■ نقش مساجد در تحقق اهداف فرهنگی اجتماعی در جامعه
چکیده
مسجد به عنوان قلب طپنده جهان اسلام و جايگاهى براى عبادت، همواره مورد توجه و اهتمام مسلمانان بوده است. واژه مسجد بيست و هشت بار در قرآن كریم ذكر شده و در روايات و احاديث معصومين (ع) نیز در موارد متعددی مورد تاکید قرار گرفته است. مسجد در صدر اسلام به عنوان اولین و با اهمیت ترین نهاد اجتماعی دارای وظایف و کارکردهای متعددی بود، به گونه ای که افزون بر مهم ترین کارکرد آن؛ یعنی عبادت؛ فعالیت های آموزشی، نظامی و سیاسی نیز در آن جریان داشت. این میراث عظیم نبوی در طول زمان فراز و فرودهای مختلفی به خود دیده است و در حال حاضر تا حدود زیادی مورد غفلت قرار گرفته است و این غفلت منجر به برداشتی بسیار ناقص و محدود از مفهوم مسجد شده و جایگاه آن در حد نماز خانه تقلیل یافته است. در حالی که مطابق تعالیم دینی مسجد پويا بازوي کارآمد برای تحقق شایسته اهداف فرهنگ اسلامی در جامعه اسلامی؛که پیشگیری از فساد و جنایتاز جمله مهم ترین مصادیق است؛ به شمار مي رود. این مقاله به کارکردها و اهداف مساجد در جامعه کنونی پرداخته و راهکارهایی برای تحقق این مهم ارائه نموده است.
مقدمه
دين وجه اصلي امتياز بشر است. در تاريخ بشر هيچ قبيله اي را نمي توان يافت كه به گونه اي دين نداشته باشد. دین، عقاید و دستورهای علمی و اخلاقی ای است که پیامبران از طرف خدا برای راهنمایی و هدایت بشر آورده اند. دانستن این عقاید و انجام این دستورها سبب خوشبختی انسان در دو جهان است. در تمام ادیان الهی، جايگاهي براي پرستش و عبادت خداوند ساخته شده است، در دين مبین اسلام، مسجد عبادتگاه و محل گردهمایی مسلمانان است.
اهمیت مسجد در قرآن و روایات
مسجد به عنوان قلب طپنده جهان اسلام و جايگاهى براى عبادت، همواره مورد توجه و اهتمام مسلمانان بوده است و نخستين اقدامى كه پيامبر اسلام پس هجرت به مدينه و تشكيل حكومت به عمل آورد ساختن مسجد بود. واژه مسجد بيست و هشت بار در قرآن كریم ذكر شده كه در 22 مورد به صورت مفرد(1) و در 6 مورد دیگر، به صورت جمع آمده است (2). اشتقاقات مسجد نيز ده ها بار در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است. در مواردی در قرآن به مساجد خاصى اشاره شده است از جمله: مسجدالحرام (نام اين مسجد پانزده بار در قرآن ذكر شده)، مسجدالاقصى (نام اين مسجد فقط يك بار در قرآن آمده)، مسجد قبا (البته نام اين مسجد در قرآن نيامده ولى آيه اى 108 سوره توبه درباره این مسجد است)، مسجد اصحاب كهف (كه در داستان اصحاب كهف به آن اشاره شده)، مسجد ضرار (مسجدى كه منافقان آن را در مدينه ساخته بودند و پيامبر مأمور شد كه آن را خراب كند) و در آيات متعددى هم به مسجد به خصوصى اشاره نشده و کلمه مسجد يا مساجد به صورت كلى و عام مطرح شده و بعضى از احكام آن بيان گرديده است:
و اقيموا وجوهكم عند كل مسجد (اعراف/ 29)
يا بنى آدم خذوا زينتكم عند كل مسجد (اعراف/ 31)
انما يعمر مساجد الله من آمن بالله و اليوم الاخر (توبه/ 18)
و لا تباشروهنّ و انتم عاكفون فى المساجد (بقره/ 187)
و من اظلم ممّن منع مساجد الله ان يذكر فيها اسمه و سعى فى خرابها (بقره/ 114)
انما يعمر مساجد الله من آمن بالله و اليوم الاخر و اقام الصلوة و آتى الزكوة و لم يخش الا الله فعسى اولئك ان يكونوا من المهتدين (توبه/ 18).
در روايات و احاديث وارده از معصومين (ع) در موارد متعددی ساختن و تعمير مسجد تشویق و پاداشهاى بزرگى براى اين كار ذكر شده است :
1 ـ عن ابى عبدالله(ع) قال: من بنى مسجداً بنى الله له بيتا فى الجنّة..(3)
امام صادق(ع) فرمود: هر كس مسجدى را بنا كند، خدا براى او در بهشت خانه اى بنا كند.
2 - عن جعفر بن محمد (ع) عن آبائه قال: ان الله اذا اراد ان يصيب اهل الارض بعذاب قال: لولا الذين يتحابّون
ىّ و يعمرون مساجدى و يستغفرون بالاسحار لولاهم لأنزلت عذابى.(4)
امام صادق(ع) از پدران خود نقل مى كند كه فرمود: وقتى خداوند بخواهد اهل زمين را عذابى برساند، مى گويد:
اگر نبودند كسانى كه براى من همديگر را دوست دارند و مساجد را آباد مى كنند و سحرگاهان استغفار مى كنند، عذاب خود را نازل مى كردم.
3 - عن رسول الله (ص) قال: من بنى مسجدا ولو كمفحص قطاة بنى الله له بيتا فى الجنة.(5)
پيامبر خدا فرمود: هر كس مسجدى را بنا كند اگر چه به اندازه لانه پرنده باشد خدا براى او در بهشت خانه اى بنا مى كند.
4 - قال رسول الله(ع): من بنى مسجدا فى الدنيا اعطاه الله بكلّ شبر منه او قال بكلّ ذراع منه سيرة اربعين الف عام مدينة من ذهب و فضّة و درّ و ياقوت و زمرّد و زبرجد و لؤلؤ. (6)
پيامبر خدا فرمود: هر كس در دنيا مسجدى بنا كند، خداوند در مقابل هر يك وجب آن يا هر يك ذراع آن، براى او به اندازه مسير چهل هزار سال، شهرى از طلا و نقره و درّ و ياقوت و زمرّد و زبرجد و لؤلؤ مى دهد.
کارکردهای مسجد در صدر اسلام
مسجد در اصل براى عبادت ساخته شد و مسلمانان در مواقع نماز در آن گرد هم مى آمدند و نماز جماعت مى خواندند ولى از مسجد به صورت هاى ديگرى هم استفاده مى شد بخصوص در عصر پيامبر و معصومین (ع) مسجد مركز فرماندهى سياسى و نظامى و محل مشورت هاى مسلمانان بود و براى رفتن به جهاد، سربازان اسلامى در مسجد اجتماع مى كردند و خبرهاى جنگى در مسجد به پيامبر مى رسيد و در مسجد بود كه پيامبر با هيآت هاى نمايندگان سایر اقوام ملاقات مى كرد و پيامبر و معصومین (ع) در مسجد قضاوت مى كردند. قضاوت هاى حيرت انگيز اميرالمؤمنين (ع) در مسجد اتفاق افتاده است.
علاوه بر این، تعليم، تربيت و آموزش احكام دين در مسجد صورت مى گرفت. عبدالله بن عمر نقل می کند پیامبر شب ها گاه تا دیر وقت پیرامون تاریخ بنی اسرائیل برای ما سخن می گفت. هم چنین پيامبر (ص) در مسجد آيات قرآن را براى مردم تلاوت مى كرد و قرن ها مسجد آموزشگاه مهم مسلمانان و جايگاه فراگيرى علوم و آموزش هاى گوناگون بود. در مسجد علاوه بر بيان احكام مسائل فقهى و تفسير قرآن، اصول اعتقادات اسلامى كه بعدها به عنوان علم كلام شناخته شد، مورد مذاكره و مباحثه قرار مى گرفت و حتى بحثهاى ادبى و شعر خوانى هم در مسجد انجام مى گرفت.
پس از رحلت پيامبر (ص) نیز مسجد از نظر تعليم و تربيت موقعيت ويژه خود را حفظ نمود و در سطوح گوناگون از مرحله ابتدايى تا بالاترين مرحله علم مورد استفاده دانش طلبان قرار گرفت. در مسجد مكتب هايى براى سوادآموزى و ياد دادن روخوانى قرآن و حلقه هاى درسى سطح بالا در مسائل كلامى و فقهى و تفسيرى تشكيل مى شد به عنوان مثال ابن عباس در مسجد مى نشست و تفسير قرآن ياد مى داد (7). هم چنین حسن بصرى در مسجد مى نشست و به شاگردان خود مسائل كلامى ياد مى داد (8). از همه اينها مهمتر اينكه مسجد كوفه شاهد سخنان و خطبه هاى پر بار، انسان ساز و حياتبخش اميرالمؤمنين (ع) بود كه در بيان معارف بلند توحيدى شاهكارهاى ماندگار بى مانندی هستند. با گسترش دامنه فتوحات اسلامى، مساجد بزرگ و با شكوهى ساخته شد و يكى از استفاده هاى مهمى كه از آنها مى شد، تشكيل جلسات درسى متعدد بود (9).
در كتب تاريخى نمونه های بسياری نقل شده است که بيانگر آن است كه مسجد جايگاه فراگيرى علوم گوناگون بوده است و حتى پس از تشكيل مدارس به سبك خاص آن باز هم مسجد رواج و رونق خود را از دست نداد و همچنان پايگاه تعليم و تدريس علوم و معارف اسلامى باقى ماند (10و11) هم اكنون نيز در حوزه هاى علميه، مراجع و اساتيد بزرگ جلسات درسى خود را در مساجد تشكيل مى دهند.
يكى از دلايل اين كار، استفاده از فضاى معنوى مسجد و همسو كردن علم و عمل و دانش و تقواست و اين يكى از ويژگي هاى اسلام است كه تنها علمى را محترم مى شمارد كه همراه با ايمان باشد و جدايى اين دو را فاجعه مى داند (12).
هم چنین در طول تاريخ اسلام؛ مسجد همواره محل تجلى هنرهاى هنرمندان اسلامى در رشته های معمارى، كاشيكارى، نقاشى، خطاطى، گچ برى، آيينه كارى، منبت كارى و صنايع دستى و ديگر انواع هنرها در محرابها، مناره ها، گنبدها، منبرها، قنديلها، فرشها و پرده ها بوده است و می توان گفت كه مسجد به نوعی نمايشگاه هنرهاى اسلامى است (13).
نقش مساجد در جوامع کنونی
همان طور که ذکر شد مساجد در جوامع مسلمان پيشرو از اهميت فوق العاده اي برخوردار بوده اند. اين مكانهاي مقدس با اين هدف بنا شده اند که مسلمانان روزانه در آنها گرد هم آيند، خداوند را تقديس کنند و در کنار آن به تبادل آرا و افكار بپردازند.
تعالیم دینی رسیده از ائمه معصومین(ع) تاکید می نمایند که لازم است مسلمانان بنا به مقتضيات روز، تعريف هاي مناسبي ازکارکردهاي مسجد ارائه دهند و بکوشند همواره جايگاه مساجد در جوامع اسلامی به قوت خود باقی و بر قرار باشد. متاسفانه در روزگار کنونی این امر مهم تا حدود زیادی مورد غفلت قرار گرفته است و این غفلت منجر به برداشتی بسیار ناقص و محدود از مفهوم مسجد شده وجایگاه آن در حد نماز خانه تقلیل یافته است. این تسامح و بی توجهی موجب شده تا مساجد که روزگاری تجلی مقدس و آشکار از فضایی مذهبی، اجتماعی سیاسی و فرهنگی بوده اند کم کم نقش حیاتی خود را از دست بدهند و لایه های معرفتی و معنوی آنها در غباری از غفلت و ناآگاهی مدفون گردد و به فضاهایی فیزیکی تبدیل شوند که توانایی پاسخگویی به نیازهای معنوی آدمیان را ندارند (13).
در حالی که طبق تعالیم دین مبین اسلام لازم است مساجد علاوه بر تمامی فعالیت های عبادتی، بستر تحقق کارکردهای اجتماعی و فرهنگی نيز باشند و اهمیت این امر در روزگار کنونی بیش تر احساس می شود. چرا که امروزه جوامع مذهبی شاهد تلاشهای همه جانبه دشمن برای فاصله گرفتن جوانان از هویت فرهنگی و مذهبی خود می باشند و بررسی راه های گسترش باورهای ناب دینی، زدودن موانع دین داری و دین باوری در بين جوانان اهميت ویژ ه ای دارد.
حضور پر رنگ افراد در مسجد به عنوان مهم ترین پایگاهی مذهبی، بنياد دینی جامعه را تقویت می کند. بسياري عقيده دارند در شرايط کنوني جامعه در حال تحول ايران؛ در میان تمام اقشار مردم و به ویژه در میان جوانان ابهامات، شبهات و سؤالات بي پاسخ فراوانی در خصوص دین و معنویت وجود دارد در صورتي که بستر مناسب فراهم شود، مساجد قادر خواهند بود به این شبهات و ابهامات پاسخ دهند و مقدار قابل توجهي از معضلات و سردرگمي های مذهبی و اجتماعی فرهنگی را حل کنند(14).
مقام معظم رهبرى، خطاب به جوانان مي فرمايند" جوان ها سعى کنند به دانسته هاى کنونى خود از اسلام اکتفا نكنند، هرچه بيشتر در صدد فهميدن و دانستن و شناختن اسلام باشند. بايد با قرآن بيش تر مأنوس شد. بايد مجالس و محافل اسلامى را بيش تر گرم کرد، سنت بسيار با برکت اجتماع در مساجد را بايد همچنان نگاه داشت. جوان ها مسجد را کلاس درس و صحنه رزم بدانند و به مساجد رو کنند" (15).
هم چنین در مکتب تربیتی اسلام همانند بسیاری از مکاتب تربیتی دیگر، انزوا طلبی و جمع گریزی پسندیده نیست و اجنماعی بودن و جمع گرایی در حد معقول، نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می آید. مساجد با فرخواندن مسلمانان به طور پیوسته به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و رعایت نظم را در آنان تقویت می کنند، علاوه بر این مسجد معمولا جایگاه طرح مشکلات و مباحث اجتماعی است با حضور در چنین مکانی روح تعهد و توجه به دیگران در فرد ایجاد می شود (16). اهمیت این امر نیز در عصر کنونی بیش تر است چرا که که ساختار جامعه در حال تغییر است؛ خانواده های گسترده به خانواده ای هسته ای تبدیل می شوند و پیوند های خویشاوندی به دلایل مختلف در حال کمرنگ شدن هستند و فرهنگ انزوا طلبی در سطح جامعه روز به روز بیش تر گسترش می یابد و به دنبال آن شیوع بیماری های روحی روانی نظیر افسردگی و احساس تنهایی بیش تر می شود. بنابراین تقویت حضور افراد در مساجد به ارتقاء سلامت روحی و روانی افراد جامعه منجر خواهد شد.
در دوره استقرار حکومت اسلامی انتظار بر این است که کارکردهای فرهنگی اجتماعی خاص مسجد؛ این میراث عظیم نبوی؛ که جلوه ای درخشان از الگوهای آموزشی و تربیت اجتماعی فرهنگ و تمدن شکوهمند اسلامی است مورد توجه جدی قرار گیرد. البته کارکردهای فرهنگی اجتماعی مسجد در سال های اخیر با رویکردهای متفاوتی مورد توجه قرار گرفته است. دیدگاه های متعدد به صورت ایده های راهبردی و طرحهای عمرانی و مدیریتی در قالب مساجد کوچک و بزرگ فراوانی تجسم یافته اند. ایجاد واحدهای بسیج فرهنگی، جهاد و شوراهای حل اختلاف در حاشیه مساجد نمونه هایی از این توجه است(17). این اقدامات گرچه بسیار ارزشمند و شایسته تقدیر هستند اما جامع و مانع نیستند. از آن جا که مسجد پويا بازوي کارآمد برای تحقق شایسته اهداف فرهنگی اجتماعی در جامعه اسلامی از جمله پیشگیر ی از انحرافات به شمار مي رود، نیازمند توجه جدی است.
راهکارهای تحقق جایگاه و کارکردهای واقعی مسجد در جامعه کنونی
کمرنگ شدن جایگاه و کارکردهای فرهنگی مساجد در جامعه کنونی ناشی از تعریف ناقص از مفهوم مسجد و بسترهای اجتماعی آن در جامعه است. بنابراین احیای جایگاه واقعی و کارکردهای فرهنگی اجتماعی مساجد در جامعه نیازمند اصلاحات و اقدامات همه جانبه است.
اولین و مهم ترین اقدام تعریف کارکردها و جایگاه مناسب مسجد در جامعه و اتخاذ راهکارهایی برای حضور همگانی و مشارکت فعال افراد در امور مرتبط با مساجد است موارد زیر به تحقق این امر مهم کمک می نماید:
بیان فضيلت های مسجد
نشستن در مسجد، عبادت است و سبب آرامش و رحمت الهی می شود. حاضران در مسجد ميهمانان
و زائران پروردگار هستند. حضور در مسجد گنجينه ای بهشتی بلكه بهتر از نشستن در بهشت است.
اطلاع رسانی این موارد به ویژه برای کودکان و نوجوانان، در ایجاد انگيزه و گرایش افراد برای حضور در مسجد بسيار مؤثر است. آگاهی از ثواب بسيار زیاد نماز جماعت و حضور در مسجد، از لحاظ روانی عامل مهمی برای حضور افراد در مسجد به شمار می رود.
اصلاح سیستم مدیریتی مسجد
تلاش در جهت استفاده هر چه بیش تر و بهتر از مسجد به عنوان سرمایه ملی و مذهبی نکته ای اساسی است برای رسیدن به این منظور لازم است عده ای از متخصصان امور مختلف اجتماعی، نظیر کارشناسان مذهبی، آموزشی، شهر سازی، جامعه شناسی و روانشناسی در قالب تشکل های مردمی داوطلبانه برای کمک و همفکری در اداره امور مساجد مشارکت نمایند و سیستم مدیریتی مساجد اصلاح شود و مساجد با استفاده از تیم کارشناسی در کنار هیآت امناء اداره شوند(18).
استفاده از فعالان فرهنگی و نخبگان اجتماع در هیأت امناء مسجد
جلب مشارکت و حضور همگانی و ایجاد کارکردهای فرهنگی اجتماعی در مسجد مستلزم توجه به نیازهای افراد مراجعه کننده است. برنامه های مساجد باید به گونه ای باشد که بتواند تمام اقشار جامعه اعم از کودکان، نوجوانان، جوانان و هم چنین قشر مسن را پوشش دهد. مهم ترین و ظریف ترین این برنامه ها، برنامه های مرتبط با نوجوانان و جوانان است، شناسایی ویژگی ها و نیاز های آنان موفقیت این برنامه ها را افزایش خواهد داد. در حال حاضر مساجد به صورت هیآت امنائی اداره می شوند. واژه امناء به ریش سفیدان اطلاق می شود و معمولا هیآت های امناء مساجد افراد مسنی هستند که با نیازها، خواسته ها و ویژگی های نسل جوان؛ که مهم ترین گروه جامعه هستند؛ آشنایی کافی ندارند. در صورتی که تحقق کارکردهای فرهنگی اجتماعی در فضای مساجد مد نظر باشد، استفاده از فعالان فرهنگی و نخبگان جوان اجتماع در هیأت امناء و تیم اداره مساجد لازم و ضروری به نظر می رسد.
ایجاد روحیه نشاط و سرزندگی در مساجد
در زمان نبی اکرم (ص) تلاش بر آن بود که مسجد به عنوان مهم ترین پایگاه اجتماعی مدینه، مکانی پر شور و نشاط و سرزنده باشد به عنوان مثال جشن ها و شوراها در مورد مسائل گوناگون اجتماعی و عقد نکاح جوانان در مسجد برگزار می گردید و آشتی بین مردم و قبایل در مسجد برقرار می گردید و این سنت در طول تاریخ در مساجد مرسوم بوده است.از دیگر عوامل مهمی که سبب پر شور و نشاط شدن محيط مسجد میشود، شيوه برخورد اهل مسجد با یکدیگر است. در این برخوردها باید علاوه بر رعایت احترام اجتماعی، طراوت و سرزندگی وجود داشته باشد و در قالب برخوردهای خشك، مقدس نما و تعصب گرا، خلاصه نشود. ممکن است برخی از افراد به ویژه نوجوانان و جوانان در اولین مراجعه به مسجد وضع ظاهری کاملا منطبق با موازین اسلامی نداشته باشند، نحوه برخورد افراد مسجدی با این عده در تداوم حضور آنان در مسجد تأثيرگذار است. در صدر اسلام نیز این امر مورد توجه قرار گرفته است به عنوان مثال در روایات متعدد، پیامبر خدا از اجرای قضا و حد در مساجد نهی فرمود و نیز فرمودند کیفرها در میان مساجد اجرا نشوند (19).
گسترش زمان استفاده از مساجد
در شرایطی که مسجد فقط در ساعات اقامه نماز جماعت فعال باشد و درسایر اوقات افراد امکان ورود به آن را نداشته باشند، انتظار بیجایی است که کارکرد مسجد از نمازخانه فراتر رود. به عبارت دیگر، برای ارتقاء کارکردهای فرهنگی اجتماعی در مساجد لازم است زمان دسترسی و استفاده افراد از مسجد افزایش یابد تا نگرش افراد نسبت به کارکردهای مسجد توسعه یابد.
فضای معنوی مسجد قابلیت انجام کارکردهای متنوعی دارد، در صورتی که در ساعات دیگر روز مسجد فعال باشد گرایش افراد برای حضور در مسجد افزایش می یابد.
از مهم ترین مشکلاتی که بر سر راه فعالیت مسجد در بازه های زمانی طولانی تر وجود دارد، بیتوته افراد متفرقه در مسجد، احتمال سرقت از اموال مسجد و ایجاد اختلافات دیگر است. که این مشکلات با استفاده از فرشها و مبلمان ساده ارزان قیمت قابل حل است. مساجد می توانند برای سکونت موقت افرادی که به طور اضطراری نیاز به سرپناه دارند نیز مورد استفاده قرار گیرند. این مسئله مفهوم "بودن در مسجد" به عنوان "در خانه خدا بودن" را تبیین می کند. هم چنین می توان از این افراد برای حل مشکلات احتمالی و ارائه خدمات مسجد استفاده نمود.
استفاده از شیوه های کارآمد تبلیغ دینی متناسب روز
مسجد به عنوان مهم ترین پایگاه انتقال مفاهیم و واجبات دینی بایستی از شیوه های کارآمد تبلیغی متناسب با تکنولوژی روز استفاده کند تا از تاثیر گزاری مناسب بخصوص بر جوانان و نوجوانان برخوردار باشد با توجه به پیشرفت تکنولوژی ارتباطی نظیر تلفن همراه، پست الکترونیک و ... نباید به شیوه ها و کارکرد های سنتی محدود شد.
ارتقاء کمی و کیفی کارکردهای مساجد
مهم ترین فعاليت و کارکرد مساجد عبادت و برگزاری مراسم در مناسبت های دینی است که سبب رونق و شكوفایی مسجد می شود و بسيار ارزشمند است اما همان طور که قبلا ذکر شد نباید دامنه فعالیت مساجد به همین کارکرد محدود شود. قدرت جذب کنندگي هر مكان يا موقعيتي به ميزان ارضاء نيازهاي افراد بستگي دارد. افراد مشتاق رفع نیازها و تامین خواسته های خود هستند و در اين مسير به مكانها و محافلي رو می آورندکه در آن جا پاسخي برای نيازهاي گوناگون خود بيابند. یكی مهم ترین کارکرد های مسجد که از صدر اسلام تا کنون پاسخگوی نیازهای افراد است، کارکرد آموزشی است.
برگزاری برنامه های آموزشی به ویژه برنامه های مورد علاقه جوانان در جذب آنان به سمت مساجد مؤثر است. برنامه های آموزشی ورزشی و هنری علاوه بر اینكه به امكانات زیادی احتياج ندارد، مورد علاقه و اشتياق افراد نيز هست. این برنامه ها در رشته های خياطی، گلدوزی، گلسازی، هنر های دستی، خطاطی، نقاشی و طراحی، عكاسی و فيلمبرداری، ورزشهای رزمی و شنا برای خانمها و آقایان، قابل برگزاری است. برای افزایش سطح کمی و کيفی برنامه ها، لازم است هيئت امنا و تیم کارشناسی اداره مساجد با بخش های فنی و حرفه ای وزارت آموزش و پرورش هماهنگ باشند.
هم چنین برگزاری برخی کلاسهای کمك درسی، آموزش زبان و کامپيوتر در داخل مسجد یا خارج از مسجد، با برنامه ریزی و هماهنگی مسجد ممكن است. در همین راستا مسجد می تواند به عنوان محل مناسب برای آموزش بهداشت و سلامت در نظر گرفته شود. تدارک برنامه های آموزشی گروهی به صورت سخنرانی، بحث گروهی، آموزش فردی و نصب اطلاعیه ها و پوسترهای بهداشتی به فضای داخلی مساجد به اقبال بیش تر افراد به مسجد و ارتقاء سلامتی افراد جامعه می انجامد.
در حال حاضر مسجد بیش تر برای مراسم های سوگواری مورد استفاده قرار می گیرد که در جای خود بسیار ارزشمند است. اما اگر به هدف بازیابی پایگاه واقعی مساجد نظر کنیم لازم است در سایر مناسبت ها و مراسم نیز به شکل مناسبی از مساجد استفاده شود به عنوان مثال برگزاری مراسم جشن تکلیف دختران و پسران تازه بالغ به جای سالن اجتماعات مدارس در مساجد.
امروزه شاهد برگزاری مراسم خواستگاری و آشنایی اولیه دختران و پسران داوطلب ازدواج در کافی شاپ ها و پارک ها هستیم که بسیار آسیب رسان است. در صورت فراهم ساختن بستر مناسب و فرهنگ سازی و تدارک فضای مناسب و افراد مسئول و پاسخگو می توان این مراسم را به صورت سالم و توام با معنویت در مساجد برگزار کرد.
برگزاری کلاس های آمادگی ازدواج و یا مهارت های ارتباطی همسران، سازگاری خانوادگی و سایر مباحث مورد نیاز افراد با حضور متخصصان برجسته مذهبی، کارشناسان روانشناسی و مشاوران متبحر مذهبی در مساجد گام دیگری در راستای بسط و گسترش کارکردهای مساجد در جامعه اسلامی است.
توجه به موازین بهداشتی در مساجد
مساجد جزء اماکن عمومی به شمار می روند و همانند سایر اماکن عمومی مشابه رعایت موازین بهداشتی در آنها ضروری است. در صورت کم توجهی به این امر مهم ممکن است این مکان های مقدس به صورت کانون های انتشار عوامل بیماری زا در آمده و سلامتی جمعیت استفاده کننده را به مخاطره بیندازند(20). این امر به ویژه در مناسبت های مهم مذهبی نظیر تاسوعا، عاشورا و ... که تجمع افراد بیش تر است اهمیت بیش تری دارد. توجه به بهداشت محیط و شستشوی به موقع فرش ها و موکت مساجد از انتشار بوی نامطبوع پا که در بدو ورود باعث کراهت افراد بخصوص جوانان می شود جلوگیری می نماید.
تدارک و توسعه امکانات مساجد
با توجه به ابزارها و شيوه های نوین فرهنگی، امروزه مساجد بدون امكانات و تجهیزات مناسب نمی توانند با دیگر مراکز و ابزارهای به ظاهر فرهنگی رقابت کنند. با توجه به روحيات و فضای فرهنگی جامعه، برای جذب افراد به ویژه جوانان، لازم است مساجد به امكانات فرهنگی و امكانات ورزشی تجهیز شوند.
اگر از سوی مسجد محل، مكانی برای ورزش جوانان در نظر گرفته شود یا با برنامه ریزی و هماهنگی هيات امنا، جوانان مسجدی بتوانند از امكانات ورزشی در سطح شهر با تخفيف ویژه استفاده کنند، بسيار راهگشا خواهد بود. کانون های فرهنگی، روزنامه ها، مجله ها،کامپيوتر، کتاب خانه، نوارخانه، بانك نرم افزار و ویدئو کلوپ از امكانات فرهنگی مسجد است که با مدیریت صحيح، ميتوانند برای مسجد درآمدزا نيز باشد و به گسترش امكانات فرهنگی کمک نمایند.
هم چنین نشستن روی زمین برای مدت طولانی مثلا گوش فرا دادن به سخنرانی یا مباحث آموزشی از نظر ارگونومیکی برای سلامتی زیان آور است و موجب آزردگی بدنی افراد می گردد. بنابراین تدارک صندلی های سبک و کم حجم در مساجد برای استفاده افراد بسیار راهگشا خواهد بود.
استفاده از روحانیون وظيفه شناس و خوش فكر
در کنار فضای مطلوب و امكانات مادی مناسب، اصلی ترین عامل تاثیر گذار بر کارکردهای تربیتی، فرهنگی و اجتماعی، امام جماعت مسجد است. حضرت على(ع) در زمينه نقش آموزشي پيشوايان مردم می فرمایند: کسى که خود را پيشواى مردم قرار مى دهد، پيش از آن که به آموزش دیگران بپردازد، باید خود را آموزش دهد و نيز باید قبل از آنكه با زبانش مردم را تربيت کند با رفتارش به آنان درس بياموزد(21)
امام جماعت مرکز ثقل برنامه های مسجد است و بايستي براي خود شأن تربيتي و تعليمي قايل باشد و به اقامه نماز جماعت به عنوان يك شغل آن هم در حاشيه مشاغل ديگر نگاه نكند. شخصيت امام جماعت و چگونگی برخورد او با افراد، در ایجاد و حفظ نگرش مثبت آنان نسبت به دین و مسجد بسيار مؤثر است. روابط و احترام ميان امام جماعت و افراد نباید در چارچوبی خشك و رسمی باقی بماند و باید به روابط عاطفی بيانجامد؛ امام جماعت باید به مسائل گوناگون مذهبی فرهنگی و اجتماعی توجه و تسلط داشته باشد تا بتواند پاسخگوی سوالات و شبهات افراد باشد. هم چنین شناخت موانع برقراری ارتباط عميق و پایدار ميان افراد و امام جماعت و انتخاب راه کارهای درست در جهت رفع موانع از جمله مهم ترین اقداماتی است که امام جماعت باید برای رسيدن به اهداف و کارکردهای تربیتی مسجد انجام دهد. گروه کارشناسان و هیات امنای مساجد نیز بایستی به ویژگی های شخصیتی و کیفیت و کمیت عملكرد امام جماعت نظارت کنند و بازخورد مناسب ارائه دهند.
جلوگیری از اختلاف و تفرقه
مسجد پایگاه اجتماع اقشار مختلف جامعه است. به طور طبیعی هر کجا تعدادی از افراد گرد هم آیند وجود اختلاف نظر و سلیقه امری بدیهی است، اما در فضای مسجد تمامی تفاوت ها به وحدت می انجامد چرا که هنگام نماز و نیایش لازم است مؤمنان با کنار گذاشتن تفاوت ها از نظر ثروت، سواد، سن، نژاد، موقعيت اجتماعی، جنس و. .. کنار هم جمع شوند و با رعایت آداب، خدا را بپرستند و عبادت کنند.
گاهی اوقات بی توجهی به اصل وحدت، اختلاف هاي سياسی، حزب گرایی و تعصب به یك جناح هم چنین اختلاف های مدیریتی، اختلاف ميان اعضای هيآت امنا در مسائل جاری مسجد؛ سبب ایجاد دو یا چند دستگی ميان نمازگزاران و متولیان مسجد می گردد و با عث می شود مسجد که عامل وحدت و یکرنگی و وفاق اجتماعی است به کانون نزاع و کشمکش تبدیل شده و از کارکردهای اصلی خویش بازماند.
در چنین شرایط، گفتگوی مسالمت آميز و تمرکز بر نقاط مشترک و اجتناب از تقویت مسائل مورد اختلاف و معيار قراردادن اسلام برای حفظ وحدت لازم است. در این ميان، امام جماعت نقش تعيين کننده ای دارد.
نتیجه گیری نهایی
لازم است مساجد به عنوان یکی از نماد های مهم دين اسلام و جایگاه نيايش و عبادت ايزد كيتا و محل گرد هم آیی و عالی ترین بستر تکامل و تعالی روحی مسلمانان؛ از ابعاد گوناگون دینی، معرفتی، روانشناسی، جامعه شناسی، معماری، زیبایی شناختی، بهداشتی، و. .. مورد بررسی و پژوهش قرار گیرند و با گذشت زمان هم راستا با پیشرفت علم و تکنولوژی؛ از علوم روز و یافته های پژوهشی در جهت ارتقاء کمی و کیفی این میراث عظیم نبوی در جهت تحقق اهداف فرهنگی اجتماعی در جامعه اسلامی بهره برداری نمود.
منابع
سورهی بقره آیات 145، 150،151،191، 196، 217، مائده / 2; اعراف / 29 و 31، انفال / 34; توبه / 7; اسراء 1; كهف / 21; عنكبوت / 7; فتح / 25 و 27; حج / 25.
سورهی بقره / 14 و 187; توبه / 17 و 18; حج / 40; جن / 18.
وسائل الشيعه، ج 3، ص 485.
وسائل الشيعه، ج 3، ص 486.
مستدرك الوسايل، ج 3، ص 366.
صدوق، عقاب الاعمال، ص 50.
ذهبى، التفسير و المفسرون، ج 1، ص 75.
بغدادى، الفرق بين الفرق، ص 74.
مقريزى، الخطط، ج 2، ص 246 به بعد.
آدام متز، تمدّن اسلامى در قرن چهارم (ترجمه فارسى)، ج1، ص 207.
ياقوت حموى، معجم الادباء، ج 1، ص 246.
جعفری ی، تفسیر کوثر، جلد چهارم
بمانیان، م، جعفر پور م، احوی ف، صادقی ع، باز خوانی هویت معنوی و انگاره های قدسی در معمناری مساجد شیعی، فصلنامه شیعه شناسی، 1390، 8(30):37-70
آرمون ع، کامران , اسدی ع، مساجد و جوانان: تهدیدها و فرصت ها، برگرفته از پایگاه الکترونیکی ستاد مرکزی اقامه نماز http://center.namaz.ir
ره توشه راهيان نور- ويژه جوانان(1376)، مسجد و مردم، قم: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم.
ضرابی عبد الرضا، نقش و عملکرد مسجد در تربیت، مجله معرفت، 1379 4(33).
مهدوی نژاد م، مشایخی م، بایسته های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی- اجتماعی، آرمانشهر، 1389؛ 2(5):65-78.
تقوايي ع, معروفي س، ارزيابي نقش مساجد در ارتقا کيفيت محيط، مطالعه موردي: مسجد امير تهران، مديريت شهري، 1389; 8(25):219-234.
محمدی ری شهری، م "فرهنگنامه مسجد"، ترجمه مرتضی خوش نسب، قم، انتشارات دارالحدیث.1386
ساعي فر ع، درويشي ع، بررسي تاثير برنامه آموزشي و نظارتي در وضعيت بهداشتي مساجد واقع در محدوده پايگاه تحقيقات جمعيتي شهر اروميه، مجله پزشكي دانشگاه علوم پزشكي اروميه،1386; 18(1):386-390.
کليني، محمد بن يعقوب اصول کافي)ج ١ و 2) تهران: انتشارات مكتب اسلامي.1382
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
