می­کند و ادب نیز به این است که خود را در مقابل هستی­بخش هیچ نداند؛ اما زمانی که بعد رکوع کمر راست می­کند و برای گفتن تکبیر قیام می­کند، تداعی کنندۀ این است که از نیستی به هستی رسیده و خداوند به او اجازه داده که بعد از نیستی، در رکوع وجود پیدا کند و توان تکبیر داشته باشد. امیرمؤمنان می­فرمایند: زمانی که میگویی "سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ‏" تأویلش این است که "شکر خدایی را که من را از نیستی خارج کرد و هستی بخشید".^[8]

باید توجه داشت که "سَمِعَ" در این ذکر به معنای شنیدن ظاهری نیست؛ چون خداوند هر صدایی را می­شنود؛ بلکه به معنای اجابتِ کسی است که او را حمد و ستایش می­کند.

از اسرار دیگر برخواستن از رکوع اینکه امام حسن عسکری می­فرمایند: چون نمازگزار سرش را از رکوع برمی­دارد، خداوند به ملائک می­گوید: شاهد باشید که زیباترین عاقبت را برای او قرار می­دهم و به سوی بهشتم او را سیر می­دهم.^[9]

سجود

حضرت رضا راز سجده را چنین بیان می­دارند: سجده نزدیک­ترین حالت بنده به خدای بلند مرتبه است و این سخن خداوند عزوجل است که: "وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِب"^[10].^[11] بنابراین اگر بنده جویای نهایت قرب به پروردگاراست، باید که آن را در سجده جست­وجو کند. زیرا که سجده در بین دیگر عبادات نیز بالاترین^[12] و نهايتِ درجة عبودیت^[13] است. تا بدانجا که نماز، که خود زیبایی مؤمن است، جمالش را از سجده دارد^[14] و چنان است که "سجده" شاخص و علامت شناخت مؤمن^[15] قرار گرفته است. می­توان گفت بیشترین و والاترین رازهای عبادت در سجده نهفته است. چنانچه در نزد اهل سرّ؛ سرّ سجده ، تمام نماز و تمام سرّ  نماز است و آخرين منزل قرب و منتهي النهاية وصول است.

سجده نزد اهل معرفت و اصحاب قلوب، چشم فرو بستن از غير و رخت بر بستن از جميع كثرات حتي كثرت أسما و صفات و فناي در حضرت ذات است.^[16] امام صادق می­فرمایند: به خداوند متعال سوگند كه خسارت و ضرر نكرد كسى كه حقيقت سجده را بياورد. اگر چه در عمر خود يك بار سجده حقیقی را انجام داده باشد. رستگار نشد آن كسى كه با خداى خود در حال سجده شبيه به شخصى باشد كه خود را فریب داده و غافلست از آنچه خداوند متعال براى سجده­کنندگان مهيا كرده است از بشارت­هاى دنيوى و آسايش و خوشى در آخرت. از خداوند دور نمی­گردد كسى كه در حال سجود آداب قرب پروردگار متعال را رعايت كند و هرگز نزديك نمى‏شود به او كسى كه بی­ادبی نشان داده و احترام مقام الوهيت را رعايت نكند. رعايت نكردن احترام به آن است كه قلب خود را به ما سوى پروردگار متعلق كند.

پس سجده كن مانند سجده كسى كه در پيشگاه پروردگار متعال خاضع و ذليل بوده و مى‏داند كه او از خاكى آفريده شده است كه همه او را لگد مى‏كردند. سپس از نطفه‏اى تركيب يافته است كه همه او را مكروه مى‏شمردند. او از نيستى و عدم قدم به ميدان وجود گذاشته است.

همانا خداوند سجده را سبب نزديكي جستن به او با قلب و باطن و جان قرار داد، پس كسي كه به او نزديك شود، از غير او دور گردد. آيا نمي‌بيني كه در ظاهر سجده شكل نمي‌گيرد مگر آنكه همه چيز از نظرت پنهان گردد و هر چه ديدگان مي‌بيند از تو محجوب شود. همچنين است امر باطن، پس هر كس در نماز دلبستگي به چيزي جز خداوند عزّوجّل داشته باشد، به همان چيز نزديك است و از حقيقت آنچه خداي عزيز از او در نماز خواسته است دور؛ زیرا خداوند براى هيچ كس دو دل نيافريده؛ "ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ في‏ جَوْفِه"^[17]. حضرت رسول اکرمa فرمودند كه خداي عزيز فرمود: من اطلاع بر قلب بنده‌اي كه در آن حبّ اخلاص براي اطاعت من و به دست آوردن رضاي من است پيدا نمی­كنم، مگر آنكه خودم متولي امور او شوم و دستور به تدبير كارهاي او دهم. كسي كه به غير من مشغول باشد، خود را مسخره کرده است و اسم او در ديوان زيانكاران نوشته و ثبت شود".^[18]

چون نمازگزار به سجده می­رود، خداوند به ملائک خطاب می­کند: ای ملائک من! ببینید که بندة من چگونه بعد از اینکه بزرگی بخشیدمش، تواضع کرده. در آینده او را به همراه حق بلندی می­بخشم و باطل را به سبب او دور می­کنم.^[19]

در روايتي سعيد بن مسيّب نقل مي‌كند: در سفری حضرت امام سجاد در منزلي فرود آمدند و دو ركعت نماز گزاردند. در سجودشان تسبيح گفتند، به نحوي كه همه درختان و كلوخ‌ها با آن حضرت تسبيح مي‌گفتند. ما بيمناك شديم، پس ایشان سر برداشتند و فرمودند: ‌اي سعيد آيا به هراس افتادي؟ عرض كردم: آري ‌اي فرزند پيامبر خدا، فرمودند: این تسبیح اعظم است.^[20]

هم صدا شدن سنگ و كلوخ با امام سجّاد ، اقتدا به ایشان است. بنابراین تسبیح امام معصوم سبب تسبیح درخت، کلوخ و هم نوایی آنها با امام در تسبیح است. آنچه در این تسبیح مؤثر است، همان راز نهانی ذکر است نه لفظ ونه مفهوم ذهنی آن و دست یازیدن به این مقام تنها اختصاص به امام معصوم ندارد.^[21]

ارتباط دیگر سجده با امامت این است که نمازگزاری که سجده­اش را طولاني كند، این سجده او را را لایق شفاعت پیامبر و رسیدن به بهشت قرار داده است. روایت شده است که مردي خدمت حضرت نبی اکرم رسید و عرض كرد: مرا كاري بياموز كه خداوند مرا با تو محشور گرداند، ایشان فرمودند: در برابر خداوند يكتاي قهار سجده­ات را طولاني كن.^[22]

نیز گروهي خدمت حضرت ختمی مربتة رسيدند و عرض كردند: بهشت پروردگارت را براي ما تضمين فرما؛ ایشان فرمودند: (برای اینکه شفاعتم نصیب شما شود) من را به طولانی کردن سجده­هایتان کمک کنید!^[23]

راز دیگر سجده، رساندن نمازگزار به نور و هدایت است. امام صادق می فرمایند: من نور را در دو چیز یافتم، در گریه و سجده.^[24]

این نور واقعتی بیرونی دارد که برای حتی بر زمینی که بر آن سجده کرده شده نیز اثر می­گذارد. چنانچه پیامبر اکرم می­فرمایند: زمینی که مومن بر آن سجده می­کند نورش به آسمان می­تابد!^[25]

معلوم مي‌شود زمين تيره‌اي كه سجده كننده چه بسا آن را كم بشمرد، به بركت سجده‌اي كه درون آن روشنايي است، به آسمان سبزي كه بر او سايه افكنده پرتو افشاني مي‌كند.

بنابراين فرمودة اميرالمؤمنين که: انجام دهندة عمل نیک از عمل بالاتر است^[26] و پديد آورنده نيرومندتر از پديده خويش است؛ وقتي سجود نور و روشنايي دهنده باشد، سجده كننده از نور بيشتري برخوردار است و نیز دیگران را نور می­بخشد. حال وقتي سجده، وصف الحال سجده كننده باشد، سپس اين حالت ملكه او شود و بعد از ملكه شدن بر اثر ترقي، فصل مقوّمِ^[27] ذات اصلي او گردد. در اين صورت سجده كننده پرتو افكن مي‌شود، يعني داراي نوري مي‌گردد كه به كمك آن در ميان مردم راه مي‌رود^[28] و اين خود براي راز سجود كافي است.

شايد مقصود آنچه گفته شده که: "آن كسي است كه براي شكر سجده مي‌كند، وجه خدا را مي‌بيند"^[29]، همين نور باشد.^[30]

سجده در معراج

تمثل و مصداق کامل سجده را همچون دیگر حالات عبادت، باید در معراج پیامبرa مشاهده کرد. امام كاظم می­فرمایند: در معراج بعد از اينكه پیامبرa سر از ركوع برداشتند، خداوند فرمود: ‌اي محمدa  سجده كن براي پروردگارت. ایشان با صورت به سجده افتادند و ذكر سجده را گفتند، دستور آمد بنشين. آن حضرت نشستند؛ جلالت پروردگار جل جلاله را متذكر گشته، بي‌اختيار به صورت و دو دست بر زمين به سجده رفتند. پیامبرa می­فرمایند: به من الهام شد که بگویم: "سبحان ربي الاعلي و بحمده". به علت عظمتی که دیدم، هفت بار این ذکر را تکرار کردم. هر بار که می­گفتم حجابی از من برداشته می­شد. بعد بلند شدم و بین دو سجده استراحتی کردم، از حالتی که به من دست داد و از عظمتی که دیدم. به الهام خداوند سر از سجده برداشتم. حالت مدهوشی از عظمت خداوند به من دست داد. [دوباره از شدت عظمت] به سجده رفتم و گفتم "سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى وَ بِحَمْدِه".^[31]

امام خمینیw در شرح این حدیث فرموده­اند: اينكه خداوند قادر فرمود به عرش من بنگر، براي عرش اطلاقاتي است كه در اين مقام ممكن است عرش وحدانيت و عظمت... مراد باشد. غشوه آن سرور ممكن است اشاره به مقام فناي در حضرت عظمت... باشد. چنانچه ذهاب نفس نيز مناسب با اين مقام است و تسبيح و تعظيم و تحميد، به الهام آن ذات مقدس براي رؤيت اين عظمت و كبريا است،... و بدان كه براي واصلين به مقام قرب، در اول تجليات ـ گرچه تجليات باشد ـ يك دهشت و هيمنه­اني است كه قلوب صافيه آنها را متزلزل و منهدم كند در تحت انوار تجلّي عظمت و اگر قلوب را استعداد و طاقت نباشد، در همان هيمان و دهشت تا آخر بمانند و اگر استعداد قلوب كه از عطيّات ابتدائيّه فيض اقدس است زياد باشد، پس از آن حيرت و هيمان و دهشت... كم­كم حالت سكون و بيداري و طمأنينه و هوشياري دست دهد. تا آنكه حالت صحو تامّ حاصل شود و در اين مقام، که مقام تمكين است، لايق تجليّات عالي­تري گردد. همين طور تجليّات به مناسبت قلوب آنها واقع شود، تا به منتهاي قرب و كمال واصل آيند... ^[32].

پس اين بيهوشيِ [پیامبر بر اثر دیدن آن عظمت]، فناي في الله و مشاهده انوار عظمت الهي است؛ یعنی از خود فراموشي است نه زائل شدن و رفتن عقل؛ كه اگر بيهوشي باشد كه ما تصوير مي‌كنيم، بايد بدن به زمين بيفتد در حالي­ كه حضرت به ركوع و سجده مي‌افتادند.^[33]

راز دو سجده

در حديثی اميرالمؤمنين تأویل دو سجده را این گونه بیان می­دارند:

سجدۀ اولی اشارتی­ است به قلب که از خاک آفریده شده­ای! سپس که سر را بر می­داری؛ کنایت است به اینکه [روزی] از زمین خارج می­شوی. سجده دوم؛ تلویح به این دارد که باز به خاک بر می­گردی. سر که بر می­داری، رمزی است به اینکه در رستاخیز بار دیگر از خاک برآیی.^[34] پس دو سجده معنای این آیه را یادآور است: "مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فيها نُعيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى‏"^[35]؛ من را از خاك آفريدي و از خاك خارج كردي و ميراندي و از خاك خارج كردي.

امام خمینیw می­فرماید: کلام در سفر از خلق به حق و از کثرت به وحدت، و از ناسوت به مافوق جبروت است، تا حدّ فنای مطلق که در سجدة اول حاصل شود. فنای از فنا که پس از صحو (هشیاری)، در سجدة دوم حاصل گردد و این تمام قوس وجود است من الله و الی الله.^[36]

در خدا گم شو کمال این است و بس (فنای اول)    گم شدن گم کن وصال این است و بس( فنای دوم)^[37]

حال بر ماست که در سجده، عظمت الهی را در قلب تازه گردانیم با ذکر:"سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى وَ بِحَمْدِه" و به تکرار، آن را تأکید نماییم؛ تا با فزونی ذکر، نزدیکی بیشتر حاصل شود. چون دل رقّت یافت و این رقت بر نمازگزار آشکار گشت، امیدواری به رحمت پروردگار او را فرا می­گیرد؛ زیرا باران رحمت الهی بر ناتوانی و خاکساری می­بارد؛ نه بر کبر و غرور.

افتادگی آموز اگر طالب فیضی                      هرگز نخورد آب زمینی که بلند است

حال که سَر برداشتن از سجدۀ اول اشاره به خروج از خاك و طين می­باشد و سجده دوم اشاره به عود به سوي خاك و خفتن زير زمين است، پس اين مهلت كوتاه كه بين­السجدتَين طمأنينه مي‌نمايي و دقيقه‌اي مكث مي‌كني، اشاره به عالم دنياست كه منزل بين المنزلين است و زندگي در او به قدر طمأنينه بين السجدتين است! و چون دنيا دار معاصي و شهوات است و خانه ملاهي و لذات... پس از اين جهت در اين منزل بايد استغفار و انابه به درگاه خداوند كرد، كه انفكاك از معصيت بدون توفيق و عظمت حضرت حق جلّ و علا مقدور نيست.^[38]

پس وقتی سر از سجده بر می­داری، نیازت را بگو که آمرزش می­باشد "أستغفر الله ربّی و أتوب إلیه" و دوباره به سجده برو که تکرار سجده، تکرار تواضع است^[39] و این تکرارِ تواضع، باری دگر رحمت الهی را شامل بنده می­کند.^[40]

سرّ سجده بر زمين

در سجده گرامی­ترین اعضا، به پست­ترین که خاک است، ساییده می­شود. تا نهایت خضوع و فروتنى را فقط براى خداى عزّوجل داشته باشد.

هشام بن حكم مى‏گويد: محضر امام صادق عرض كردم: بفرماييد سجده بر چه چيز جائز است و بر چه چيز جایز نيست؟

حضرت فرمودند: جايز نيست سجده مگر بر زمين يا بر آنچه از زمين مى‏رويد به شرط آنكه مأكول يا ملبوس نباشد. عرض كردم: فدايت شوم، علّت آن چيست؟ فرمود: زيرا سجود و خضوع و فروتنى براى خداى عزّوجل است لذا سزاوار نيست كه آن را بر مأكول و ملبوس قرار دهند چه آنكه دنیا­پرستان بندگان خوردنی­ها و نوشیدنی­ها هستند. حال آنكه سجده‏كننده در سجودش، مشغول عبادت حق تبارك و تعالى است؛ از اين رو شايسته نيست اينكه پيشانى خود را در حال سجود بر معبود ابنای دنيا كه فريفته او هستند بگذارد. سجده بر زمين افضل است؛ زيرا نسبت به تواضع و خضوع در مقابل حق عزّوجل رساننده‏تر مى‏باشد.^[41]

به حضرت صادق عرض شد چرا خداوند ابراهيم را خليل خود گردانيد؟ فرمودند: براى سجده بسيارى كه بر زمين مى كرد.^[42]

ارتباط رکوع و سجده

نکته اول: چنانچه بیان شد رکوع و سجده دو رکن ظاهر(فقهی) و باطنی نماز هستند. ترک عمدی آنها، نماز را باطل می­کند و دیگر سرّی برای نماز نمی­گذارد.

تشریع اعمال ظاهری نماز نیز گویای این ارتباط معنایی و اسراری آنهاست. بدین جیت است که حضرت رضا در پاسخ اين سؤال که چرا در هر رکعت نماز، رکوع یک بار است و سجده دو بار، فرمودند: ركوع نماز از افعال حال قيام است و سجده از افعال حال قعود و نشستن. نماز نشسته، نيمِ نماز ايستاده است؛ لذا سجده دوبار مقرر شده تا با ركوع برابر باشد و ميان آن دو تفاوت نباشد، چرا كه نماز ركوع است و سجود.^[43]

نکته دوم: همانگونه که بیان شد^[44] ادب در رکوع مقدمه و سبب تقرب در سجده است. گفتنی است که این معنا از آیات پایانی سوره فجر نیز استفاده می­شود؛ زیرا در این آیات علت و مقدمة رسیدن به قرب الهی ـ که از آن تعبیر به مقام فنا می­شود ـ مقام رضا (کمال ادب در برابر پروردگار) است.^[45]

نکته سوم: راز مشترك ركوع و سجود، تسليم و فروتنی در آستان حضرت معبود است؛ هرچند در سجده، خضوع و فروتنیِ افزون­تری از ركوع نهفته است. چنانچه "سجده" نماد تقرب و نزدیکی به خداوند سبحان قرار گرفته است.

قيام بعد از دو سجده

بیان شد که برخاستن از سجده اشاره به نشستن و برخاستن روز قيامت دارد. مردم قبل از قيامت همه در خاك آرميده‌اند، وقتي صور اصرافيل دميده شد، سر از خاك بر مي‌دارند و اين نشست و برخاست در نماز شبيه به آن است. وقتي كه ما از سجده سر برداشته و قيام مي‌كنيم، مي‌گوييم: "خدايا به ياري تو بر مي‌خيزيم و مي‌نشينيم" تا در روز قيامت هنگام برخاستن از خاك بگوييم: خداوندا به ياري تو برخاستيم و قيام كرديم.

نمازگزار در مقام اين ذكر، به حول و قوة الهي اعتماد دارد و مي‌داند كه مبدأ او خداست و رجوعش نيز به سوي خداست. حاصل چنين اعتمادي است كه خود و ديگران را بريّ از حول و قوه ديده و آن را ويژۀ خدا مي‌داند.^[46]

وقتی نمازگزار بعد از دو سجده و تواضع در مقابل خداوند، سرش را برمی­دارد، خداوند به ملائک ندا می­دهد که: "ای ملائک بدانید که این بنده را به سبب تواضعش در سجده، همچون سر از سجده بلند ­کردنش، بلندی و رفعت می­بخشم.^[47]

این مطلب را به اشتراک بگذارید :