چکیده

تاکیدات فراوان آیات و روایات بر اقامه نماز از یک جهت و صراحت قرآن کریم بر بازدارندگی اقامه نماز از فساد و فحشاء از سوئی این سئوال را در ذهن تداعی می کند که نماز در سیاست جنایی اسلام چه جایگاهی دارد و آیا هر نمازی موجب بازدارندگی از فساد و فحشا است؟ به همین سبب در این تحقیق سعی بر آن شده است   با توجه به خشن نشان داده شدن   سیاست جنایی اسلام، از جانب دنیای مادی از یک طرف و برداشت های ناصحیح عمومی از طرف دیگر، محقق  به این موضوع بپردازد که ابتنای سیاست جنایی اسلام بر چه محوری و با چه الگوی رفتاری است؟ که محقق بعد از بررسی سیاست جنایی اسلام، دو نوع سیاست جنایی را از متون فقهی استفهام کرده و” نماز» را نه به عنوان یک عمل”عبادی صرف» بلکه به عنوان “ نماد” سیاست جنایی اسلام  معرفی کرده و به ابعاد این مسئله بپردازد. ضمنا بعد از بررسی و آسیب شناسی برنامه دولتی از اقامه نماز، برای تعیین میزان تاثیر اقامه نماز و و رسیدن به این سوال که چه نمازی می تواند مانع از فساد و فحشا گردد، با مراجعه به زندان شهرستان بروجرد به صورت مصاحبه حضوری  از متهمان اقدام به مصاحبه  نموده که از  114 مصاحبه ای که  به عمل آمده  نتیجه ذیل حاصل گردید، هر چند  غالب زندانیان به نوعی نمازخوان بوده اند لیکن به طور اکثریت اهل نماز و یا حافظ بر نماز و اداب آن نبود ه اند. لذا از لحاظ کاربردی می توان نتیجه گرفت اولا در جمهوری اسلامی ایران  غالب برنامه ها برای نماز خوان کردن  افراد برداشته می شود  ودوما چنین به نظر میرسد  هر چند در قرآن مجید اقامه نماز از موجبات دوری افراد از فساد و فحشا است لیکن تا نماز به عنوان ملکه نفسانی انسان تبدیل نگردد.  مطمئنا آثار موعده در قرآن کریم نیز محقق نخواهد شد.

مقدمه

به نظر می رسد علی رغم تعالی فراوانی که انسان در امور تجربی به دست آورده است، لیکن دنیای مادی و سراسر شرک نخواهد توانست در علوم انسانی، انسان را به معنای واقعی او شناخته و برای کنترل انحرافهای او راهی قطعی ارائه دهد. که این ضعف” نشات گرفته از ذات» تفکر بشری است. یکی از آرزوهای بشر، مسئله جرم و کنترل نرخ روز افزون آن بوده  و هست، و این مسئله به علت مشکل مبنایی در جوامع مادی هیچگاه به سر منزل کمال نرسیده و تا موقعی که انسان بر صراط واقعی خود قرار نگیرد همچنان مشکل جامعه بشری لاینحل باقی خواهد ماند. امروزه علی رغم بروز و ظهور مکاتب «مادی مختلف، انسان هنوز نتوانسته است راهکاری برای کنترل”ریشه ای”جرائم ارائه دهد به همین سبب، هنوز مكتبي  بوجود نیامده از بین می رود و مکتب و دیدگاه جدید دیگری پا به عرصه وجود می نهد. و در این راستا، راهکارهایی را ارائه می دهند که هر چند در پاره ای موارد موفق بوده اند با این وجود از جنبه”ریشه ای” چندان موفق نبوده و در دراز مدت محکوم به زوال گردیده و نابود شده اند.

در این میان برای کنترل جرم و جنایت اسلام مطالبی را بیان کرده که می تواند بسیاری از مشکلات جوامع بشری را حل نماید، و هر آن چه در مکاتب مترقی دیگر بیان شده است به نوعی در متون اسلام نشانه های فراوانی از آنها وجود دارد، اما به علت غفلت مسلمانان و دسیسه های خارجی مشکلات مهمی پیش رو داشته و دارد.

به همین سبب از اسلام نمایی همراه با خشونت نشان داده می شود، و اتفاق های جهان امروز و مطرح کردن احکامی مثل ارتداد، جهاد، اجرای حدود و قصاص به صورت خشونت آور، برای نابود کردن چهره ملایم اسلام در برخورد با منحرفین و یا مجرمین اجتماع درسطح گسترد های در حال استفاده است. حال آن که اسلام برای کنترل جرم و فساد در جامعه به جای اشاره به برخوردهای خشن و فیزیکی، راهکارهای تربیتی و در راس آنها، اقامه نماز را به عنوان راه کاری برای کاهش فساد و فحشا در جامعه معرفی می نماید. و آیه شریفه”اقم الصلوه ان الصلوه تنهی عن الفحشا و المنکر” دلیلی واضح بر این مدعی است که در این تحقیق مورد استفاده  قرار خواهد گرفت.

محقق بعد از اثبات جایگاه نماز در سیاست جنایی اسلام،اقدام  به بررسی سیاست جنایی ایران در قبال اقامه نماز نموده و آسیب های کم اثر نمودن اقامه نماز بیان گردیده و  برای بررسی جایگاه نماز در میان زندانیان شهرستان بروجرد از 114 نفر از زندانیان به صورت حضوری ضمن مصاحبه اقدام به پر کردن پرسش نامه نمود، تا ضمن فهم رابطه بین اقامه نماز و ترک فساد به کیفیت  اقامه نماز در بین زندانیان نماز گزار بپردازد.

بررسی مفاهیم

نماز

واژه نماز واژ های فارسی است که دو معنای لغوی و اصطلاحی می تواند داشته باشد.

از لحاظ لغوی

الف- در لغت فارسی؛ نماز از لحاظ ریشه ای از فعل”نمیدن» به معنی سر فرود آوردن و تعظیم کردن است  اخذ شده است.  

ب- معادل واژه نماز در عربی صلاه است؛ که ریشه صلاه می تواند دارای سه معنی به شرح ذیل داشته باشد؛

از ریشه صل : وقتی شراب را از صافی می گذرانند ماده زلالی به دست می آید،   که نماز نیز می تواند چنین اثری را بر فرد بگذارد، چه آنکه انسان پس از نماز گذاردن پاک می شود.

از ریشه صلی: سوختن و گرم شدن است و آن وقتی اتفاق می افتد که  انسان  برای رسیدن به خالق خود، به وسیله نماز از درون  با سوختن خود با خدای خویش خلوت می کند.  

از ریشه وصل: ممکن است نماز به معنای وصل شدن خلق با مخلوق باشد.

از لحاظ اصطلاحی، در کنار فروعات اسلام، از جمله حج و زکوه و خمس و... نماز نیز یکی از فروعات دین اسلام است.  که مسلمان به آن معتقد بوده و آن را به طور منظم در شبانه روز انجام می دهند.  نماز عمل عبادی است که مسلمان در شبانه روز بایستی در پنج زمان آن را انجام دهند.  و در قرآن با واژه صلاه بیان گردیده است  که به همراه مشتقاتش 99 بار در قرآن تکرار شده است.

سیاست جنایی

یکی از واژ های جدید الورود در ادبیات جرم شناسی، اصطلاح سیاست جنایی است که از دو کلمه سیاست و جنایی تشکیل شده است مثل سیاست اقتصادی و یا سیاست اجتماعی.  که اولین بار توسط   فون فوئر باخ   در سال 1803 ميلادي در كتاب حقوق كيفري او به کار رفته است، لیکن تعاریفی که از سیاست جنایی و بالاخص توسط فوئر باخ ارائه شده است، متفاوت بوده و با توجه به نگرش های خاص، تعریف کنند گان آن دارای فراز و نشیب های فراونی است. لذا گفته شده است که؛ سیاست کیفری ”چهار چوبی بسیار نامشخص” و ”هویتی بحث انگیز”، ”هنوز به طور گسترده در ویژگی های مربوط به خود، پاردوکس گونه کشیده شده بین دو تمنای متعارض”متعدد الآبا (دارای مدعیان بیشمار)، متخصصان حقوق جزا و جرم شناسان آن را ادعا می کنند، فیلسوفان و نظریه پردازان حقوق بر آن دست می گذارند و متخصصان حقوق تطبیقی و حقوق بین الملل خود را در آن می آمیزند”بزرگداشت خدا را هر کس بناها می سازد، اما هر یک به روش خود و برای خدای خود “(حسینی –22:1393)

از نظر فوئر باخ سياست جنايي”مجموعۀ شيوه‌هاي سركوب گرانه‌اي كه دولت با استفاده از آنها عليه جرم واكنش نشان مي‌دهد» مي‌باشد. (لازرژ - 1375 : 9)

با توجه به تعاریف ارائه شده از سیاست جنایی می توان دو معنای موسع و مضیق را استنباط کرد؛ مفهوم مضيق: همان طور که از تعریف فوئر باخ استنباط می شود برخورد با مجرم به شیوه سرکوب گرایانه و جرم انگاري (incrimination) نمود یک سیاست جنایی موفق است و به همین سبب است که اولین واژه ای سیاست جنایی  در معنايي معادل حقوق كيفري يا سيستم كيفري كه مبتني بر جرم – مجازات و قانون مي‌باشد به وجود می آید.  لذا در مفهوم مضیق از سیاست جنایی می توان آن را سياست كيفري (penal policy) ناميد.

مفهوم موسع: امروزه سیاست جنایی در سایه پیدایش مکاتب مختلف از معنای مضیق خود خارج شده  و این اصطلاح  در فرايند تحولات اجتماعی  توسعه يافته است.

 پیشگیری از جرم

از لحاظ لغوی؛ پیشگیری، به معنای جلوگیری، مانع شدن و اقدامات احتیاطی است و در اصطلاح جرم شناسی به معنای  کلیه اقداماتی است که باعث جلوگیری از وقوع جرم می شود می گردد.  خواه این اقدامات جنبه کیفری و خواهد جنبه غیر کیفری داشته باشد.  بنابر این “پيشگيري از وقوع جرم عبارت  است از پيش بيني، شناسائي و ارزيابي خطر وقوع جرم و اتخاذ تدابير و اقدامات لازم براي از ميان بردن ياكاهش آن”البته پیشگیری از جرم، عبارتی کلی و بنابر نوع جرم، مجرم و محیط آن قابل تامل است، در این خصوص پیشگیری تعاریف متعددی از اساتیدی چون گسن و... گردیده است البته پیشگیری می تواند به چند دسته نوع اول، دوم و سوم تقسیم شود.

نوع اول؛ ایجاد مانع در  بروز رفتار مجرمانه از طریق بهبود اوضاع اجتماعی و حتی تغییر اوضاع و احوال و موقعیت های جرم زای فیزیکی می باشد.

نوع دوم؛ مخصوص گروهی است که دارای حالت خطرناک است. هدف از این نوع از پیشگیری تشخیص معضل یا نابسامانی و از بین بردن یا بهبود آن در کوتاه ترین زمان است.

نوع سوم؛ در این نوع از پیشگیری، در صدد متوقف ساختن وضعیت نابهنجار پیش آمده است و بر پیشگیری از تکرار جرم از طریق اعمال اقدامهای فردی و ساز گاری مجدد بزهکاران قبلی ناظر است. (میر خلیلی، 1388:  33)

لذا بنابر موارد مختلف، پیشگیری می تواند گونه های مختلفی داشته باشد.

سیاست جنایی اسلام

 یکی از مسائل مهم هر جامعه ترسیم مدل هایی برای سیاست جنایی آن کشور است البته هر چند ممکن است اسلام به طور لفظی اقدام به بیان  سیاست جنایی نپرداخته باشد،  لیکن اسلام الگوهایی را ارائه داده است که می تواند از مصادیق بارز یک سیاست جنایی کامل باشد، در صورت دقت در مدل های ارائه شده نظام های کیفری جهان و مقایسه  آنها با نظام قضایی اسلام، نکته ای که به خوبی قابل احراز است این است که  اسلام، کلکسیونی از تمامی مدل های ارائه شده نظام های کیفری جهان را همراه خود داراست در این خصوص در تعریف سیاست جنایی اسلام بیان شده است” سیاست جنایی اسلام مجموعه ای از راهکارهای غیر کیفری و کیفری است که به شیوه خاص خود طراحی و تشریع شده است. در بخش سیاست کیفری به جنبه تهدید و ارعاب و بازدارندگی مجازات ها توجه خاصی شده از، سویی نیز فردی کردن و لحاظ شخصیت و موقعیت مجرم مورد توجه و یژه بوده است. جرایم بازدارنده، قضازدایی، کیفرزدایی، حتمیت و قطعیت در اجرای احکام کیفری و بسیاری سیاست های دیگر هرکدام در جای خود جای بحث فراوانی دارد» (میرخلیلی، 27:1392)، اما متاسفانه چیزی که در این راستا، ناقص به نظر می رسد، مفقود بودن حلقه اتصال مابین تمامی الگو هایی ارائه شده اسلام و ناتوانی در انطباق آن با زمان کنونی  است.  به هر حال به نظر می رسد مدل سیاست جنایی اسلام مبتنی بر دو لایه اصلی و  فرعی است که حاکی از ترکیبی بودن نگرش اسلام به جامعه انسانی بر خلاف  مکاتب عدالت مطلق، تجربه گرایی، اصلاح و درمان و.... است.

2-1-لایه اصلی سیاست جنایی اسلام

پیشگیری از جرم از طریق ایجاد جامعه رشد یافته

اولین و مهم ترین لایه سیاست جنایی اسلام توجه به پیشگیری از جرم به عنوان، اولین منطقه سیاست جنایی کاربردی  در اسلام است، که در این منطقه، انواع  توصیه های پیشگیرانه  و سیاست های ویژه  مورد توجه قرآن و روایات اسلامی قرار گرفته است. اسلام نه دین عزلت گزینی و نه دین بی حیایی است بلکه دین اعتدال است، که در آموز هایی اسلامی به عنوان”قصد»،”اقتصاد» و”وسط» تعبیر شده است، به همین سبب قرآن کریم می فرماید” و کذلک جعلناکم امة وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا»» ; و این چنین شما را امتی میانه (معتدل) ساختیم تا بر مردمان گواه باشید و پیامبر (صلی الله علیه و آله) هم بر شما گواه باشد» (بقره/ 143) به همین سبب چنین دینی به افراط و تفریط هیچ سیاستی را به جامعه ارائه نمی دهد  و میانه روی را در کلیه امور توصیه می کند.

لذا آموزه ای اصلی اسلام همه نشاط گرفته از یک سیاست متعادل و میانه است، از این رو پیامبر اسلام  می فرمود:”یا ایها الناس علیکم بالقصد، علیکم بالقصد، علیکم بالقصد«ای مردم! بر شما باد به میانه روی، بر شما باد به میانه روی، بر شما باد به میانه روی. (کنز العمال، ج 3، ص 28)

به همین مناسبت در جامعه اسلامی سیاست”اشدا علی الکفار[1] رحما بینهم” توصیه می شود. و سعی دارد با پرورش انسا نی و نه از راه ترس بلکه از راه  ایمان به وجود ناظر، افراد جامعه را در کنار هم نگه دارد. و تنها راه دوری از فساد و فحشا را  توصیه به اقامه نماز به عنوان نماد اصلی  سیاست جنایی اسلام بیان  می نماید.

2-2- لایه فرعی سیاست جنایی اسلام

لایه فرعی و غیر اصلی سیاست جنایی اسلام، که متاسفانه نمود بارزی به خود گرفته است، مبتنی بر سزا دهندگی است این لایه از سیاست جنایی اسلام که به نوعی نمایانگر سیاست جنایی سختگیرانه اسلام هستند” که حتی بعضا  در اجرا بسیار شدیدند [ مثل شقه کردن، در آتش انداختن، به صلیب کشیدن و ...] همراه خود نکات ظریفی دارند که باید قبل از هر نتیجه گیری مورد توجه قرار گیرند 

مجازات های خشن هیچگاه به عنوان سیاست کنترل انحرافات اجتماعی در قرآن معرفی نشده است،  مثلا در خصوص قصاص که مجازاتی خشن به نظر می رسد نکات ذیل حائز اهمیت است؛

الف- قصاص از احکام امضایی اسلام است، و قبل از اسلام قصاص وجود داشته است در این زمینه ویل دورانت  در ج 1 ص 26 می نویسد “اصل انتقام، در تمام طول تاریخ حقوق و قانون، وجود داشته و اثر آن در قانون حموربي در “قانون“ قصاص حقوق روم، شریعت موسي”چشم در مقابل چشم و دندان در مقابل دندان» دیده مي شود»

ب-هر چند در  قرآن،  قصاص مایه حیات دانسته شده به نظر می رسد قبل از اسلام، مردم آن زمانها  در انتقام اسراف می کرده اند [إِنَّ كَثِيرًا مِّنْهُم بَعْدَ ذَلِكَ فِي الأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ (مائده 32)]، به همین خاطر اسلام،  قصاص را مایه حیات دانسته است چون با قصاص قاتل، و مختومه شدن انتقامها، مردم زنده می مانده اند.

و بنابراین به استدلال های ذیل می توان نظریه فوق را اثبات کرد؛

*-  با توجه به این که صدر اسلام از لحاظ دوره دادگستری ها[2]، جزء دوره دادگستری خصوصی به حساب می آید تشویق اسلام به اجرای قصاص به این سبب است که، مردم با اجرای قصاص دست از انتقام جویی برمیدارند و به بازماندگان  حیات دوباره  می بخشند.

*- اگر اجرای قصاص مایه حیات جامعه بود خداوند متعال در  قرآن کریم نبایستی بعد از اشاره به قصاص به عفو اشاره می کرد و مقوله عفو را متذکر می شد و شاید اگر آیه25 سوره عنکبوت را باآیه 32 سوره مائده جمع کنیم مطلب واضح تر شود که خداوند متعال فرمودند” مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا» هر كس كسى را جز به قصاص قتل يا [به كيفر] فسادى در زمين بكشد چنان است كه گويى همه مردم را كشته باشد و هر كس كسى را زنده بدارد چنان است كه گويى تمام مردم را زنده داشته است و قطعا پيامبران ما دلايل آشكار براى آنان آوردند [با اين همه] پس از آن بسيارى از ايشان در زمين زياده‏روى مى‏كنند. “آن چیزی که مایه حیات معرفی شده زنده کردن دیگران است و از طرفی زیاده روی در قتل را بیان داشته است که بسیاری از مردم در آن زیاده روی می کنند و این جا است که برای جلوگیری از اسراف در قتل باید قصاص مایه حیات معرفی شود”

  در کشور هایی که تعدیل مجازات را در پیش گرفته بودند و مجازات های بدنی را طرد می کنند، مجددا به سمت اجرای مجازات های سخت تحت عنوان بازگشت به سزا گرایی در کیفر رو آورده اند و بازگشت به سزا گرائی در کیفر، در پی طرح نظریه ”شکست اصلاح و درمان ”مطرح  شده است” صفاری، 1388 : 99”

راه های اثبات مجازات های اسلامی مثل حدود به قدری دشوار است که بعضا یک فرد اندیشمند گمان می کند که خداوند متعال هیچ گاه قصد اثبات و اجرای حدود الهی را نداشته است و به نظر می رسد شارع احکام اسلامی از بیان برخی مجازات های شدید خواسته نقش ارعابی آنرا متذکر شود بدون اینکه در صدد اجرای آن باشد و همواره مشاهده می کنیم که حدود الهی  مبتنی بر اغماض است تا اجرا، به همین سبب  می بینیم اگر کسی که قرار است حد بر او اجرا شود توبه کند  حد بر او اجرا نمی شود.

ب- سیاست جنایی فرعی، که مبتنی بر سزا دهندگی است  علی رغم اینکه اسلام  بیش ترین احکامش مبتنی بر اصلاح و سازندگی است لیکن برای آن دسته از افراد که نظام اجتماعی را بر هم زده اند، قاعده های برخوردی خاص خود را و لو به شدید ترین شکل دارد مثل قصاص قاتل و یا قتل محارب و...

3- چالش های پیش روی مفاهیم سیاست جنایی اسلام

3-1- رویکرد دولت های خارجی

با توجه به اینکه دنیای امروز، دنیای مادی گرایی است، تضادهای شکلی و ماهوی ما بین نحله های دینی و غیر دینی، یکی از چالش های پیش روی جوامع دینی در مقابل جوامع مادی است و با توجه به عظمت دین اسلام، و خطرهای موجود  ناشی از بیداری مردم جهان در اثر احکام متعالی اسلام، برخی از مفاهیم اسلامی به واسطه ناسازگاری با  جوامع امروز بشری، چالش های جدی را برای اسلام رقم خواهد زد.

به همین سبب می بینیم سایت ها و وسایل ارتباط جمعیِ خارجی با انتقاد نسبت به برخی از مجازات های اسلامی برای بد نشان دادن جلوه اسلام، با زیر سئوال بردن برخی مجازاتهای اسلامی مثل رجم درصدد خشن نشان دادن جلوه اسلام است. در حالیکه جلوه های های اصلی اسلام همان صورت مثبتی است که اسلام در  بالا بردن اخلاق در جامعه برای آن تلاش می کند.   و این چالش عظیم این موضوع را می پسندد که راهکارهای ارائه شده در مسیری قرار گیرد که موجب وهن به اسلام و آموزهای اصیل آن نگردد.

3-2-رویکرد  رفتارهای داخلی

یکی از چالش هایی که در مقابل رویکرد معارف اسلامی وجود دارد وجود خلاء در ارائه سریع یک الگوی اسلامی، مطابق با خواسته های زمان و سیاست های ناکار آمد و کلیشه ای و دم دستی شدن مفاهیم عالی اسلامی بدون بهره بردار های سازمان یافته است است.

به نحوی که می بینیم برخی از  سیاست های اتخاذ شده موجب سردرگمی مردم از آموزه های اسلام و حتی باز خوردگی نسلهای امروزی از  رویکردهای  دینی می گردد. مثلا ترویج عزاداریهای گسترده از  هفته به دهها و ماهها و یا اجباری شدن اقامه نماز در برخی ارگانها و برخی نهادها و یا توجه به اجرای ظواهر اسلامی تا مراعات روح اسلام از رویکردهای منفی و چالش های مهم پیش روی اسلام  و  سیاست جنایی اسلام و خاصا در ایران  می تواند باشد.  که بعدا مورد بررسی آسیب شناسانه در مورد نماز قرار خواهد گرفت.

مفهوم شناسی جایگاه نماز در سیاست جنایی اسلام

یکی از اعمال عبادی در اسلام اقامه نماز است که از لحاظ آیات و روایات مورد تاکید فراوان قرار گرفته است. به همین مناسبت و به واسطه جلوه هایی که نماز در اجتماع دارد قابل تامل و تدقیق نظر فراوان است. لذا می توان آنرا از ابعاد مختلفه مورد بررسی قرار داد.  اما آن چیزی که بیش تر مد نظر محقق در این نوشتار است این است که نماز در کنار جلوه های دیگری که دارد با توجه به آیه شریفه”ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر” جلوه راهبردی سیاست جنایی اسلام می تواند محسوب شود.  که متاسفانه تا کنون از این نگاه مورد توجه قرار نگرفته است

4-1- جلوهای نماز

جلوه عبادی

 یکی از فروعات دین اسلام، اقامه نماز است، این عمل عبادی که از واجبات دین اسلام و موارد موکد اسلام است.  به طوری که در روایات متعدد  اهمیت برگزاری نماز بارها و بارها مورد تاکید قرار گرفته است. حضرت باقر (ع) در این مورد فرموده اند :”انّ اوّل ما یحاسب به العبد الصّلاة فان قبلت قبل ما سواها؛ (الکافی، ج 3: 268) اولین چیزی که (در روز قیامت) از بنده مورد حساب رسی قرار می گیرد، نماز است. اگر نماز پذیرفته شود، مابقی (اعمال) نیز پذیرفته می شود». و از طرفی در تمامی کتب فقهی بابی تحت عنوان صلاه و آداب آن اعم از لباس نماز گزار، مکان نماز گزار و......مورد بحث مفصل و دقیق قرار گرفته است.

جلوه ای از سیاست جنایی اسلام

با توجه به آیات و روایات بیان شده،  اصل سیاست جنایی اسلام مبتنی بر سیاست جنایی رحیمانه، اخلاق مدار، و بنیادی است، اسلام برای تربیت و کنترل جامعه، خشونت و فشار را، در هیچ جایی از احکام خود اعلام  نمی کند  و در میان آیات الهی چیزی که باعث کنترل جامعه از فساد و فحشا نام برده شده است شلاق، اعدام و... معرفی نشده است بلکه صراحتا  اقامه” نماز»  مایه اصلاح جامعه از فساد و فحشا دانسته شده است. سئوال این قسمت با این مطلب بهتر قابل فهم خواهد بود که اگر پرسیده شود،  چرا در آیه شریفه 45 سوره عنکبوت “نماز” به عنوان عامل باز دارنده از فساد و فحشا در جامعه ذکر شده است؟ و خداوند متعال فرموداند” اقم الصلوه ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر[3] “

الف- آیا این آیه صرفا یک موضوع  اخلاقی را بیان می کند، همان طور که خیلی از افراد چنین تصور می کنند؟

ب- آیا این آیه صرفا یک عمل  عبادی را توصیه  می کند؟

ج-آیا ذکر نماز در این آیه یک مسئله راهبردی و یک جلوه ای راهبردی از سیاست جنایی اسلام برای کنترل جرائم  محسوب شود؟

4-2- بررسی مفهومی رابطه  بین نماز و ترک فساد و  فحشاء

4-2-1- برداشت های ظاهری

آثار روحی

دسته اول از روایات موجود از تفسیر آیه شریفه”ان الصلوه تنهی عن فحشاء و المنکر» این موضع را بیان داشته اند که، نماز چون یک عمل عبادی و به نوعی ذکر خداوند محسوب می شود، این عمل  انسان را به خدا نزدیک می کند و این نزدیکی به خدا باعث دوری انسان از فساد و فحشا می گردد.

 آثار وضعی

دسته دوم از روایات موجود از تفسیر آیه شریفه”ان الصلوه تنهی عن فحشاء و المنکر» این موضع را بیان داشته اند؛

مادامیکه فرد در حال نماز هست از ارتکاب گناه بری است در تفسیر آیه ”وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ.» آمده است گفت”نماز مانع خداوند است و آن نمازگزار را مادامی که در حال نماز خواندن است از معاصی دور نگه می دارد و  سپس این آیه را تلاوت کرد ”(فيض كاشانى - 1418، ق:  947‏) در تفسیر دیگر و در رد این موضوع بیان شده است؛ گفته شده نماز، نمازگزار را از فحشا و منکر مادامی که در آن است دور می دارد  مثل قول خداوند متعال” و هر کس که داخل در آن شود در امان است” و این قول ضعیف است و برای نماز مدح محسوب نمی شود چون خواب هم چنین حالتی را دارد.  [4](حائری، 1377، 401)

برداشت دوم این است که  نماز بر نماز گذار اثر وضعی دارد، یعنی نماز مستمر خواه نا خواه، روزی موجب دور کردن  انسان از فساد و فحشاء می گردد.” روي: إنّ فتى من الأنصار كان يصلّي الصّلوات  مع رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و يرتكب الفواحش، فوصف ذلك لرسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله فقال:”انّ صلاته تنهاه يوما”(فيض كاشانى ملا محسن - 1418 ق:  947‏)[5]

در این خصوص برخی از مفسرین بیان کرده اند که براستی تمام نماز – به حسب شروط کمال و روح عبادت برای آن _ اثر باز دارنده از فحشا دارد پس هم به طور کلی و هم به طور جزیی و محدود انسان را از فساد نهی می کند،پس ممکن نیست برای کسی که نماز بخواند و اثری بر آن نباشد و حتی اگر نماز صوری باشد باز هم بر آن اثر است، و حتی اگر فرد به گناه آلوده باشد، طبعا چنین نمازی اثر کمی دارد . پس برای توضیح بیش تر می گوییم؛ نهی از فحشا و منکر  دارای سلسله درجات و مراتبی است و تمامی نمازها با رعایت شرایطی دارای این درجات است.[6]

4-2-2-برداشت های معنایی

یک انسان مدبر در صورتی که به این موضوع بیندیشد، این سئوال برایش مطرح می شود که در جامعه بی تمدن زمان پیامبر، چرا برای پیشرفت اسلام، به جای در پیش گرفتن سیاست خشن  و مجازات کردن،” نماز به عنوان عامل بازدارنده  از فساد در قرآن معرفی می شود”؟!

شاید اگر ما در زمان پیامبر زندگی می کردیم و امورات زندگی مردم آن زمان را به ما می سپردند بهترین راه برای کنترل اجتماع آن روز را، اعمال تشدید مجازاتها و سخت گیریهای بی رویه می دانستیم.  و اتفاقا همین رویه در همان زمانها و امروز در برخی جوامع وجود دارد به طوری که می بینیم”داعش» برای پیش برد اهداف خود شعاری را به این مضمون مطرح می کنند که« النصر بالرعب” و پیروزی را در ایجاد وحشت و هراس می دانند   و جنایت های فراوانی مرتکب شده اند  و در بقیه اقصا نقاط جهان در این زمینه داستانهای زیادی مبنی بر قتل  و کشتار افراد مختلف برای کنترل آنها خوانده و شنیده ایم.  

لیکن  خداوند متعال، مثل افراد روی زمین برای کنترل جرم ها و جنایتها  نگاه نکرده است، و متاسفانه رفتارهای غلط، دین اسلام را به مردم دنیا  برعکس نشان داده است.

همان طور که بیان شد، رویه ای تربیت محور، به عنوان سیاست اولیه اسلام است، و” شدت در مجازاتها با وجود تفسیرهای فراوان”، به عنوان سیاست جنایی ثانویه اسلام  محسوب می شود.

بعد از مطالعه قرآن می بینیم، خداوند متعال، تنها راهی که انسان را،  از فساد و فحشا دور می دارد  اقامه نماز معرفی کرده است در این خصوص در سوره عنکبوت آیه 45 آمده است، “اقم الصلوه إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ»   (همانا نماز از زشتی ها و منکر باز میدارد) از آیه این نکته فهمیده می شود که اسلام دینی است که برای نفوذ در قلوب مردم و برای اصلاح آنها راه های درونی و غیر مادی را پیشنهاد می دهد و« راه های ضربتی و خشونت وار را”  و لو در جوامع ابتدائی زمان پیامبر، توصیه نمی کند .

لذا به نظر می رسد با توجه به معنای آیه شریفه، علی رغم وجود جلوهای دیگری  در نماز،  نماز جلوه بارزی از سیاست جنایی اسلام در کنترل مفاسد فردی و اجتماعی است.  البته  هر چند در این آیه، راه دوری از فساد و فحشا نماز بیان شده است، لیکن باید گفت؛ نماز مذکور در آیه  به این معنی نیست که هر نماز خوانی مرتکب گناه نمی شود. “و سياق آيات شاهد بر اين است كه: مراد از اين بازدارى، بازدارى طبيعت نماز از فحشاء و منكر است، البته بازدارى آن به نحو اقتضاء است نه عليت تامه، كه هر كس نماز خواند، ديگر نتواند گناه كند.» (موسوی همدانی – 1374، 401) ‏‏

به نظر می رسد ذکر نماز در این آیه از باب نشانه ای از یک کل باشد، به این معنا که،  اسلام یک کل واحد است یعنی تمام اجزای آن به هم پیوستگی دارد و در اصل نماز یک جزء از یک کل به شمار می رود،  پس اینکه در آیه شریفه نماز، مایه دوری از فساد و فحشا دانسته شده است  نماز به صورت مجرد و تنها مد نظر نیست، بلکه نماز با تمامی اجزا و پیوستگی های شرعی اش که مشتمل بر اوامر و نواهی الهی است  می تواند  مانع فساد و فحشا شود  و الا کسی که مال مردم را غصب می کند و بر روی زمین غصبی نماز می خواند قطعا این نمازش بلا اثر است و یا کسی که نماز  با ریا می خواند چگونه نمازش می تواند از زشتی ها او را باز دارد، در این رابطه در تفسیر” لأمثل فى تفسير كتاب الله المنزل» بعد از بیان حکمت های نماز آمده است که” إنّ الصلاة- بقطع النظر- عن محتواها، و مع الالتفات إلى شرائط صحتها، فإنّها تدعوا إلى تطهير الحياة! لأنّنا نعلم أن مكان المصلي، و لباس المصلي، و بساطه الذي يصلي عليه، و الماء الذي يتوضأ به أو يغتسل منه، و المكان الذي يتطهر فيه”وضوء أو غسلا» ينبغي أن يكون طاهرا من كل أنواع الغصب و التجاوز على حقوق الآخرين. فإنّ من كان ملوّثا بالظلم و الغصب و البخس في الميزان و البيع و آكلا للرشوة و يكتسب أمواله من الحرام. .. كيف يمكن له أن يهي‏ء مقدمات الصلاة!؟ فعلى هذا فإنّ تكرار الصلاة خمس مرات في اليوم و الليلة- هو نفسه- دعوة إلى رعاية حقوق الآخرين!”

و در ادامه می فرماید« إنّ للصلاة- بالإضافة إلى شرائط صحتها- شرائط لقبولها، أو بتعبير آخر: شرائط لكمالها، و رعايتها- أيضا- عامل مؤثر و مهم لترك كثير من الذنوب!.» (مكارم شيرازى ناصر  - 1421 ق،  408 ‏) [7]

در تفسیر اطيب البيان في تفسير القرآن در این زمینه آمده  است ”مراد از اقامه،  مجرد اتيان آن نيست بلكه حفظ و نگهبانى و نگاهدارى نماز است به بيان احكام و ترغيب مؤمنين و ذكر مثوبات و فوائد آن و انذار ترك و تضييع. . و وجه اينكه نماز ناهى از فحشاء و منكر است اينكه اگر با توجه بكلمات نماز و افعال آن و آداب و شرائط آن بيشتر باشد جلوگيرى آن زيادتر ميشود (سيد عبد الحسين طيب - 1378 ش‏: 331)

به همین سبب ممکن است این سئوال در ذهن تداعی شود، که آیا صرف نماز خواندن می تواند انسان را  از فساد و فحشا دور نگه دارد، یا نکته دیگری در این خصوص وجود دارد، در صورت مداقه نظر در آیات مرتبط با نماز  می بینیم،  در قرآن مجید به جای« نماز خواندن” به”اقامه نماز» توصیه شده است.

نکته دوم اینکه قبل از  آیه شریفه” ان الصلوه تنهی عن الفحشا و المنکر»  عبارت« اقم الصلوه” به کار برده شده است  سئوالی که ممکن است در این خصوص  ذهن مخاطب را به خود مشغول دارد این است که آیا بین “نماز خواندن» و”اقامه نماز» تفاوت وجود دارد.  که خداوند متعال باراها  لفظ صلاه را با واژه اقیموا الصلوه به کار برده است.  در بررسی آیات مرتبط با این موضوع  آیات ذیل  واژه نماز به صراحت با اقامه بیان گردیده است؛

«وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرّاکِعینَ» (سوره بقره، آیه 110) ”... فَأَقیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنینَ کِتابًا مَوْقُوتًا»(سوره نساء، آیه 103)”... وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنینَ»(سوره یونس، آیه 87)،”أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی‏ غَسَقِ اللَّیْلِ...»«... أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری»(سوره طه، آیه 14)”... وأَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ...»(سوره انبیاء، آیه 73) “وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‏...»(سوره نور، آیه 56)”...وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکینَ»(سوره روم، آیه ) 

مفسرین در این خصوص قائل هستند که بین« اقامه نماز”و”خواندن نماز”، تفاوت  وجود دارد.  و مقصود خداوند از  توجه به نماز،”اقامه نماز» است نه« خواندن نماز» به صورت یک امر روز مره،  که غالب ما دچار آن هستیم.

بنابراین  بر اساس مفهوم قرآن، نماز عملی مبتنی بر خواندن صرف  نماز  نیست  و الا مثل آیه شریفه”فاقروء ماتیسر من القران”تا جائی که برایتان مقدر است قرآن بخوانید،  در مورد نماز نیز چنین سیاقی بایستی به کار برده می شد در حالیکه در مجموعه آیات مربوط به نماز  به” اقامه و برپا داشتن نماز» و”حفظ نماز» اشاره شده است.  و این تعریف و برداشت معنای دومی را که از نماز بیان کردیم تقویت می کند.

اقامه نماز به معنای صرف نماز خواندن نیست بلکه به معنای محافظت بر اقامه نماز و ایستادگی در برابر جریانات مخالف نماز است  در این خصوص علامه جوادی آملی  معتقدند که “ اقامه نماز غير از خواندن آن است. خواندن نماز و تداوم بر آن عملى است واجب و در قرآن كريم از اوصاف مومنان شمرده شده است: (والذين هم على صلوتهم حافظون)،  (جوادی آملی- ج 2، ص 165) راغب در کتاب مفردات در مورد اقامه مذکور در  قران آورده است که اقامه در قرآن به چهار گونه  بیان گردیده است که از این 4 شکل، اقامه مد نظر از نماز در آیه”يا اَيهَا الَّذينَ ءامَنُوا اِذا قُمْتُمْ اِلَي الصّلوةِ» اي كساني كه ايمان آورده‌ايد هنگامي كه قصد نماز كرديد (مائده: 6) موید معنایی است که بر قيام و قِوام تكيه‌گاه و عمود و ستون و حافظ  دلالت دارد. وي معتقد است هر جا خداوند نماز را ستوده و به نماز امر كرده است، واژة اقامه را به كار برده و با آوردن اين واژه خواسته بر انجام دادن نماز همراه با حقوق و شرايط آن تأكيد كند. (راغب اصفهاني، حسين بن محمد،المفردات في غريب القرآن، تهران، نشر كتاب، 1404ق.) لذا  به نظر می رسد در کنار برداشت های ظریفی که از آیه فوق به عمل آمده است  در این آیه شریفه  و آیات دیگر” نماز» به عنوان یک نماد، مد نظر شارع است  که  تداعی گر  آموزه های  ذیل برای یک پیشگیری موفق نسبت به راههکارهای مقابله با جرم در جامعه  است. نماز نمادی از”پیشگیری اولیه» است همان طور که در قسمت مفاهیم بیان شد، در علم جرم شناسی مفاهیم گسترده ای از انواع  پیشگیری ها وجود دارد، که یکی از انواع  آنها پیشگیری اولیه  در کنار پیشگیری ثانویه و پیشگیریه ثالث است.

نکته بسیار ظریف این است که  هر چند در اسلام  برای مقابله با جرم برای مراحل سه گانه احکام خاصی دارد، ولی خداوند متعال با بیان “اقامه نماز” به عنوان  موثرترین راهکار پیشگیری از جرم و با استفاده از ادات انحصار “انَّ» بر سر آیه شریفه”انَّ الصلوه تنهی عن الفحشاء والمنکر» خواسته این معنا را بیان دارد که تنهاترین راه کنترل افراد،  کنترل وجدانی آنها است.  و در پیش گیری گسترده خشونت با مجرمین، راهکاری فرعی  غیر اصلی و غیر موثر است.

ایجاد نظارت معنوی به نسبت نظارت مادی

در زمانی که مردم از ترس حاکمان خود، خراج می داده اند و از خوف شمشیر آنها اطاعت می کرده اند، در دنیای وحشی زمان پیامبر، خداوند متعال راه پیرایش جامعه را از آلودگی ها پرورش روحی انسان از طریق فرهنگ نماز می داند.  

امروزه یکی از راه های کنترل جرم، در انواع پیشگیری ها، نظارت  عمومی بر افراد است، در این نوع از پیشگیری، افراد جامعه از ترس دوربین های مخفی و مدار بسته، و از ترس جریمه و مجازات مرتکب جرم نمی شوند، چنین سیاست جنایی، از نظر اسلام مورد قبول نیست چرا که اسلام تجسس در زندگی و احوال مردم را حرام می داند و از طرفی در قرآن کریم به امت اسلامی دستور موکد به عدم تجسس در زندگی مردم را داده است و می فرماید” يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا» (حجرات : 12) در حالی که در سیاست جنایی برخاسته از نماز، نماز گزار خود را در مقابل خداوند خود مسئول می داند و به شوق اوست که شبانگاهان نماز به جای می آورد و از خوف پاسخ گویی او مرتکب رفتارهای خلاف شرع نمی شود، در صورتیکه در نظارتهای امروزی مردم از ترس جریمه و زندانی شدن از ارتکاب جرم  امتناع می کنند و این نوع برخورد با انسان برخوردی غیر انسانی  است. به گفته یکی از بزرگان جرم شناسی امروز جامعه جهانی یک حصر عظیم است. و متاسفانه می بینیم جایگاه ما به جایی رسیده است که جمله این جا«مجهز به دوربین مدار بسته است” تاثیر بیش تری از« عالم محضر خداست در محضر خدا گناه نکنید» پیدا کرده  است.

احساس بزرگواری روحی برای نمازگزار

در سیاست جنایی غربی که مبتنی بر نظارت مادی است انسان هیچگاه گمان نمی کند که به کمال روحی نیز خواهد رسید  خود را موجودی می بیند که در یک چهارچوب قانونی باید حرکت کند تا بمیرد و اگر در این سیاست جنایی  باوری نیز وجود دارد مبتنی بر ترس از کنترل گر های  اجتماعی است. و اگر چه افراد از لحاظ رفتاری به سامان می شوند ولی از لحاظ روحی  هیچگاه به کمال روحانی نخواهند رسید.

لیکن در سیاست جنایی اسلام، انسان مومن نه تنها از ترس خدا  بلکه برای رسیدن به کمال روحی  در جامعه قدم می گذارد تا به کمال مطلوب خود برسد و فرد نمازگزار انسانی، وارسته، پاک و منزه به شمار می آید، و در نتیجه آن اعتقاد الهی، نمازگزار به کمال رفتاری مطلوب می رسد و تا جایی پیش می رود که به جز خدا چیز دیگری را نمی بیند .

ناکارآمدی سیاست های جنایی مادی (مجازات محور)

سیاست جنایی مادی، یعنی کنترل انسان به وسیله وسایل مادی مثل دوربین و ... لیکن خداوند متعال با بیان کنترل جامعه با اقامه نماز (ذکر) و فرهنگ نماز خوانی،  خواسته این مطلب را بفهماند که، راه هایی مادی برای کنترل جرم تاثیر مبنایی نداشته و ندارد. امروزه می بینیم در سنوات گذشته جنبش هایی با رگه های معنوی به وجود آمده که اصلاح جامعه را از دولت محوری به جامعه محوری می دانند در این خصوص در نظریه های جرم شناسی صلح طلبانه می بینیم بیان میشود” صلح طلب ادعا می کنند که یک فرد در انجام چنین عملی، ایده ها، ارزش های عدالت را نه از طریق علوم محض، تبلیغات رسانه ها و عوام فریبی دولتی، بل بایستی از طریق ایمان، معنویت و صلح استنتاج نمایند. در حقیقت، جرم شناسان صلح طلب همه ما را به برداشتن این گام اول به سوی یک دگردیسی معنوی دعوت می کنند- دگردیسی که همه ما را قادر به اجتناب از نگرش های ستیزه جویانه و روحیه زندگی با شمشیر می کند، به نحوی که رنج شخصی خود را بشناسیم، در صلح و صفا باشیم و با این تصور زندگی کنیم که همه ما در واقع محافظ برادرانمان هستیم.” (پاول کلنووسکی)

کنترل جرم از طریق کنترل ذهن

یکی از راه های کنترل جوامع  در دنیای امروز، کنترل اذهان مردمان آن جامعه است، به نحوی که طبق اخبار واصله،  جامعه آمریکای امروز، مردم دو گروه هستند برخی از مردم شهروند دیزنی[8] و برخی شهروند آمریکای محسوب می شوند، برنامه این شرکت بزرگ آمریکایی کنترل اذهان مردم آمریکا در جهت فروش محصولات و هدایت ایشان به سمت آرمان های بلند مدت خویش است، لذا آن چه که می تواند به طور عمومی جامعه را به سمت جرم سوق دهد یا  از جرم باز دارد کنترل روحی (کنترل ذهن) مردم جوامع است که دقیقا این مسئله امروزه در جهان به طور کاملا دقیق مورد استفاده کشورهای استعمار گر قرار گرفته است، یعنی همان طور که نمی توان با زور مردم را اصلاح کرد با زور هم نمی توان آنها را منحرف کرد، پس آنها به این نتیجه رسیده اند که تنها ترین راه برای انحراف جامعه کنترل ذهن آنها [9]  از طریق ایجاد فساد های اخلاقی در جهت خواسته هایشان است و این نکته ای است که اسلام  قرنهای گذشته بیان کرده است   و تنها ترین راه کنترل جامعه را، توسل به امور غیر مادی می داند که نماز نشانه و تجلی آن و طریقی برای” ذکر» است.  و حکومت ها در صورتی می توانند جوامع را کنترل کنند که  اذهان آنها را بتوانند کنترل کند.

در این خصوص ممکن است به ذهن برسد که نماز  یکی از رسومات  جوامع معنوی است و تعیُّن این موضوع برای نماز چندان تازگی ندارد.  

در جواب این موضوع باید گفت؛

همه ادیان الهی دارای یک جهت هستند و به جز تکامل مقدمین آنها بر موخرین آنها، تقابلی بین آنها احساس نمی شود علی رغم برداشت های عوام، که اسلام  سیاستی خشن دارد، اسلام برای کنترل اجتماع و ملت خود سیاستی نرم و درونی دارد. که نماز از دو جهت حائز اهمیت است.

 الف- برگزیدن انحصاری راهکارهای معنوی بر راهکارهای مادی کنترل جرم

  ب-  کنترل اذهان به عنوان سیاست پیش برنده موفق اجتماعی

4-3- سیاست جمهوری اسلامی ایران  در قبال اقامه نماز

4-3-1آسیب شناسی برنامه های اقامه نماز در ایران

بعد از سالها مجاهدت سرانجام در سال 57 انقلاب اسلامی به رهبری امام رحمت الله علیه پیروز شد.  همه چشم های مظلومین به حاکمیت حکومت اسلامی دوخته شد.   در راس این حکومت اجرای  آیات قر آنی و روایات مذهبی  به شدت مد نظر قرار گرفت آیاتی چون آیه شریفه 41 سوره حج که بیان میدارد” الَّذينَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ» [10]

به همین سبب سعی بر آن شد برنامه های دولتها  به صورت ویژه ای مبتنی بر خواندن نماز  و اجرای احکام دیگر اسلام، قرار گیرد، اما در این میان چیزی که کم تر مورد توجه قرار گرفت، باطن احکام اسلامی و معنای آسمانی آنها در سطح گسترده جامعه بود، و به جای آن که سیستم های اسلام و اصول آن حالت اجرایی یابد، متاسفانه اسم اسلام بیش تر بر  زبان ها رانده شد و حالت روز مرگی پیدا کرد، و در عمل کم تر به واقعیت های آن جامه عمل پوشیده شد. یکی از احکامی که به شدت گسترش یافت این بود که در پادگان ها، مدارس، پارک ها و حتی در زندان ها اقامه نماز جماعت، تکلیفی اجباری و یا حداقل امتیاز آور برای افراد محسوب گردید.  

در پی این سیاست، و دولتی شدن برخی از تکالیف دینی و مذهبی و امتیاز آور بودن اجرا و اقامه آنها و گسترش ظاهری این امر متاسفانه، ثمره موفقی از اجرای آنها به دست نیامد به نحوی که در آماره به دست امده از زندانیان شهرستان بروجرد می بینیم 69 % از زندانیان سابقه  نماز خواندن دارند لیکن به نتیجه مذکوره در قرآن نرسیده اند و حتی می بینیم خیلی از افراد در بیرون جامعه زندگی می کنند اما بدون اینکه اهل نماز باشند لیکن مرتکب جرم نیز نشده اند. در این میان نماز که در راس همه عبادت دینی و مذهبی قرار داشت.  به جای اینکه بعد از انقلاب در جهت اقامه نماز کوشیده شود، همان معنای عرفی قبل از انقلاب تغییر نکرد. و سیاست های اجرایی که در سطح جامعه برداشته شد به جای اینکه به سمت اقامه شدن قدم نماز سوق پیدا کند به سمت نماز خوان کردن مردم  قدم برداشت، و در افکار عمومی نه تنها نسبت به ”اقامه» نماز قدم های موثری برداشته نشد بلکه با حالت اجرایی که  اقامه نماز در ادارات و سازمان ها و .... به خود گرفت،گرایش عمومی به سمت نماز خوان کردن مردم  بیش تر قدم برداشته شد.

بنابراین در ذهن عامه قبل از انقلاب، اقامه نماز تنها عملی محسوب می گردید که وظیفه آنها تنها انجام دادن آن بود.  و بعد از انقلاب، سیاست اجرایی کشور در قبال این وظیفه آسمانی به طور گسترده ای، صرفا اجرای نماز در سطح وسیعی از جامه قرار گرفت. به نحوی که در موسسات آموزش عالی و یا مدارس و ... جایگاه نماز احداث شد. و همایش های فراوانی به اسم نماز صورت گرفت. و صورت ها به سرعت تغییر کرد اما هم چنان سیرت ها تغییر نیافته باقی ماند. همان طور که بیان شد بین اقامه نماز و اجرای نماز تفاوت وجود دارد  و هر چند نمی توان حتی اثر خواندن صوری نماز را نادیده گرفت، لیکن به نظر می رسد وظیفه حکومت اسلامی بعد از قدرت پیدا کردن می بایست به سمت” اقامه نماز» می بود تا  اجرای نماز، لیکن در سیاست اجرایی به شدت نماز خوان کردن مردم مورد توجه قرار گرفت و برنامه های اجرایی نیز به جای  اینکه مردم را ذاتا نماز خوان نماید، یا بی اثر بود یا ایشان را از نماز خواندن و فرهنگ آن فراری داد، به همین سبب می توان برنامه های جمهوری اسلامی ایران را به شرح ذیل بیان کرده و آسیب های آنها را نیز بر شمرد؛نشان داده شدن اقامه نماز در میان برنامه ها ی تلویزیونی یکی از کارهای متداول تلویزیون در سال های بعد از انقلاب، قطع برنامه ها در زمان اقامه نماز بدون در نظر گرفتن آثار جانبی آن بر مخاطبین است. هیچ گاه فراموش نمی کنم که در دهه  60  یا 70 تلویزیون دو کانال بیش تر نداشت.

و آنگاه که ساعت 5 از مدرسه ابتدایی برمی گشتم تنها ساعت کارتون ساعت 17 بود تا ساعت 17و 45 دقیقه، در این زمان که شبکه ملی در حال پخش کارتون بود، به ناگاه وقت اقامه نماز  به افق استان ما فرا می رسید و در زمان  پخش کارتون از شبکه ملی،   برنامه توسط استان قطع و 15 دقیقه اقامه نماز نشان داده می شد. و همین مطلب برای ما که  کودک بودیم بسیار ناخوش آیند بود.  و نماز را بیش تر مزاحم می دیدیم.؟؟

در زمان حاضر نیز،  اقامه پخش نماز، از اذان گرفته تا اقامه نماز و دعای بعد از آن یکی از برنامه های روز مره شبکه های ملی و استانی کشور است، دقیقا سئوالی که می تواند مطرح  شود این است که هدف از پخش نماز در بین برنامه های تلویزیونی  در سراسر کشور که افقهای متفاوتی دارد چه نتیجه های را در پی خواهد داشت؟  به قطع یقین به غیر از معدود افرادی که هم افق با مکان پخش تلویزیون یا رادیو هستند[ به فرض که 100% آنها مخاطب تلویزیون و نماز گزار باشند] بقیه افراد که در سراسر ایران افق های متفاوتی دارند و یک برنامه را مشاهده می کنند.  بی اثر است.  و حتی می تواند ذهنیت ساز باشد. لذا به نظر می رسد در شبکه های ملی صرف اطلاع رسانی وقت نماز، بسیار مفیدتر از قطع برنامه و پخش  اذان، نماز  و دعا باشد.

اقامه نماز در موسسات آموزش عالی

قطعا برای همه پیش آمده است که در طول تحصیل  به نماز خانه دانشگاه سری زده باشند، اولین سوالی که ممکن است ذهن مراجعه کننده را به خود جلب کند این است که این مکان خوابگاه است یا نماز خانه و علی رغم اینکه ممکن است برای خواندن نماز مورد استفاده قرار گیرد عملا در اقامه نماز اثر مستقیم ندارد، و هر آنکس که خود نماز خوان بوده بدون توجه به بود یا نبود نماز خانه دنبال نماز خانه می رود.  

اقامه نماز در مدارس

یکی از کارهای سطحی در مدارس، اقامه نماز در نماز خانه بدون توجه به نماز خوان بودن یا نبودن دانش آموزانی است که معمولا به اجبار به نماز خانه ها برده می شوند. در این میان تعارضات شدیدی بین فرهنگ خانوادگی دانش آموزان با  فعالیت های پرورشی در حال اجرا در مدارس صورت می گیرد. که نه تنها کودکان را به اقامه نماز ترغیب نمی کند بلکه با توجه به عدم تطبیق اجراء نماز با فرهنگ کودکان اگر نگوییم که کودکان ضد نماز می گردند، بین فرهنگ خانوادگی کودکان با فرهنگ آموزش تعارض مهمی صورت می گیرد. که اگر فرهنگ اجرایی مدارس نتوانند طبق نظریه ترجیحی ساترلند سلطه فکری و فرهنگی یابند شاید موجب تارک صلوه شدن کودکان در آینده از طریق باز زدگی آنها شود .  

به همین سبب به نظر می رسد در برنامه های آموزشی مدارس به جایی اینکه نماز به صورت یک تئاتر اجرا گردد، باید به صورت آزادانه برای کودکان اجرا گردد. و خود کودکان اجرا یا انجام آن را به عهده گیرند تا اینکه در مدارس اول نماز بخوانند و بعد به سر کلاس بروند !!!  

اجرای همایش های گسترده

به طور تقریبی یکی از سیاست های  مداوم ومکرر در سطح کشور، سیاست برگزاری و حمایت از همایش های نماز و نماز خوانی است. همایش هایی که هر چند از لحاظ علمی ممکن است مطالبی داشته باشد لیکن  دارای بار آثار عملی در اجتماع نیست، همایشی که معمولا در غالب ارائه مقاله  در یکی دو روز اجرا شده و بعد از آن دست آورد های آن یا کار آمد نیست و یا اینکه سیستم اجرایی کشور برای آن هیچ گونه بها و ردیف بودجه قرار نمی دهد. و علی رغم اینکه می بینیم همایش های فراوانی برای اقامه نماز در جامعه برگزار می گردد و  مقالات متعددی در همایش ها اراه می شوند، در نماز خوان شدن جوانان کم ترین اثر را ندارد، و علت آن هم همان طور که گفته شد این است که مخاطب اصلی این همایش ها محافل علمنی هستند که خود غالبا نماز گذار هستند و طیف عمده ای از جوانان دست آورد این همایش را مشاهده نمی کنند.

اقامه نماز در ادارات و سازمان ها

قطعا بارها و بارها به سازمان های دولتی مثل دادگستری و ... مراجعه کرده اید،  در این زمان ممکن است شما دارای کار مهمی باشید و از فرصت کمی برای انجام کار خود در اداره مربوطه داشته باشید . اما به هنگام مراجعه با وقت اذان مواجه می شوید و در این زمان چند حالت قابل مشاهده است  الف- کارمندی که نماز نمی خواند و درب اتاق را بسته است ب- کارمندی که برای نماز رفته و همین رفت و آمد برای اقامه نماز باعث اتلاف وقت ارباب رجوع می شود. در این حین ارباب رجوع فارغ از اقامه نماز، به معطلی خود و فرار کارمندان برای اقامه نماز از انجام کار مردم  توجه می کنند  و قلب آنها کراهتی را از نماز در ذهن خود می پروراند که  موجب سرزنش نماز نیز می گردد. این گونه نماز گذاردن و نماز خواندن  یکی دیگر از سیاست هایی هست  که در پی انقلاب در ادارات و سازمان ها شکل گرفت. و متاسفانه آثار مطلوبی نیز ندارد.

اقامه نماز در پارک ها

نماز همان طور که بیان شد عملی عبادی و در راس همه عبادت قرار دارد، یکی از برنامه هایی که در  شهرها برای کنترل نابهنجاری ها در پارکها و تفریح گاهها صورت می گرفت و شاید نیز در برخی جاهها دیده شود، برپایی نماز جماعت در پارک ها با ایجاد مزاحمت برای کسانی است  که در آن ساعت برای تفریح به آن مکان میرفته اند بوده است. تصور کنید جوانی که با دین اصلا ارتباطی ندارد و برای تفریح به پارک می رود، شاهد این است که در پارک بدون اینکه نماز خانه ای داشته باشد که مردم  به طور عادی برای اقامه نماز به آن جا می روند، قسمتی از معبر یا راه داخل پارک را بسته و با پهن کردن موکت مشغول اقامه نماز هستند !! به نظر شما آیا این نوع از اقامه نماز موجب جذب جوانان به نماز می شود یا موجب دوری ایشان و...

نحوه اقامه نماز در مساجد

متاسفانه علی رغم اینکه مسجد بایستی محل اقامه نماز باشد وانجام  امور دیگر در آن نهی شده است، و یا متولیان مساجد باید سرآمد افراد باشد و جذب حداکثری داشته و دفع حداقلی داشته باشد. متاسفانه مساجد ما در نماز خوان کردن مردم نتوانستند ارتباط شایسته ای را با مردم برقرار کنند و در سال های اخیر ضعف های موجود در سیستم اداره مساجد از جمله نبود ائمه جماعت  دائم و ... عامل بسیار مهمی برای کاهش نماز گزاران در مسجد شده است. اجتماع دینی ایرانی اکثراً به خواندن نمازهای واجب می‏پردازند. اما نحوه برپائی نماز‏های مزبور عمدتاً فرادا است. از این رو، داده‏های تجربی، حاکی از بی‏رغبتی به نماز جماعت و حضور کم‏رنگ نمازخوانان در مساجد محلی و نمازخانه‏های مدرسه‏ای و دانشگاهی است. حضور در نماز جمعه نیز، با وجود تمهیدات گسترده حکومتی و تبلیغات رسانه‏ای، بسیار ناچیزتر از نماز جماعت است.(حسینی /93)

4-3-2-بررسی بالینی اقامه نماز در زندان های شهرستان بروجرد

همان طور که در گذشته آمد اقامه نماز به دلالت صراحت آیات و روایات، موجب دوری انسان از فساد و فحشا می تواند باشد، و سیاست جنایی اسلام علی رغم همه تبلیغ های موجود در این خصوص رویکردی، تربیت محور دارد، محقق برای دست آوردن این مطلب که آیا از لحاظ کاربردی نیز  هر نمازی می تواند موجب دوری از فساد و فحشا شود اقدام به مصاحبه با 114 نفر از زندانیان شهرستان بروجرد نمود. در این مصاحبه سئوالات ذیل از زندانیان شهرستان بروجرد به عمل آمد که، قبل از حبس زندان  نماز خوان بوده اید؟  از 114 نفر، 97 نفر جواب آری و  35 نفر  جواب خیر داده اند در برداشت اولیه از آمار بدست آمده 69.66% از زندانیان سابقه اقامه نماز داشته اند و تنها  30.70% از آنها سابقه اقامه نماز نداشته اند.

طبق برآورد به عمل آمده معلوم می گردد، کسانی که دارای سابقه اقامه نماز داشته اند نیز مرتکب بزه شده اند. لیکن در ادامه فرضیه اقامه نماز و بازدارندگی آن، این سئوال مطرح شد که چه نمازی و با چه کیفیتی می تواند دارای بازدارندگی باشد. به همین سبب محقق در تحقیق خود سئوالات دیگری نیز از بزهکاران ساکن در ندامتگاه بروجرد مطرح کرده است.  لذا باتوجه به سئوال فوق که از 114 نفر بیان کرده اند که آیا اهل نماز بود اند یا خیر فقط 79 نفر(69%) به این موضوع جواب مثبت داد ه اند و 35 نفر (30%) اعلام کرد اند که نماز نمی خوانند یا سابقه نماز خواندن ندارند به همین سبب

سئوالات ذیل از کسانی به عمل آمد که سابقه نماز خو.اندن داشتند.

از چه سنی شروع به نماز  خواندن کرده اید؟ از   79 نفر جوب دهنده به سئوال فوق، فقط32 نفر یعنی 40% آنها اعلام کردند که از سن تکلیف نماز خوان بوده اند و  47 نفر یعنی 57% از آنها اعلام کرده اند که    بعد از سن تکلیف شروع به نماز خواندن کرد ه اند.

در کنار سئوال 2، سئوال 3 از زندانیان به عمل آمد که”نماز را در چه وقت اقامه می کرد ه اید”؟ از 79 نفر  سئوال به عمل آمده معلوم شد که 60 نفر یعنی 75.949 % از کسانی که سابقه اقامه نماز داشته اند وقت اقامه نماز برایشان چندان اهمیت نداشته است.  و فقط 19 نفر یعنی 24 % از زندانیان اهل نماز اول وقت بوده اند.

سئوال بعدی که از ایشان پرسیده شد این بود که در صورتی که نماز می خواند اید به چه نحو اقامه نماز می کردید؟ از 79 نفر مورد پرسش فقط 11 نفر یعنی13.92% اعلام نمودند که  منظم نماز می خوانده اند و بقیه یعنی 68نفر به میزان درصد 86% اعلام نمودند که نامنظم نماز می خوانده اند.

سئوال بعدی برای سنجش کیفیت نماز، این افراد این بود که نماز را غالبا در مسجد می خوانده اند یا خیر که فقط 6  نفر از آنها به میزان درصد 7.594% به مسجد رفتن و اقامه نماز اذعان نمودند و بقیه افراد یعنی 73 نفر به میزان درصد     در منزل می خواندم92 %  ارتباطی با اقامه نماز در مسجد نداشته اند .

از سئوال های مطروحه 2، 3، 4، 5 که توسط محقق از زندانیان به عمل آمد برای تعیین کیفیت و توجه زندانیان به مقوله اقامه نماز بود. این نتیجه حاصل شد که؛ هر چند غالب زندانیان سابق اقامه نماز  قبل از زندان داشته اند لیکن آنها در اقامه نماز چندان، پای بند و قانون مدار نبوده اند و اقامه نماز را سبک می شمارده اند. بنابراین می توان نتیجه گرفت،اگرچه اکثر بالایی از زندانیان  کسانی بود اند که  نماز خوان بود ه اند لیکن ایشان چندان مقید به اقامه نماز نبود ه اند و در اصل نمازی که بدون قید و بند و سبک شماری اقامه شود،  نمی تواند بازدارندگی از فساد و فحاشی را داشته باشد که در قرآن وعده داده شده است.

نتیجه گیری

در این تحقیق محقق به بررسی  انواع سیاست های جنایی و سیاست جنایی اسلام  پرداخت و گفته شد سیاست جنایی اسلام دارای سیاستی دو لایه است، سیاست اصلی و سیاست فرعی، سیاست اصلی اسلام مبتنی بر پیشگیری اولیه است، اما سیاست ثانویه مبتنی بر برخورد فیزیکی با عوامل انحرافات است که از آن به عنوان  پیشگیری ثالث یاد می شود. باید یاد آور شد، مهم ترین دلیل محقق از این تحقیق این است که در زمانی که تمامی ملت ها برای کنترل جامعه شدت در مجازات و برخوردهای فیزیکی را پیشنهاد می کنند، دین اسلام به صراحت مهم ترین تکلیف عبادی خودش را به عنوان وسیله کنترل جامعه از فساد و فحشا اعلام می کند.

محقق در این تحقیق بعد از بیان برداشت های اولیه از نماز، برداشت ثانویه ای را ارائه می دهد که؛ می تواند در نوع خود جدید باشد، نکته ای که در این موضوع وجود دارد این است که؛ نماز علی رغم جلوه ای که می تواند داشته باشد، دارای جلوه  و نمادی از یک سیاست پیشگیرانه اولیه است.  این موضوع با این سئوال بهتر معنی پیدا می کرد که چرا علی رغم اینکه در زمان جاهلیت زبان زور و شمشیر  معنی پیدا می کرد خداوند متعال، انحصارا، اقامه نماز را به عنوان راه کار  دوری جامعه از فساد و فحشا مطرح می کند.

این موضوع در حالی مطرح میشود که به طور گسترده از اجرای مجازات های شدید در اسلام به عنوان سیاست جنایی اسلام یاد می شود، محقق با انجام این تحقیق به این نتیجه گیری نائل می آید که، مشخصا عمل عبادی چون نماز در راس همه عبادات به عنوان نماد و پرچمی از سیاست جنایی اسلام  قابل بر افراشتن بر فراز مجامع علمی جرمشناسی جهان است، به این معنی که علی رغم فراز و نشیب هایی که در سیاست جنایی های دنیا وجود داشته و دارد، خداوند متعال محور اصلی کنترل جامعه را مبتنی بر فرهنگ خود سازی می داند، و به کار بردن ادات حصر”انَّ»بر سر آیه« ان الصلوه تنهی عن الفحشا و المنکر” زیبنده یک سیاست جنایی هوش مدارانه است. لذا راه اصلی کنترل جرم تا  همراه با تربیت وجدانجامعه نباشد، هیچ قدرتی توان کنترل اجتماع را نخواهد داشت.  و اگر مدت کوتاهی جامعه نیز کنترل گردد لیکن در بلند مدت، چنین سیاستی رو به شکست خواهد بود.

به همین سبب می بینیم در جامعه امروز که به این مسئله پی برده اند برای کنترل جامعه قبل از اینکه به زور و ... متوسل شوند  به کنترل ذهن و انحراف روحی افراد می پردازند که این کنترل ذهن همان ذکر مذکور در نماز و عبادات است. و خداوند متعال قرنها قبل، راه کنترل اجتماع را، قبل از متوسل شدن به زور و خشونت، توسل به نماز به عنوان بالاترین ذکر یاد می کند. در ادامه محقق سیاست جنایی ایران با رویکرد اقامه نماز را مورد بررسی قرار می دهد.  و چنین نتیجه های حاصل می شود که هر چند برنام های ملی متعددی برای نماز در جامعه اجرا می گردد لیکن این برنامه ها به جای اینکه اثر مثبتی بر اقامه نماز و فرهنگ نماز خوانی به معنی واقعی داشته باشد،یا بی اثر بوده و یا اینکه ثاتیر به سزایی نداشته است محقق ضمن آسیب  شناسی برنامه های ملی و فراگیر اقامه نماز برای بررسی اثبات پیشگیرانه بودن نماز  و کیفیت تاثیر اقامه نماز بر زندانیان شهرستان بروجرد به زندان شهرستان بروجرد مراجعه کرده و برای اثبات تاثیر نماز بر بزهکاران بروجرد تحقیق میدانی نموده است، که نتیجه این تحقیق این بود که از 114 نفر 79 نفر ایشان سابقه نماز خواندن داشته اند.  لیکن با بررسی داده های به دست آمده از دیگر سئوالهای مطروحه مشخص شد که هر چند اکثر زندانیان اهل نماز بوده اند لیکن ایشان در اقامه نماز تقید خاصی نداشته و به قول قرآن کریم حافظون علی صلوتهم نبود اند.  لذا معلوم می گردد.  اقامه نمازی  که بدون تقید به آداب آن باشد و در اثر سبک شماری یا عادت اقامه گردد.  اثر بازدارندگی قطعی در رفتار انسان نمی تواند داشته باشد.  و یا حداقل می توان گفت زندانیان کسانی هستند که  توجه به اقامه نماز برایشان چندان اهمیتی نداشته است.  

منابع

قرآن کریم

قانون مجازات اسلامی 92

حسینی، سید محمد، (1393 ش)، سیاست جنایی در اسلام و ایران،تهران، انتشارات  سمت.

میرخلیلی، سید محمود،(1388ش)، پیشگیری وضعی از بزهکاری، تهران، انشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

سلیمی، علی، داوری، محمد،(1391 ش)، جامعه شناسی کجروی، قم،  انشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.رضایی،

موسوى همدانى،  سيد محمد باقر، (1374 ش) ترجمه المیزان،  قم، انتشارات  دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم‏

لازرژ، كريستين،(1381ش)، سياست جنايي، ترجمه علي حسين نجفي ابرند آبادي، تهران،انتشارات  یلدا.

صفاری، علی، (1388 ش) کیفر شناسی، تهران، انتشارات جنگل.

فيض كاشانى ملا محسن‏ (1418 ق) الأصفى فى تفسيرالقرآن‏،  قم،  انتشارات دفتر تبليغات اسلامى‏. ‏  

طيب، سيد عبد الحسين،(1378 ش‏) اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران،  انتشارات اسلام‏.

مكارم شيرازى، ناصر  (1421 ق) لأمثل فى تفسير كتاب الله المنزل‏، قم، انتشارات،  مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)

 تسترى، ابومحمد سهل بن عبدالله (1423 ق)‏‏  تفسیر تستری، بيروت، انتشارات دارالكتب العلمية.

کلینی، محمد بن یعقوب،(بی تا)  الکافی،تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیه .

فیض کاشانی، ملا محسن،(1418ق) الأصفى في تفسير القرآن، قم،  مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

حائرى تهرانى مير سيد على، (1377 ش) مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر ‏ تهران  انتشارات دار الكتب الاسلاميه‏.

 مدرسى سيد محمد تقى‏،(1419 ق‏) من هدى القرآن‏، تهران، انتشارات دار محبى الحسين‏ .  ‏

مجلات

عظیم زاده اردبیلی،  فائزه، حسابی، ساره، شماره 15 (1390 ش)  سیاست جنایی و تطور مفهومی آن، مجله تعالی حقوق 

رضایی، محمدعلی، شماره  15 (1375ش(  دیدگاه ها در باره تاثیر عنصر  زمان و مکان بر اجتهاد،  مجله حضور.

کلنووسکی، پاول، جرم شناسی صلح طلبانه، علت شناسی جرم یا فلسفه زندگی؟ (مهر 1390) مترجم، مهدی کاظمی جویباری

محمود نجاتی حسینی شماره 1، (بهار 1391) واقعیت اجتماعی”نمازخوانی» در ایران: بازخوانی”مطالعات نماز» و”نمازپژوهی»ها، مجله فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران

این مطلب را به اشتراک بگذارید :