مقدمه

انسان در مسير زندگی دنيايی خويش، لحظاتی شيرين و به ياد ماندنی را تجربه می کند که شيرينی آن،هميشه در کام وجودش ماندگار است.از بين تمام اين لحظات،شيرين ترين لحظات عمر يک مؤمن واقعی، لحظاتی است که با خدای بی نياز به خلوت نشسته و به راز و نياز و عبادت با حضرت حق می پردازد. تنها مشکلی که دنیای علم و صنعت امروز حل نکرده، مشکل آرامش روحی است. هر روز آمار بیماری های روانی و مصرف قرص اعصاب زیاد می شود. هیچ چیز به انسان آرامش نمی دهد جز یاد خدا و ایمان و انس و عشق و توکل به او. در ميان عبادات،هيچ عبادتی به مانند نماز،نمی تواند قلب کوچک آدمی را به دريای بی کران رحمت الهی وصل نمايد و روح انسان را از سرچشمه ی فيوضات بی انتهای خداوند بی همتا، سيراب نمايد. لحظه ی نماز، باشکوه ترين لحظه ی ارتباط انسانِ سراپا نياز به وجود مطلقِ بی نياز است. در حقيقت آن لحظه ی نورانی، فرصتی است طلائی که خداوند مهربان، بر ما منّت نهاده و از سر لطف و محبّتی که به بندگانش دارد، آن را در اختيار ما قرار داده، تا در آن فرصت زيبا، بتوانيم، قلب و جان خود را  از عالم طبيعت و خاک، جدا نموده و روحمان را به عالم بالا پرواز داده و در سايه ی اين پرواز ملکوتی،به جان خود صفا و جلاء بخشيم. نماز نردبان ارتقای آدمی است که از صحنه ی قشر مادی به صفحات روحانیِ روشنِ مجرّدات و ملکوت بالا می رود و در همين عالم به وسيله ی نماز عوامل ديگری را در مي يابد.نماز برای تمام افراد بشر در تمام مناطق عالم بوده و هست جز آن که در کيفيت و کميت آن فرق و امتياز است و هيچ مسلمانی در هيچ حالی در ادای نماز معاف نيست.

تأثير نماز بر سلامت روحی و روانی انسان

بسياری از نا آرامی های روحی و روانی ريشه در دوری از فطرت خدا گرايی انسان دارد؛به عبارت ديگر منشأ آن از خود بيگانگی اوست. عصبانيت، اضطراب، دلشوره، ترس و افسردگی از نشانه های فشارهای عصبی روانی است و نماز دارويی آرام بخش برای رفع اين تنش ها محسوب می شود؛چرا که ارتباط با خدا به سان ارتباط انسان با ساير موجودات نيست. او خدای خود را موجودی توانمند (وَ اللهُ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدِير)[1] و آگاه به اسرار و نهان (وَ يَعلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَ مَا تُعلِنُونَ وَ اللهُ عَلِيم بِذَاتِ الصُّدُورِ)[2] و ستار العيوب می داند.

انسان برای ارتباط با خدای خود نگران گسستن ها، محدوديت و ناتوانی در برآوردن خواسته ها و افشای اسرار خويش نمی باشد؛ بلکه دريافته که خدايش در همه حال حتی به هنگام گناه او را رها نمي کند و راه هايی برای نجات وی در پيش روی او می گذارد (وَ مَن يَعمَل سوءًا أَو يَظلِم نَفسَهُ ثُّمَّ يَستَغفِرِ اللهَ يَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِيماً)"هر کسی مرتکب گناه می شود يا به خدا ظلم روا دارد آن گاه از خداوند طلب مغفرت کند به يقين خداوند را بخشنده و رحيم خواهد يافت"[3] و همان گونه که خود فرمود: (اُدعُونِی إِستَجِب لَکُم) بخوانيد مرا تا اجابت کنم شما را"[4] پس پيوسته به خواسته های کوچک و بزرگ انسان توجه دارد.او از سيره و کمال معصومين آموخته که هنگام دعا با قلبی مملو از يقين و اطمينان به اجابت خواسته ها و پاسخ گويی خداوند اميدوار باشد، هم چنان که پيامبر گرامی اسلام فرمودند (أدعوا الله وَ أنتُم موقِنون)"خدا را در حالی که يقين به اجابت داريد بخوانيد"[5] او می داند که آينده از آن انسان های پرهيزگار است (وَالعاقِبَةُ لِلمُتِّقِينَ)[6] پس حوادث روزگار و ظلم ظالمان و ناکامی های ظاهری او را دلسرد و افسرده نمی کند و با اميد به آينده ای روشن در وجود خود احساس آرامش کرده،با اتکا به ذات لايتناهی،فردی موفق در زندگی خويش می باشد که(أَلَا بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبُ)"آگاه باشيد که فقط به ياد خدا دل ها آرام می گيرد"[7]. شايان ذکر است که در منابع اسلامی برای برقراری ارتباط با خدا و تقويت سلامت روانی فرد،علاوه بر نماز يوميه بيش از 200 نماز مستحبی و  واجب ذکر شده است که به مقتضای شرايط و در مشکلات مختلف،او را ياری می نمايد،از آن جمله اند:

-  نماز آيات:به هنگام ترس از وقوع بلايا و حوادث طبيعی، که موجب آرامش در فرد مضطرب می شود.

- نماز آمرزش گناهان:برای انسانی که مرتکب خطا و معصيت شده است.

- نماز قضای دين:برای رفع ترس و نگرانی از بدهکاری.

- نماز کفايت ظلم سلطان:برای رفع نگرانی از جور حاکمان جبار.

- نماز ليله الدفن:برای کسی که به سبب از دست دادن عزيزی احساس گناه و قصور می کند و يا نگران جايگاه وی است.

- نماز استخاره:برای فردی که دچار ترديد و تحير در امری است و نمی تواند تصميم قاطعی بگيرد.

- نماز مصيبت زده:به هنگام رويداد حادثه ای ناگوار در زندگی.

- نماز رفع هم و غم:برای برطرف نمودن احساس غم و اندوه و ... [8]

در سوره معارج می خوانیم:انسان در برابر تلخی ها و شرور بی صبر است و در برابر لذت ها و خوبی ها تنگ نظر و بخیل،مگر نماز گزارانی که نسبت به انجام آن همیشه مراقبند.(اذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعاً*وَ إِذا مَسَّهُ الخَیرُ مَنوعاً*إِلَّا المُصَلّینَ)[9]

آری ارتباط دائمی با قدرت بی نهایت،به انسان قدرت می دهد،روحیه توکل را بالا برده و انسان را موجودی شکست ناپذیر می سازد. ناگفته پیداست که این آثار برای نماز پیوسته و همراه با توجه است،نه نمازهای غافلانه و موسمی.

تأثير نماز بر عزت نفس انسان

يکی از مظاهر مثبت روح و روان آدمی،احساس شايستگی و توانمندی و اعتماد به نفس است که احساس حقارت و ناتوانی در مقابل آن قرار می گيرد.دکتر "کراز" در مدرسه بهداشت دانشگاه "ميشيگان" رابطه بين دين و عزت نفس را در يک نمونه بزرگ غالباً مسيحی مورد بررسی قرار داد و به اين نتيجه رسيد،اشخاصی که در مقابله با مشکلات شديد متکی به دين و اجزای عبادت بودند،سطوح بالايی از عزت نفس را نشان مي دادند.[10]

در دين اسلام، خداوند انسان را در سني خاص مکلف به برپايی نماز می کند که از دو جهت،جالب توجه است؛ اين که در اين سن، فرد قدرت انتخاب دارد در واقع خداوند عزيز به انسان احترام گذاشته و از او دعوت به انجام امری سازنده می کند؛و در عين حال می خواهد که افراد به اختيار خود آن را بپذيرند و اين نشانه ی شخصيت دادن به انسان و احساس کرامت نفس اوست. انسانی که در قالب زيبا ترين ارتباط با خدا و مبدأ کمال، با انجام رکوع و سجود که از ارکان اصلی و اساسی نماز است، نمادی از فروتنی و تسليم در آستان ساحت ربوبی را نشان می دهد.[11] خود را لايق پرستش خدا و ارتباط با او می بيند و احساس شايستگی و توانمندی می نمايد. او در هيچ مقطعی از زندگی تنها نيست و هميشه و در همه حال، ياری توانمند همراه اوست که راهنمای او در قبول مسئوليت های بزرگ زندگی است، او با اعتقاد به خدای خويش به جايگاه و عزت خود يقين دارد (وَ لِلّهِ العِزّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلمُؤمِنِينَ)"عزت از آن خدا و پيامبر او  و مؤمنان است"[12] او چون خدای خود را عزيز می داند در سايه عزت الهی و تقوا و اطاعت از خداوند عزيز،احساس عزت و اعتماد به نفس می کند.رسول اکرم (ص) می فرمايد:(إنَّ اللهَ تَعالی يَقولُ کُل يوم إنّا رَبّکم العزيز، فَمَن أرادَ عز الدارينَ فَليطع العزيز)" خداوند تعالی در هر روز می فرمايد من پروردگار عزيز شما هستم پس کسی که عزت دنيا و آخرت را می خواهد بايد از خداوند عزيز اطاعت نمايد."[13] و نيز می فرمايد:کسی که خود را در اطاعت خداوند خوار گرداند؛عزيزتر از کسی است که با نافرمانی خدا به عزت می رسد.[14]

تأثير نماز بر تمرکز فکر و تقويت حافظه

تمرکز نه تنها شرط لازم،بلکه در بسياری از موارد،شرط کافی برای رسيدن  به موفقيت است؛ بنابراين اقامه کننده حقيقی نماز، با برخورداری از حضور قلب در عبادت های روزانه، در واقع تمرکز حواس را بارها و بارها در طول شبانه روز تمرين می کند و از اين طريق،اين صفت حسنه را ملکه وجود خود می سازد تا با بهره بردن از آن در همه ی عرصه های زندگی، موفقيت را در همه ابعاد ممکن،نصيب خويش سازد. اهميت تمرکز در نماز تا جايی است که رسول گرامی اسلام دو رکعت نماز با تفکر و تمرکز را بهتر از بيداری و تهجد در دل شب می داند.[15] 

و نيز می فرمايد:"بنده نماز می گزارد در حالی که يک ششم و يک دهم آن هم نوشته نمی شود،به درستی که برای بنده از نمازش،آن چه را که حضور قلب داشته،ثبت می شود."[16]

تأثير نماز در ايجاد نظم

يکی ديگر از آثار اقامه نماز يوميه در اسلام منظم شدن نماز گزار است فردی که خود را ملزم بداند در ساعات مشخصی از شبانه روز، برای نماز مهيا شود به نظم و انضباط عادت می کند، خصوصاً با تأکيدی که بر خواندن نماز در اول وقت می شود.امام جعفر صادق (ع) می فرمايند:برتری نماز اول وقت بر آخر وقت، مانند برتری آخرت بر دنيا است.[17] و نيز يکی از صفات مؤمنين از ديدگاه قرآن،حفظ نظم و اوقات نماز است (وَ الَّذينَ هُم عَلی صَلَواتِهِم ِيُحَافِظُونَ)"مؤمنين کسانی هستند که بر اوقات نمازهايشان محافظت می کنند."[18]

تأثير نماز بر بهداشت خواب

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ            از يمن دعای شب و ورد سحری بود

هر انسانی حدود يک سوم عمر خود را در خواب به سر می برد؛تأثير کيفيت خواب بر روان و جسم انسان،امری انکار ناپذير است و ايجاد بهداشت خواب،در واقع،يک رکن مهم در بهداشت روانی و جسمی محسوب می شود. بنابراين هر عاملی که در تنظيم خواب مؤثر باشد، پيش گيری کننده و حتی درمان گر بسياری از بيماری های جسمی و روحی خواهد بود. امروزه نخستين اصلی که در ايجاد بهداشت خواب توصيه شده، بيدار شدن منظم روزانه در يک ساعت خاص است. يک نگاه کلی به جدول اوقات شرعی نشان می دهد که وقت نماز صبح در طول سال با در نظر گرفتن تغييرات ناشی از حرکت وضعی و انتقالي زمين،زمان ثابتی است و اقامه نماز صبح و برخاستن مقارن طلوع فجر، در واقع اساسی ترين گام برای رعايت بهداشت خواب و در نتيجه، سلامت بدن و تعادل رواني است و اين کار از طريق کاهش ميزان خواب (REM) که خود بخشی از يک سيکل خواب بوده و در طول يک خواب 8 ساعته، حدود 90 دقيقه است صورت مي گيرد، چرا که قسمت اعظم اين مرحله در ساعات نزديک صبح، به وقوع می پيوندد[19] و کسی که خود را ملزم به بيداری صبحگاهی برای نماز می کند با کاهش مرحله (REM) احساس نشاط کرد، انرژی وی برای انجام کار روزانه ذخيره می شود.

رسول گرامی (ص) فرمودند: (هيچ بنده ای نيست که به اوقات نماز و جايگاه های خورشيد اهتمام داشته باشد مگر آن که برای او راحتی هنگام مرگ و انقطاع از حزن و اندوه و نجات از آتش را تضمين می کنم.)[20] از سوی ديگر خواب شب بعد از عشاء نيز بسيار آرام بخش و با کيفيت است چرا که فرد در هنگام نماز انباشته ای از زباله های ذهنی خود را تخليه کرده و با تمرکز و حضور قلب با خدای خويش به راز و نياز می پردازد و رسيدن به اين مرحله از خود آگاهی، خوابی آرام را در طول شب در پی خواهد داشت. "هاسيلوپ"می گويد: مهم ترين عامل خواب آرام بخش که من در طول سال های متمادی به آن پی برده ام همين نماز است.[21]

تأثیر نماز بر تقویت عضلات بدن

يکی از عواملی که موجب سلامت انسان می شود، ورزش منظم روزانه است. به نظر می رسد انجام فريضه نماز های پنج گانه علاوه بر ايجاد سلامت و نشاط روحی،دارای تأثير جسمی نيز می باشد.حرکات نماز برای هر شخصی در هر سن و سالی که باشد، مناسب است و بدون آن که فشار بيش از حدی بر او وارد کند،تأثير خوبی بر انقباض و انبساط عضلات و مفاصل دارد؛زيرا حرکات کششی که انسان در هنگام رکوع و سجود انجام می دهد به طور خاصی آرام بخش بوده موجب تقويت عضلات صورت،گردن،ساق پا،ران ها و ستون مهره ها می شود.[22] لازم به توضيح است که در منابع اسلامی علاوه بر نماز های واجب فوق الذکر،نمازهای مستحبی فراوانی مورد توصيه قرار گرفته است که يکی از آن ها،نماز نافله است که در مجموع، شخصی نماز گزار، روزانه 51 رکعت نماز می گزارد؛ که اين تعداد از حرکات ورزشی، می تواند در سلامت جسمی فرد بسيار مؤثر باشد.

تأثير نماز در پيش گيری از بيماری های قلبی عروقی

همه ی مجامع علمی بر اين باورند که برای کاهش بيماری های قلبی-عروقی و درمان فشار خون مرضی، نياز به کاهش اضطراب، عدم مصرف مشروبات الکلی، کاهش وزن و ورزش های سبک و منظم می باشد[23].

شايان ذکر است که توصيه به اقامه نماز با حضور قلب و طمأنينه، علاوه بر کاهش اضطراب، نوعی ورزش سبک و منظم هم شمرده می شود و نهی شديد آيات و روايات از اسراف، تبذير و پرخوری (کُلُوا وَ اشرَبُوا وَ لاتُسرِفُوا)[24] و هم چنين نهی از مصرف الکل در آيات قرآن،(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اِنَّمَا الخَمرُ وَ المَيسِرُ وَ الاَنصَابُ وَ الأَزلَامُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّيطانِ فَاجتَنِبُوهُ)"ای مؤمنان همانا شراب و قمار و(انصاب)بتان و(ازلام)تيرهای مخصوص تفأل،نجس و پليد و عمل شيطانی است."[25] خود دستور العمل مهمی برای پيش گيری از بيماری های قلبی - عروقی می باشد.

تأثير نماز در ايجاد تطابق با سرطان ها و پيش گيری از آن

تحقيقات نشان می دهد که کاهش افسردگی و هيجانات و افزايش کيفيت زندگی می تواند به مهارت های تطابق با بيماری های جسمی صعب العلاج کمک نمايد. داير(Dwyer)، آثار ميزان تجمع گروه هاي مختلف را در ميان مرگ و مير ناشي از سرطان را مورد بررسي قرار داد و اذعان داشت جوامعي که در مذهب خود برخی رفتارهای محافظه کارانه و رژيم غذايي مناسب و پرهيز از الکل و دخانيات را دارند و هم چنين اعمال عبادي خود را به طور منظم و با تمرکز فکر انجام مي دهند ميزان کم تري از مرگ و مير در اثر سرطان را نشان می دهند.[26] در متون اسلامی نيز بسياري از عواملی که موجبات سرطان را فراهم مي کند اکيداً مورد نهی قرار گرفته است از جمله شراب، روابط نامشروع و ... رسول اکرم (ص) مي فرمايد: (اولين چيزي را که خداوند مرا از آن نهی کرد عبادت بت ها و شراب خواری بود[27] و در قرآن کريم، خدای تعالی مي فرمايد: (وَ لا تَقرَبوا الزِّني اِنِّه کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبيلاً)"به زنا نزديک مشويد که زنا  قبيح و زشت بودن راهي بد فرجام است"[28] و حضرت علي(ع)فرموده اند : (شخص غيرت مند هرگز زنا نمي کند).[29]

از آن جا که نماز، اوج ارتباط با خالق هستي است دعا و تلاوت آيات روح بخش الهی و تعظيم و تسبيح معبود با حضور قلب و طمأنينه،مي تواند موجب آرامش و اعتماد به نفس و خوش بينی و تسليم در برابر قضا و قدر الهی گرديده و با افزايش مقاومت در مقابل ناملايمات، زمينه تطابق با مشکلات و بيماري های جسمی صعب العلاج را فراهم مي آورد.

ويليام جيمز مي نويسد: (قيافه دنيا در نظر مردم با ايمان فرق مي کند،آنها قبول دارند که هر واقعه و امری که به زندگی آنها ارتباط دارد به نظرشان انعکاسی از مشيت الهی است و اين مشيت الهی که از نظرها پنهان است، در نمازها و دعاها به شدت مشهود مي گردد. اگر نيرويي براي تحمل پيشامدها لازم باشد در اثر دعا و نماز به دست مي آيد هر گونه دعا و نماز نشانه اين اعتقاد است که با ارتباط با خدا، نيروي ملکوتي که غذای روح مي باشد به دست آمده و قيافه دنيا طور ديگر جلوه مي کند.[30]

تأثير نماز بر زخم هاي گوارشی

از عوامل مهم در ايجاد بيماري هاي گوارشی تغذيه غير اصولی و استرس ها و فشارهای روانی مي باشد. "برونر" در اين رابطه مي نويسد: (در شرايط استرس و اضطراب،عصب"واگ"تحريک شده و باعث افزايش ترشح اسيد معده از سلول هاي جداري معده مي گردد؛ افزايش اسيد معده به طور ناگهانی يا به مرور زمان پوشش مخاطی و محافظ معده را از بين مي برد و آنزيم هاي پروتيولتيک معده که در هضم غذا نقش دارند، به علت عدم وجود لايه محافظ، بافت خود معده را نيز هضم مي کند. بنابراين هر عاملی که سبب تخفيف و کاهش استرس ها مي شود مي تواند نوعي عامل پيش گيري از زخم هاي گوارشی باشد. شخص نمازگزار درصورت حضور قلب و توجه به مفاهيم نماز و ايمان،به قدرت لايتناهی پروردگار،خود را در مقابل هر گونه استرس، ايمن مي کند چنان که خداوند در قرآن کريم مي فرمايد:"استَعِينوا بِا الصَّبرِ وَ الصَّلاةِ ".[31] 

هم چنين در منابع اسلامی به بهداشت تغذيه براي برقراری حضور قلب و تحصيل اثرات سودمند نماز نيز اشاره شده است. امام محمد باقر (ع) مي فرمايد: (در حالت کسالت و خواب آلودگی و با معده پر به نماز نايستيد که اين ها از  راه هاي نفوذ نفاق اند و. ... [32] و نيز رسول گرامی اسلام در ضمن روايت مفصلی فرمودند: (يکي از مواردي را که نماز شخصی، مورد قبول قرار نمي گيرد، نماز کسی است که شراب نوشيده باشد.)[33]

تأثير نماز بر پيش گيري از عفونت کليه و مجاری ادراری

طهارت و پاکيزگي و رعايت قوانين بهداشتی، نقش مهمی در جلوگيری از بيماري ها خصوصاً عفونت کليه و مجاري ادراری دارد. در دستورات و منابع اسلامی درباره بهداشت جسم، توصيه هاي فراوانی شده مخصوصاً براي ورود به نماز در قالب  شرايط و مقدمات نماز،به طهارت بدن و لباس از هر گونه آلودگی و نجاست امر مي نمايد.[34] خداوند تعالی خطاب به رسول اکرم (ص) مي فرمايد:(قُم فَأَنذِر،وَ رَبَّکَ فَکَبِّر وَ ثِيَابَکَ فَطَهِّر وَ الرُّجزَ فَاهجُر)"اي پيامبر برخيز و به مردم هشدار بده و خدای خود را به بزرگی ياد کن و لباس خود را پاکيزه دار و از ناپاکی دوري گزين[35]"؛ هم چنان که امام رضا (ع) نيز در بيان بخشي از علت وضو مي فرمايند:(وضو براي پاک شدن نمازگزار از هرگونه آلودگی و نجاست است.)[36] لزوم انواع غسل ها براي زنان و مردان و تميز نمودن بدن قبل از غسل و وضو از جمله مواردي است که بر آن تأکيد شده است. استحباب تخليه قبل از غسل و وضو و کراهت جلوگيري از بول و غائط براي حفظ وضو از جمله مواردي است که موجب کاهش عفونت کليه و توليد سنگ هاي مجاری ادراری مي گردد. رسول گرامی اسلام مي فرمايد:يکي از مواردي که موجب عدم قبول نماز مي شود مربوط به افراد"زبين" (کسانی که از بول و غائط خويش جلوگيری مي کنند) است.[37]

منابع و مآخذ

- قرآن کريم.

- بصيری،هادی و شکنی،ژيلا،ماهنامه دانشمند،سال چهل و هشتم، شماره 2 (پياپی 559)، ارديبهشت 89.  

- جوادی آملی،ع – رازهای نماز،نشر اسرا،قم 1383.

- ری شهری،م.ميزان الحکمة(عربی)، ج 2،انتشارات دار الحديث،چاپ اول،1375.

- ری شهری،م.ميزان الحکمة(فارسی)،ج7.

- منتخب ميزان الحکمة،دار الحديث،چاپ دوم،1380.

- طبرسی،ر.مکارم الاخلاق،انتشارات الاعلمی،بيروت،1422ه.ق.

- عاملی،ح.وسائل الشيعه،ج 17،چاپ اول،مؤسسه الاعلمی بيروت،1427ه.ق(2007م).

- فاکس و ماتيوس،فيزيولوژی ورزشی،ترجمه اصغر خالدان،ج1،انتشارات دانشگاه تهران 1368.

- کونيک،هارولدجی،آثار دين بر بهداشت جسم و روان،ترجمه بتول نجفی،پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي تهران،1380.

- گايتون،وهال،فيزيولوژی پزشکی گايتون،ترجمه احمد رستمی و حميد الله غفاری،ج 1، تهران،1386.   

- مجلسی،م.بحار الانوار،ج83،قم چاپ اول،1427ه.ق.

- مفاتيح الجنان حاشيه و متن بحث نمازها.

- نمازی،م و سلحشور،ب،تربيت بدنی عمومی،سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی تهران،1369.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :