چکیده

یکی از استراتژی های راهبردی در رابطه با سیاست‎های کنترلی در مواجهه با انحرافات اجتماعی ميزان پايبندي به نماز می باشد. در این رویکرد از یک سو نقش محوری نظارت درونی و تأثیری که نماز می‎تواند در ابعاد مختلف نگرشی، احساسی و رفتاری ایجاد نماید، به عنوان بهترین شیوه پیشگیری از کجروی معرفی شده است؛ از سوی دیگر، تأثیر عوامل مختلف دیگری از قبیل تعلیم و تربیت، الگوها و گروه های مرجع، قوانین اجتماعی، عدالت اجتماعی، همبستگی اجتماعی و اقتدار حکومتی به عنوان عوامل نظارت بیرونی در پیشگیری مورد تأکید قرار گرفته است. روش تحقیق در اين مطالعه پیمایشی و نمونه آماری 400 نفر از دانش آموزان ناحيه 4 تبريز بوده که به شیوه‌ای طبقه‌ای تصادفی مورد مطالعه قرار گرفته اند. نتایج نشان می‌دهد که بین انجام فريضه نماز، عوامل خانوادگي، ميزان تحصيلات مادر و ميزان دينداري با استفاده مطلوب از رسانه هاي مدرن و فضاي مجازي رابطه ی معنی داری داشته  و اعتقاد به نماز، سرمايه فرهنگي،سرمايه اقتصادي، محل سكونت و نوع مدرسه  با استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن و فضاي مجازي رابطه نداشته اند. همچنين در تحليل مدل رگرسيوني استفاده مطلوب از رسانه هاي مدرن،  86 درصد متغير وابسته توسط متغيرهاي وارد شده تبيين شده است. از میان متغیرهای مستقل نیز متغیرهای عوامل خانوادگي، انجام فريضه نماز از متغیرهایی بودند که،2 بار وارد معادله شده اند. بعد از آنها ميزان دينداري بیشترین نقش را در تبیین متغیرهای وابسته داشته اند. اعتقاد به نماز، سرمايه اجتماعي، سرمايه فرهنگي، گروه همسالان، سن و درآمد ماهانه خانواده از متغیرهای بود که در هیچ کدام از مدل های رگرسیونی وارد نشده بود و بنابراین، این متغیرها کمترین میزان تأثیر گذاری را در تبیین متغیرهای وابسته داشته است.                                                                                                               

 مقدمه و  بيان مسأله

"اِنَّ ‌الصَّلوةَ تَنهي عَنِ الفَحشآء وَ المُنكَر" نماز انسان را از زشتي‌ها و گناه باز مي­دارد. و نمازگزار را به صفات اخلاقي برتر رهنمون مي‌شود كه خود نمازگزار از طريق شهود دروني (نوعي درك دروني، يك حس غريب دروني) آن را احساس مي‌كند. نماز اثري مثبت و سازنده در زندگي مادي و معنوي و پيشرفت اجتماعي دارد"اَلا بِذِكرِ‌الله تطمَئنَّ‌ القُلوب"آگاه باشيد كه تنها ياد خدا آرام‌بخش دل­هاست و همچنين نماز شستن دل از همه­ی ماديات دنيوي و پاكي روح و دل است. «نماز اصولي­ترين اصل اسلام است كه جوانان را از صفات شيطاني دور نگه داشته و انسان را به بارگاه خداوند بيمه مي­كند. ياد خدا بهترين وسيله براي خويشتن داري و كنترل غرايز سركش و جلوگيري از روح طغيان است. «نمازگزار» همواره به ياد خدا مي‏باشد، خدايي كه از تمام كارهاي كوچك و بزرگ ما آگاه است، خدايي كه از آنچه در زواياي روان ما وجود دارد و يا از انديشه ما مي‏گذارد، مطلع و باخبر است و كمترين اثر ياد خدا اين است كه به خودكامگي انسان و هوسهاي وي اعتدال مي‏بخشد، چنان كه غفلت از ياد خدا و بي خبري از پاداش ها و كيفرهاي او، موجب تيرگي عقل و خرد و كم فروغي آن مي‏شود. انسان غافل از خدا در عاقبت اعمال و كردار خود نمي‏انديشد و براي ارضاي تمايلات و غرايز سركش خود حد و مرزي را نمي‏شناسد و اين نماز است كه او را در شبانه روز پنج بار به ياد خدا مي‏اندازد و تيرگي غفلت را از روح و روانش پاك مي‏سازد. به راستي، انسان كه پايه حكومت غرايز در كانون وجود او مستحكم است، بهترين راه براي كنترل غرايز و خواستهاي مرز نشناس او همان ياد خدا، ياد كيفرهاي خطاكاران و حسابهاي دقيق و اشتباه‏ناپذير آن مي‏باشد. از اين نظر قرآن يكي از اسرار نماز را ياد خدا معرفي مي‏كند: "اقم الصلوة لذكري؛ نماز را براي ياد من بپادار" نمازگزار ناچار است كه براي صحت و قبولي نماز خود از بسياري از گناهان اجتناب ورزد؛ مثلا، يكي از شرايط نماز مشروع بودن و مباح بودن تمام وسايلي است كه درآن به كار مي‏رود، مانند آب وضو و غسل، جامه‏اي كه با آن نماز مي‏گزارد و مكان نمازگزار، اين موضوع سبب مي‏شود كه گرد حرام نرود و در كار و كسب خود از هر نوع حرام اجتناب نمايد؛ زيرا بسيار مشكل است كه يك فرد تنها در امور مربوط به نماز به حلال بودن آنها مقيد شود و در موارد ديگر بي پروا باشد. گويا آيه زير به همين نكته اشاره مي‏كند و مي‏فرمايد: «ان الصلوة تنهي عن الفحشأ و المنكر؛ كه نماز )انسان را( از زشتي ها و گناه باز مي‏دارد بالاخص اگر نمازگزار متوجه باشد كه شرط قبولي نماز در پيشگاه خداوند اين است كه نمازگزار زكات و حقوق مستمندان را بپردازد؛ غيبت نكند؛ از تكبر و حسد بپرهيزد؛ از مشروبات الكلي اجتناب نمايد و با حضور قلب و توجه و نيت پاك به درگاه خدا رو آورد و به اين ترتيب نمازگزار حقيقي ناگزير است تمام اين امور را رعايت كند. روي همين جهات، پيامبر گرامي ما (صلي‌الله‌عليه‌و‌آله) مي‏فرمايد: نماز چون نهر آب صافي است كه انسان خود را در آن شست و شو دهد، هرگز بدن او آلوده و كثيف نمي‏شود. همچنين كسي كه در شبانه روز پنج مرتبه نماز بخواندو قلب خود را در اين چشمه صاف معنوي شست و شو دهد، هرگز آلودگي گناه بر دل و جان او نمي‏نشيند. www.iran-forum.ir

با توجه به نقش سازنده نماز در جلوگيري از انواع انحرافات اجتماعي و كجروي ها، مسئولين ذي ربط براي مقابله با چنين تهديداتي نيازمند برنامه ريزي براي اداي نماز در مدارس مي باشد . چرا كه با ترويج فرهنگ نماز در مدارس و برگزاري نماز جماعت و اختصاص وقت هر چند كم در بين دو نماز براي آموزش مباني ديني و اعتقادي و آموزه هاي ائمه اطهار در باره سبك زندگي اسلامي مي توان در مقابل تهاجم فرهنگي و تهديدات نرم، جوانان را بيمه نمود. اگر به اثرات نامطلوب استفاده از رسانه هاي مدرن و فضاي مجازي توجه جدي نگيرد آسيب هاي زيادي بر خانواده ها و جوامع مي گذارد.

از لحاظ خانوادگي بنيان خانواده ها سست شده و تضاد عقايد و شكاف انديشه ها و باورها در بين اعضاي خانواده گسترش يافته و دامنه تعارضات و اختلافات بيشتر مي گردد.

از لحاظ فرهنگي، تهاجم فرهنگي وارد جامعه شده و سبك زندگي غربي و مصرف گرايي در بين خانواده ها و جامعه شيوع يافته و به طبع آن هويت افراد بر اساس نوع و ميزان مصرف شان سنجيده مي شود. و دارندگي به عنوان يك ابزار برازندگي مي شود.

از لحاظ سياسي شايعه پراكني هاي سياسي و امنيتي در بين مردم رواج يافته و تشويش افكار و بدبيني به نظام از طريق شبكه هاي اجتماعي گسترش مي يابد.

از لحاظ روحي و رواني، انواع آسيب ها و مشكلات روحي و اختلالات شخصيتي زياد شده و پرخاشگري، هم جنس گرايي و مسايل جنسي افزايش يافته و بنيان جنسيتي جامعه دچار مشكل مي شود.

از لحاظ آموزشي، ميزان توجه به علم و دانش در مراكز علمي و آموزشي كمتر شده و ميزان افت تحصيلي و ترك تحصيلي بيشتر مي گردد.

از لحاظ اجتماعي تبادل عكس ها و فيلم هاي خانوادگي در بين افراد افزايش يافته و اعتماد اجتماعي در بين مردم سلب شده و آرامش اجتماعي كاهش يافته و سوءظن هاي كاذب در اجتماع رشد مي كند. امكان فريب و اغفال دختران و سوء استفاده­ هاي جنسي افزايش مي يابد.

بر اساس مشكلات مطرح شده ؛ خانواده ها، مدارس و دولت ها به نقش نماز در كنترل آسيب هاي ياد شده توجه جدي نمايند تا اين سرمايه مهم اجتماعي به راحتي از دست نروند . بر اين اساس براي كنترل فرزندان از طريق كنترل بيروني به نقش خانواده ها و كنترل دروني به نقش نماز و باورهاي اعتقادي و ديني توجه جدي گردد. در اين مقاله بر آنيم تا اثرات نماز و اعتقادات ديني را بر روي استفاده مطلوب از رسانه هاي مدرن و فضاي مجازي مورد سنجش قرار داده تا تأثير اين متغيرها را بر متغير وابسته مورد ارزيابي نموده و راهكارهاي لازم را ارائه نمائيم.

 

مبانی نظری

1)- کنترل اجتماعی: مفهوم کنترل اجتماعیرا یکی از جامعه‎شناسان آمریکایی بنام «ادوارد آ. اس» در واژگان جامعه‎شناسی وارد نمود ومراد وی از این اصطلاح، تمام فرآیندهایی است که موجب واداشتن افراد به همنوایی از هنجارها و ارزش‎های جامعه می شود (از قبیل قانون جزا، پلیس، دادگاه، زندان، مذهب، هنر، آموزش و پرورش، افکار عمومی). در تعریف کنترل اجتماعی بین جامعه‎شناسان اتفاق نظر وجود ندارد، زیرا برخی به گونه‎ای آن را تعریف کرده‎اند که شامل جامعه‎پذیری هم می‎شود، در حالی که برخی دیگر مفهوم آن را محدودتر بیان داشته، به طوری که از جامعه‎پذیری متمایز می‎شود. اما به هرحال چنین تکنیکی ضروری به نظر نمی‎رسد، زیرا در مکانیسم همنوایی و ممانعت از کجروی، نخست نیازمندی به فرآیند جامعه‎پذیری وجود دارد که البته کنترل بیرونی هم، در آن مؤثر است و در مرحله بعد نظارت بیرونی مطرح می‎شود، اعم از اینکه جامعه‎پذیری جزء کنترل اجتماعی محسوب بشود یا نشود.

طبق معنای عام، کنترل اجتماعی به معنی «مجموعه وسائل و شیوه‎هایی است که با استفاده از آنان، یک گروه یا یک واحد، اعضای خود را به پذیرش رفتارها، هنجارها، قواعدی در سلوک و حتی آداب و رسومی منطبق با آنچه گروه مطلوب تلقی می‎کند، سوق می‎دهد».مطابق این معنا، کنترل اجتماعی لزوماً به معنای واکنشی در مقابل کجروی نمی باشد، بلکه نظارت بر هماهنگی با هنجارها را هم شامل می‎گردد. در مقابل، مطابق معنای محدود کنترل اجتماعی، از آن به عنوان واکنشی در مقابل کجروی یاد می‎شود، یعنی در مقابل کجروی که اتفاق افتاده است، جامعه از طریق مکانیسم کنترل اجتماعی می تواند آن را مهار کند که در این نوشتار معنای عام کنترل اجتماعی مطمح نظر قرار گرفته است.

2) - جامعه‎پذیری: «جامعه‎پذیری فراگردی از کنش متقابل اجتماعی است که شخص از طریق آن، شیوه زندگی جامعه‎اش را ملکه ذهن خود می‎سازد و شخصیت به دست می‎آورد». در فرآیند جامعه‎پذیری سه نظام اساسی با یکدیگر کنش متقابل دارند: نظام اجتماعی، فرهنگی و روانی. نظام اجتماعی الگوهایی ثابت از کنش متقابل را، براساس ارزش‎ها و باورهای جمعی پدید می‎آورد و به نوبه خود شخصیت فرد را اجتماعی می‎کند. چنین فرآیندی، جامعه‎پذیری یا درونی کردن ارزش‎های اجتماعی را به ارمغان می‎آورد.

3)- پیشگیری: «پیشگیری سیاستی پیشینی و متشکل از مجموعه راهکارهای مستقیم و غیرمستقیم است که با هدف ایجاد امکانات و موقعیت‎های بازدارنده از وقوع جرم و کجروی طراحی و تدوین می‎شود». پیشگیری که فرآیندی ناظر به قبل از اقدام به کجروی است، هم به کیفیت جامعه‎پذیری و کنترل درونی توجه دارد و هم به شرایط خارجی و موقعیت‎هایی توجه می‎کند که زمینه‎های کجروی را مسدود می‎نماید.

 

نظریه‎های کجروی و کنترل اجتماعی

نظریه‎ها و سیاست‎های کنترل اجتماعی به شدت متأثر از مبانی نظری خاصی است. از یک سو مربوط به مبانی ایدئولوژیک درباره انسان و زندگی است. رابطه ایدئولوژی و کنترل اجتماعی مقولة مهمی است که می‎تواند در ماهیت و قلمرو بحث، اثری تعیین کننده داشته باشد که از جمله آنها تأثیر یا عدم تأثیر دین در کنترل اجتماعی است. این موضوع (چه در صورت پذیرش تأثیر دین در کنترل اجتماعی یا عدم پذیرش آن) کاشف از رابطه ایدئولوژی و کنترل اجتماعی است؛ که این نوشتار بر چنین پایه‎ای بنا شده است. از سوی دیگر هر نوع نظریه‎ای در باب کنترل اجتماعی مرهون نوع نگاهی است که یک محقق در تببین وقوع کجروی دارد، لذا جامعه شناسان به تناسب نظریه‎ای که درباب علت وقوع کجروی دارند، می‎کوشند تا راهکارهایی جهت کنترل اجتماعی آن نشان دهند.به عنوان نمونه به برخی از نظریه‎های کجروی و کنترل اجتماعی اشاره می‎شود:

1) عدم معیار صحیح در گزینش افراد؛ بر طبق این نظریه در کنترل کجروی، «باید افراد مستعد کجروی را قانع کرد که دست‎کم مضرات این گونه رفتارها از منافع احتمالی آنها بیشتر است». همچنین در این رویکرد، بر مقابله با فرد از طریق مجازات، جهت بازدارندگی و پیشگیری از جرم تأکید می‎شود.

2) انحراف در شخصیت و ابعاد روانی فرد؛ در نتیجه تنها راه کنترل و درمان حل نمودن مشکلات درونی فرد از طریق مشاوره‎های مختلف، چه قبل از ارتکاب جرم و چه بعد از آن می باشد.

3) گسسته شدن افراد طبقات فرودست جامعه از نظام ارزشی و هنجاری مرسوم جامعه؛ برحسب این تئوری، شیوة کنترل اجتماعی، در راستای برخوردار ساختن این افراد از فرصت مشارکت در منافع عمومی جامعه و اعطای کمک‎های مالی از طریق نهادهای بهزیستی و غیره می باشد.

4) ضعف کنترل اجتماعی؛ افرادی مثل «تراویس هرشی»، روابط چهارگانه ذیل را برای تقویت کنترل اجتماعی پیشنهاد می‎کنند:

ایجاد علاقه و توجه به افراد مهم بین اعضای گروه؛

ایجاد احساس تعهد افراد در مقابل صرف هزینه‎هایی که در جامعه شده است تا احساس همنوایی بیشتری ایجاد گردد؛

مشغولیت و مشارکت دائمی افراد، در فعالیت‎های بهنجار و غیرانحرافی.

ایمان و وفاداری نسبت به ارزش‎های گروه.

بنابراین نظریه های بسیار متنوعی که در موضوع کنترل اجتماعی کجروی مطرح می‎شود، همگی برخاسته از نحوة نگرش به مسأله کجروی و تبیین آن است و طبیعی است که رویکرد قرآن کریم به کنترل، پیشگیری و درمان کجروی تابع نگرش قرآن به این مسأله باشد. در گفتار پیشین این تحقیق اشاره شد که قرآن کریم در تبیین پدیده کجروی بر مجموعه‎ای از عوامل فردی، اجتماعی و فرااجتماعی (متافیزیکی) تأکید دارد، قهراً کنترل اجتماعی هم در چنین پارادایمی معنا پیدا می‎کند. تأکید محوری قرآن بر شخصیت و عناصر غریزی و روانی آدمی در تعیّن بخشی رفتار از یک سو؛ عوامل، زمینه‎های فیزیکی و متافیزیکی مؤثر در چگونگی شخصیت و رفتار آدمی، (مثل تنگدستی و رفاه‎طلبی، وسوسه‎های شیطانی) از سوی دیگر و نیز متغیرهای مختلف اجتماعی (از قبیل مصاحبت با دوستان کجرو، ساختار ناسالم اجتماع، کاهش نظارت بیرونی و تعارض فرهنگی)، جملگی در چگونگی رویکرد قرآنی به مسأله کنترل اجتماعی مؤثر خواهند بود. قبل از ورود به این بحث، طرح نظام‎مند انواع کنترل اجتماعی لازم به ذکر است تا بعد از بیان چندگونگی آن، استراتژی قرآن کریم مطرح گردد.

 

انواع کنترل اجتماعی

نگاه منطقی به بحث کنترل اجتماعی ایجاب می‎کند که سیاست‎های کنترلی را در دو بخش کلی مورد توجه قرار گیرد.

1) سیاست‎های پیشینی یا سیاست‎های کنترلی قبل از وقوع کجروی، که می‎توانند قلمرو پیشگیری را به وجود آورند.

2) سیاست‎های پیسینی یا سیاست‎های کنترلی بعد از وقوع کجروی که خود به دو دسته تقسیم می شود:

سیاست‎های کنترلی جهت برخورد و مقابله با کجروی و مجرمان؛

سیاست‎های کنترلی جهت درمان کجروی در مجرمان.

هریک از اقسام فوق به دو شکل «رسمی» و «غیر رسمی» به کار می رود، بنابراین در مجموع می‎توان شش روش را فرض کرد که همگی در بحث کنترل اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد که این نوشتار صرفاً به بخش اول سیاست ها یعنی پیشگیری از انحرافات اجتماعی پرداخته شده است.

پیشگیری انحرافات اجتماعی

همان طوری که مطرح گردید، در فرآیند پیشگیری هم به کیفیت و میزان جامعه‎پذیری افراد توجه می‎شود و هم به مسدود کردن موقعیت های زمینه‎ساز کجروی که از بیرون افراد را به کجروی وامی‎دارد. در این فرآیند تلاش می‎شود تا افراد ارزش‎های مطلوب را از راه‎های مختلف جامعه‎پذیری و تربیت پذیرفته و درخود درونی کنند. بدیهی است که ارزش‎های درونی شده و عمیق فرد، نقش کنترل درونی را ایفا می‎نمایند و از این طریق درونی کردن هنجارها، نظارت اجتماعی بر فرد را اعمال می‎نمایند. هم چنین شرایط اجتماعی باید به گونه‎ای باعث تقویت و تثبیت ارزش‎های مطلوب باشند، مجموعة شرایط اجتماعی مساعد و هماهنگ با ارزش‎ها، نقش نظارت بیرونی را بر عهده می‎گیرند. این نظارت ممکن است، به صورت رسمی از سوی نهادهای مختلف اجتماعی (از قبیل مدارس، وجود قوانین روشن در جامعه، وجود مجریان، ناظران بر قوانین و...) انجام گیرد یا به شکل غیررسمی از سوی خانواده، گروه دوستان و نظائر آن محقق شود. نظارت و کنترل درونی، حالتی روحی و روانی در درون فرد است که وی را به سوی ارزش‎ها برانگیخته و از ناهنجاری‎ها باز می‎دارد، اما خود از عوامل، زمینه‎های خارجی و به اصطلاح نظارت بیرونی حاصل می‎شود.

یکی از مهم ترین این عوامل، «اجتماعی شدن» است. «اجتماعی شدن» وسیله‎ای برای انتقال فرهنگ و ارزش‎های جامعه در فرد است، اما میزان تأثیرگذاری فرایند اجتماعی شدن در کنترل اجتماعی به ماهیت و هویت آن فرهنگ و ارزش انتقال یافته برمی‎گردد. در فرایند این کنترل، رویکرد قرآن کریم با دیگر جامعه شناسان متفاوت است که به دو مورد آن اشاره می گردد:

- نحوه انتقال ارزشها؛ دغدغه یک جامعه‎شناس معمولاً معطوف به این است که چگونه ارزش‎های مورد انتظار جامعه در فرد انتقال یابد و به اصطلاح «اجتماعی» شود، اما دین به فراتر از «اجتماعی شدن» فرد نظر دارد و در آن مبانی انسان شناسی بر طبق آموزه های دینی مطمح نظر قرار می گیرد. دین اجتماعی شدن را وسیله‎ای جهت تحقق اهداف و آرمان‎های خویش می‎داند و آن در صورتی است که اجتماعی شدن در مسیر دیگری غیر از اهداف دین قرار نگرفته باشد وگرنه از منظر دین فرد بهنجار نمی باشد، زیرا این طور نیست که همواره ارزش‎های اجتماعی همان ارزش‎های دینی باشند.

- نحوة کنترل درونی؛ جامعه‎شناسان معمولاً انتظارات اجتماعی و فشار هنجاری حاصل از آن را، باعث کنترل درونی فرد می‎دانند اما در جامعه‎پذیری مورد نظر دین، ارزش‎های نهادینه شده در فرد، وی را به فراتر از فشارهای هنجاری، به ناظر و مراقبتی مافوق همه عوامل انسانی و طبیعی رهنمون می‎سازد، یعنی نظارت خداوند علیم و قادر که از جان انسان هم به او نزدیکتر است و این نقطه آغاز کنترل درونی از منظر دینی است. خداوند متعال می‎فرمایند: «ما هر نعمتی (و از جمله آن، قرآن کریم به عنوان کتاب شفابخش) را که به انسان دادیم، او به جای شکرگذاری، با تکبّر رویگردانی کرد اما وقتی که شرّی به او رسد، به سوی خدا برمی‎گردد». در آیه دیگر می‎ فرمایند: «قل کلّ یعمل علی شاکلته»، «هرکس براساس شخصیت و شاکله خود عمل می‎کند». شاکلة آدمی، انسان را به رفتار مناسب با خود فرامی‎خواند و تا آن درست نشود، اهداف مورد نظر اسلام در شخصیت آدمی عجین نمی شود و اصلاح رفتار اتفاق نمی افتاد.

بنابراین انحراف، نوسازی فرهنگی و درونی کردن ارزش های توحیدی است. قرآن کریم در بهسازی شخصیت آدمی و درونی کردن ارزش‎های الهی، نخست جان خفته آدمی را بیدار می‎سازد. مهم ترین حقیقتی که می‎تواند خواب سنگین را از انسان سلب نماید، توجه به مبدأ و معاد است. غفلت از مبادی عالیه هستی و رهنمودهای وحیانی، مجاری تمام انحرافات را به روی انسان باز نماید که در این رابطه به بعضی از آیات اشاره می گردد:

 

مکانیسم تأثیرگذاری ارزش‎های درونی

ایده‎ها و ارزش‎های دینی در سه بعد، ابعاد وجودی انسان را تحت تأثیر قرار می دهند:

1) - نگرش

فراخوانی قرآن به تفکر و تعقل در آفرینش و آفریدگار، در همه مراحل و لحظه‎های زندگی و مذمت کسانی که با بی‎اعتنایی تمام مشغول زندگی روزانه هستند، نخستین جرقه‎های بیداری و شکل‎گیری نگرش‎های انسان را پدید می‎آورد. «الذین یذکرون الله قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفکّرون فی خلق السموات والأرض...»، «آنهایی که (در هر حالت) ایستاده و نشسته و در حال خفتن خدا را یاد می‎کنند و در خلقت آسمان و زمین تفکر می‎کنند». حاصل تفکر مستمر در آیات خدا، تحول در نگرش آدمی نسبت به خویشتن، هستی و خداست و ثمرة چنین نگرشی، اطمینان قلب و ایمان به مبدأ متعال است. حفاظت و کنترلی که دین می‎تواند در درون فرد از طریق تأثیر در نگرش‎ها ایجاد نماید، در هیچ اندیشه و نظریه‎ای از تئوری‎های کنترل اجتماعی یافت نمی‎شود. فردی که به اضطرار و ضرورت، نه تقلید و عادت، به آموزه‎های دینی روی می‎آورد و آنها را درونی می‎سازد، براین باور است که حیاتش پوچ و عبث نیست و هدفداری او در جامعه تعیین نمی‎گردد، بلکه تعیین سعادت وی از جانب خدا است که خداوند در این دنیا، به اختیار خود او گذاشته است؛ لذا همواره مراقب رفتار بلکه نیّات درونی خویش است: «انّ سعیه سوف یری»، «همانا سعی و تلاش خود را به زودی خواهد یافت». «یا ایهاالذین امنوا اتّقوا الله ولتنظر نفس ما قدّمت لغد»، «ای کسانی که ایمان آوردید، از خدا بترسید و هرکس بنگرد چه چیزی برای فردایش می‎فرستد». چنین مراقبتی از خویش، لزوم متابعت راه وحی را به ارمغان می‎آورد.

2)- احساس، عواطف و غرائز

نیرویی که دین می‎تواند در برانگیختن احساس، عواطف آدمی و کنترل غرائز ایفا نماید، بسیار شگفت‎انگیز است. شدیدترین عواطف انسانی و لطیف ترین احساسات معنوی، در سایه مقامات ایمانی حاصل می شود. حب و بغض، حجب و حیا، عزت و ذلت، فقر و غنا، امنیت و وحشت، عسر و یسر، بهجت و انبساط همه و همه مقولاتی هستند که با وجود ایمان یک معنی دارند و با فقدان ایمان معنایی دیگر. «والذین امنوا اشدّ حبّاً لله»، «و مؤمنین بیشترین محبت را به خدا دارند»، اما غیرمؤمنین «یحبّون العاجلة»، «آنها دنیای نقد و عاجل را دوست دارند»؛ «یستخفون من الناس ولا یستخفون من الله»، «(مردم خیانتکار) از خلق شرم می‎کنند، (اما) از خدا شرم ندارند». عده‎ای ترس و امیدشان به خدا و روز حساب است، «یخشون ربهم و یخافون سوءالحساب»و عده‎ای دیگر بیگانه از این احساس، میل و هراسشان در مال، مکنت، جاه و جلال دنیوی است: «قال الذین یریدون الحیاة الدنیا یا لیت لنا مثل ما اوتی قارون»، «مردم دنیا طلب گفتند: ای کاش همان قدر که به قارون داده شد، به ما هم عطا می‎شد».

بنابراین تثبیت ارزش‎های دینی در فرد، همه احساسات و عواطف او را تحت تأثیر قرار می‎دهد، هرقدر ایمان به این ارزش‎ها بیشتر، اقبال آدمی به آنها فزون تر خواهد بود؛ چنانکه بی‎اعتقادی و ضعف ایمان، ناهماهنگی زندگی با ارزش‎های دینی را به ارمغان می‎آورد. به تعبیر علامه طباطبائی (ره) اگر اعتقاد به معاد در کار نباشد، هیچ عاملی جهت منع انسان از هواپرستی و لذت طلبی وجود نخواهد داشت، مگر آنکه ترک آن لذت، لذت دیگری به دنبال داشته باشد. باور این حقیقت که خدا می‎بیند، «الم یعلم بأنّ الله یری» و نگاه عبرت‎آمیز به فلسفه تکرار در آفرینش «ثمّ جعلناکم خلائف فی الارض من بعدهم لننظر کیف تعلمون»، «سپس شما را بعد از (هلاک) آنها جانشینان زمین قرار دادیم تا ببینیم شما چگونه عمل می‎کنید» و از سوی دیگر نگاه به آینده و فوائد عمل «ان تتّقوا الله یجعل لکم فرقاناً»، «اگر پرهیزگار شوید، خدا به شما توان تشخیص (حق از باطل) عطا می‎کند»، نیروی درونی فرد را در مقابل جلوه‎ها و جذبه‎های نابهنجاری افزایش می‎دهد. به علاوه یاد خدا و استعانت از او در مقابل بحران‎های روحی، اخلاقی و اجتماعی مهم ترین عامل کنترل فرد است، لذا در قرآن کریم امر به ذکر کثیر شده است: «یا ایها الذین امنوا اذکروا الله ذکراً کثیراً»، «ای کسانی که ایمان آوردید، خدا را بسیار یاد کنید».

3) - رفتار

رفتار از یک سو حاصل نگرش، احساس و اراده فرد است و از سوی دیگر موجب تثبیت نگرش و احساس می باشد. کسی که مایه‎های عقلانی و روانی خود را از معرفت و معنویت دینی سامان داده، رفتار و کنش او چنین مایه‎هایی را نشان خواهد داد؛ یعنی در میان انواع رفتار، عملی را گزینش می‎نماید که با نگرش و احساس معنوی او همخوان باشد. او از آنجا که خوب ها و بدها، هیجانات و احساسات، ارزش‎ها و ضدارزش‎ها را از قبل تعیین نموده و در خود تثبیت کرده است، در مقابل جلوه‎ها و جزر و مدهای متنوع و متجدّد رفتاری محو نمی‎شود، بلکه آنها را با آنچه در خود درونی کرده، ارزیابی می‎کند و موضع‎گیری خود را به طور عملی و با صراحت اعلام می‎دارد. «الذین یجتنبون کبائر الأثم و الفواحش»، «کسانی که از گناهان بزرگ و کارهای زشت دوری می‎کنند».

علاوه براین، حوزه‎ای از رفتار به نام مناسک دینی وجود دارد و در ادبیات دینی یکی از ارکان ایمان محسوب می‎شود، انجام این اعمال یکی از عوامل مؤثر کنترل درونی است. مثلاً درباره نماز، قرآن کریم چنین فرموده است: «انّ الصلاة تنهی عن الفحشاء والمنکر»، «همانا نماز از کارهای زشت و ناروا باز می‎دارد». مناسک دینی حوزه‎ای است که ارزش‎های دینی فرد خود را در آنجا نشان می‎دهد. اگر به افرادی که مبتلا به کجروی هستند، دقت شود، روشن می‎شود که آنها در عمل به مناسک دینی موفق نبوده‎اند. چنین نگاهی به مسئله کنترل درونی در مقابل انحرافات، در اندیشه و نظریة جامعه شناختی معاصر به رسمیت شناخته نشده است و بدیهی است تا الحاد و سکولاریسم از مبانی و بنیان علوم جدید به ویژه جامعه‎شناسی برچیده نشود، بشریت هم چنان از نسخه درمان و کنترل محروم خواهد ماند. امروزه در جوامع بشری به طور عموم و در جوامع اسلامی به خصوص، اگر هزینه‎های مالی و انسانی که صرف کنترل اجتماعی کجروی می‎شود، برای تقویت ایمان و باورهای عمیق مذهبی هزینه می‎شد، هم رشد کیفی و اعتلای بشری حاصل می‎آمد و هم دامنة شوم انحرافات برچیده می‎شد و این تأسف در جامعه اسلامی ما به مراتب شدیدتر و دردناک تر است، نه از این جهت که اقدام مثبتی صورت نمی‎گیرد، بلکه فکر نهادینه کردن دین در تمام سطوح فردی و اجتماعی جامعه و تدوین سیاست‎های اجرایی مناسب، به ویژه در رسانه‎ها و نهادهای فرهنگی و گزینش مجریانی سرشار از عشق و علاقه به نهادینه کردن دین، جملگی سرمایه‎هایی است که غفلت یا کوتاهی از آنها ارزش عملی سایر سیاست‎های کنترل بیرونی را می‎کاهد و چنین چیزی شایسته نظام اسلامی نیست. ضرورت بسیج همه امکانات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در درونی کردن ارزش‎های دینی برای افراد از این حقیقت قرآنی و تاریخی روشن می‎شود که «ودّ کثیر من اهل الکتاب لو یردّونکم من بعد ایمانکم کفّاراً»، «بسیاری از اهل کتاب دوست دارند که ای کاش بتوانند شما را بعد از ایمان، به کافرین ملحق کنند». در این صورت راه چاره چیست؟ آیا باید از هویت اسلامی فاصله گرفت و در مقابل هجوم بی‎امان مفاهیم و ایدئولوژی‎های ضد دینی و ارزش‎های مدرنیته، توان خود را از دست داد و چاره‎ای جز تسلیم ندید؟! قرآن کریم راه را نشان داده است، «و ان تصبروا وتتّقوا فانّ ذلک من عزم الأمور»، «و اگر مقاومت و صبر پیشه کنید و تقوی ورزید، همانا اینها از امور بزرگ است». استقامت، برنامه‎ریزی و تلاش سبب تثبیت ارزش‎ها در افراد بوده و ثمرة کنترل درونی در مقابل تهاجم بیرونی را به ارمغان می‎آورد. به کسانی که در مقابل تهاجم فرهنگی دشمنان اسلام احساس ترس، ضعف و ناتوانی می‎کنند و چاره‎ای جز تسلیم نمی‎بینند، یک هشدار قرآنی و به آنها که در هر شرایطی به فکر تثبیت ارزش‎های اسلامی در درون و نظارت برخویشتن هستند، این بشارت قرآنی وجود دارد، «وان تصبروا و تتّقوا لا یضرّکم کیدهم شیئأً»، «اگر صبر کنید و پرهیزگاری نمائید، نیرنگشان هیچ زیانی به شما نمی‎رساند» و این حقیقت بارها در قرآن کریم تکرار شده است، «یا ایها الذین امنوا علیکم انفسکم لا یضرّکم من ضلّ اذا اهتدیتم»، «ای کسانی که ایمان آوردید، به خودتان بپردازید، اگر شما به هدایت برسید، هیچ ضرری از ناحیه فرد گمراه به شما نخواهد رسید».

 

نظارت بیرونی

همان طور که قبلاً مطرح گردید، علاوه بر کنترل درونی که از ناحیه خود فرد اعمال می‎شود، شرایط اجتماعی هم باید همگام و هماهنگ با ارزش‎های مطلوب اسلام باشند تا نقش نظارت بیرونی را بر عهده گیرند. کنترل خارجی اعم از اینکه به صورت رسمی یا غیررسمی انجام گیرد، نقش خود را در دو قالب سلبی و ایجابی ایفا می‎نماید. کنترل سلبی درصدد است تا افراد، نابهنجاری‎ها را مرتکب نشوند، اما کنترل ایجابی نقش هدایت و توجیه افراد در انجام رفتار بهنجار را به عهده دارد. در پیشگیری از انحرافات، از راه‎های مختلفی می‎توان نظارت بیرونی را اعمال نمود. براساس مدل تبیینی که در بحث کجروی بیان شد، مجموعة شیوه های نظارت بیرونی بدین شرح است:

1- تعلیم و تربیت

تعلیم و تربیت نقش عمده ای در درونی‎کردن ارزش‎ها و باورها دارد. با تعلیم و تربیت مناسب می‎توان فرد را در مقابل هر نوع کجروی و آسیبی واکسینه کرد، لذا جامعه شناسان آن را ابزار مهم و حیاتی نظارت اجتماعی قلمداد می‎ نمایند.

تعلیم، ارشاد و زدودن غفلت در رأس دعوت انبیا قرار دارد و اگر از راه های مختلف رسمی و غیررسمی، تعلیم و تربیت مورد نظر قرآن نهادینه شود، گام بلندی در پیشگیری و درمان انحرافات برداشته خواهد شد. صرف‎نظر از مسائل مربوط به تعلیم و تربیت که در جایگاه خود از اهمیت خاص برخوردار است، این نکته قرآنی شایان توجه است که قرآن کریم معمولاً پیامدهای منفی انحرافات را بیان کرده است، یعنی با ابلاغ و اطلاع رسانی به موقع، مکرّر و درست می توان از این پیامدها جلوگیری کرد. موارد قرآنی ذیل شاهدی از این نوشتار است: «یسئلونک من الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما»،«ولا تقربوا الزنا انّه کان فاحشةً وساء سبیلاً»،«لا یغتب بعضکم بعضاً أیحب احدکم ان یاکل لحم اخیه میتاً»، قرآن کریم ممنوعیت قمار و شراب را با پیامد منفی آن اعلام می‎دارد که در ارتکابش «گناه بزرگی» است، چه اینکه پیامد منفی بزهکاری را مستهجن و زشت بودن آن معرفی می‎کند و آسیب غیبت کردن را همچون مردار خوری معرفی می‎نماید. بنابراین بیان پیامدهای وخیم یک رفتار و ماهیت غیر انسانی آن، در جامعه حفاظی عمومی در میان افراد ایجاد می‎نماید، منتهی به تناسب نوع کجروی، شدت و عمومیت آن و نیز اهمیت پیامد آسیبی آن، باید تبلیغ و اطلاع رسانی به نحو مستمّر در جامعه در جریان باشد تا خرده فرهنگ‎های معارض و منابع کجروی نتوانند این حفاظ را بشکنند.

تعلیم و تربیت از مجاری خاصی نظیر خانواده، دوستان، مدرسه، محل کار و در کل با توجه به ساختار فرهنگی و سیاسی جامعه حاصل می‎شود. اما دو موضوع وجود دارد که نقش اساسی و چشمگیری در کیفیت و میزان تأثیرگذاری تعلیم و تربیت در پیشگیری دارد: محتوای تعلیم و تربیت و روش تعلیم و تربیت که به بررسی کارائی مطلوب شیوه های مورد نظر می پردازد که هر دوی اینها در جای خود قابل بحث است.

2- اسوه‎ها وگروه‎های مرجع

در ادبیات جامعه‎شناختی از اسوه‎ها و الگوهای مؤثر در نگرش و رفتار انسانی، به «گروه مرجع» یاد می‎شود. «گروه مرجع گروهی است که افراد خود را با آن مقایسه و با استانداردهای آن خود را ارزیابی می‎کنند». اسوه‎ها تجسم عینی ارزش‎ها هستند و همواره از طریق الگوها می‎توان ارزش‎های اجتماعی یک جامعه را کشف کرد. از یک سو وجود شخصیت‎های ممتاز و اسوه، رغبت و میل اجتماعی را در پایبندی ارزش‎های آن جامعه بالا می‎برد و از سوی دیگر، هرگاه جامعه با کمبود چنین شخصیت‎های ممتازی مواجه شود یا اهمیت و اعتبار اجتماعی آنها کاسته گردد، دامنة پیشگیری انحرافات تقلیل یافته و فرآیند درمان کجروی هم با مشکل مواجه می‎ شود. قرآن کریم در موارد متعددی از شخصیت‎های ممتازی نام می‎برد و موحدان و مؤمنان را به پیروی از آنها دعوت می‎نماید: «ولقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة»، «همانا در رسول خدا، الگوی نیکویی برای شما است»، «و انّهم عندنا یمن المصطفین الأخیار»، خداوند متعال بعد از ذکر نام برخی از انبیا علیهم السلام، از مجموعه این گروه، به نام «نیکان برگزیده»یاد می‎کند. این الگوهای ارزشی دارای چنین ویژگی هستند: «اولی الأیدی و الأبصار»، «آنها صاحبان قدرت (در عبادت) و بصیرت بودند».گروه مرجع و الگوهای ارزشی از دیدگاه قرآن کسانی هستند که در شناخت، معرفت و نگرش‎ها اهل بصیرت‎اند (اولی الأبصار) و از جهت اعتقادی و عملی به «حق» واصل می‎شوند و در عبادت خدا و رساندن خیر به دیگران دارای قدرت‎اند (اولی الأیدی).

3 ) قوانین و مصوبات اجتماعی

قوانین هنجارهایی هستند که توسط حکومت‎ها تدوین می‎شوند و شهروندان باید از آنها پیروی نمایند و در صورت تخلّف از ضمانت‎های اجرایی رسمی استفاده می‎شود. اگرچه قوانین یا مصوبات اجتماعی ممکن است به صورت مثبت (پاداش در صورت مطابقت با هنجارها) یا منفی (مجازات در صورت عدم پیروی از هنجارها) باشد. ولی معمولاً قوانینی که از ضمانت اجرایی رسمی برخوردار است، جهت مجازات وضع می‎شوند. وجود چنی پضن مصوباتی خود زمینه پیشگیری را فراهم می‎آورند. اما قوانین همواره نفس پیشگیری را ایفا نمی‎نمایند، زیرا در وضع قوانین از یک سو باید ویژگی‎های مناسب و احکام عادلانه‎ای را مورد نظر قرار داد و از سوی دیگر در مقام عمل با جدّیت و دقت آنها را به اجرا در آورد تا زمینه سوء استفاده از قانون یا توجیه آن در چارچوب منافع خود به وجود نیاید. از آنجا که این موضوع به مقوله مجازات هم مربوط می‎شود، لذا ویژگی‎های قوانین در سیستم مجازاتی اسلام بعداً مورد بررسی قرار می‎گیرد.

4) عدالت اجتماعی

یکی از متغیرهای مهمی که نقش چشمگیری در پیشگیری دارد، وجود عدالت اجتماعی در جامعه است. هرگونه ظلم و تبعیض در روابط اجتماعی موجب به خطر افتادن سلامت و امنیت افراد می گردد و با به خطر افتادن آن، دریچة گریز از قوانین فراهم می‎شود، زیرا قوانین برای تنظیم روابط اجتماعی معقول به وجود آمده اند. بنابراین اگر عدالت اجتماعی در درون روابط بین افراد، گروه‎ها و حکومت تأمین نشود، زمینة فرار از قانون و ارتکاب ناهنجاری فراهم می‎شود. از همین رو مراعات عدالت از دستورات جدّی اسلام قرار دارد: «انّ الله یأمر بالعدل و الأحسان»، برحسب سیاق آیه، مقصود از عدل، عدالت اجتماعی می باشد، زیرا عدالت به معنای قرار گرفتن تک تک افراد در جایگاه مناسب خویش است و از آنجا که این تکلیف متوجه تک تک افراد است، لازمه‎اش آن است که متوجه مجموع و کلیّت آنها هم باشد، یعنی جامعه باید این حکم الهی را اقامه کند و چون حکومت عهده‎دار تدبیرات جامعه است، لذا این تکلیف متوجه حکومت هم می‎گردد. مراعات عدالت در روابط اجتماعی (اعم از اخلاق، اقتصاد و سیاست) از چنان اهمیتی برخوردار است که مراعات آن حتی در مواجهه با خود دشمن لازم می‎باشد: «ولا یجرمنّکم شنأن قوم علی اَلّا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی»، «و البته دشمنی با گروهی، شما را برآن ندارد که عدالت نکنید، به عدالت رفتار نمائید که آن به تقوی نزدیکتر است».

عدالت اجتماعی هم از طریق مبارزه با فقر، فساد و تبعیض که زمینه ساز انحرافات می باشند و اقتدار و توانایی عوامل بازدارندة کجروی را سلب می نمایند و هم از طریق جلب اعتماد افراد، به ساختار جامعه و سیستم حکومت، می تواند انسان ها را به پیروی از هنجارها و قوانین وادار نماید.

5) همبستگی اجتماعی

همبستگی اجتماعی نشان دهندة پدیده یا حالتی اجتماعی است که در آن اعضای یک گروه یا جامعه به یکدیگر وابسته‎اند و نیاز به متقابل به یکدیگر دارند. همچنین همبستگی اجتماعی متضمن آگاهی و احراز ارزش‎های اخلاقی و احساس التزام متقابل است.

عوامل همبستگی

ایمان و وفاداری؛ بر طبق نظریه تراویس هرشی ایمان و وفاداری نسبت به ارزش‎های گروه، از مهم ترین عناصر همبستگی است. «هر قدر ارزش‎ها بیشتر اعتباری و قراردادی باشند و صرفاً به رسم سنت گذشتگان مستند باشند، تأثیر آنها در ایمان و وفاداری فرد نسبت به آنها کمتر خواهد بود، اما هرچه ارزش‎ها انسانی‎تر و در راستای مبدأ و معاد انسان باشند، تأثیرشان در ایمان و تعهد فرد بیشتر خواهد بود، لذا دین بهترین شالودة ارتباط انسان با جامعه و فرهنگ را پی‎ریزی می‎کند». توجه به افراد مهم؛ افراد مهم را همان ارزش‎ها و فرهنگ به وجود می‎آورند. به هر میزانی که «دیگران» از اصالت، اهمیت و فایده بیش تری برخوردار باشند، علاقه و توجه فرد به آنها بیشتر خواهد بود که در فرهنگ اسلامی چنین واقعیتی، تحت عنوان «ولایت» تعبیر می‎شود. شکل‎گیری رابطه ولایی بین عموم مؤمنین؛ همبستگی اجتماعی به دنبال خود نظارت و پیشگیری از کجروی را پدید می‎آورد، در نتیجه هر عاملی که همبستگی را در بین گروه (اعم از خانواده و غیر آن) و جامعه، سلب یا تضعیف نماید، به همان میزان احساس تعلّق را کاهش داده و با افزایش نقاط تمایز، نوعی گسست اجتماعی را به وجود می آورد.

هر قدر این همبستگی اجتماعی بیش تر باشد، فریضة الهی «امر به معروف و نهی از منکر»، بیشتر محقق خواهد گردید. «المؤمنون والمؤمنات بعضهم اولیاء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر»، «مردان و زنان مؤمن برخی اولیاء بعضی دیگراند، به نیکی امرمی‎کنند و از زشتی بازمی‎دارند». در جای دیگر خداوند متعال سفارش اکید می‎نمایند که مؤمنین باید به صورت جمعی و همه جانبه به سوی دین روی آورند و این نهایت درجه همبستگی را ایجاد می‎کند: «یا ایها الذین امنوا ادخلوا فی السّلم کافّةً». در اسلام فراتر از همه وابستگی‎های نژادی، ملّی، حزبی و غیره، نوعی ارتباط و وابستگی دینی و ایمانی وجود دارد که همه افراد را در جامعه اسلامی نسبت به یکدیگر مسئول قلمداد می‎کند. این مسئولیت به دنبال خود نظارتی فراگیر در جامعه ایجاد کرده و پیشگیری از کجروی را تضمین می‎کند.

نظارت همگانی و عمومی معمولاً به صورت غیررسمی است. نظارت غیررسمی نیازمند انگیزه دگردوستی نیرومندی است،یعنی فرد با صرف‎نظر کردن از شئونات زندگی خصوصی خویش، وقت و توان خود را صرف اصلاح دیگران می نماید، بدون آنکه پاداشی رسمی (و دنیوی) متوجه وی باشد. چنین‎کاری به انگیزة اجتماعی بالایی نیاز دارد. بر حسب رویکرد قرآن کریم، ایمان به خداوند موجب حصول اخوت و برادری می گردد که در پی آن اصلاح مؤمنان به یکدیگر حاصل می آید: «انّما المؤمنون اخوة فأصلحوا بین اخویکم»،«همانا مؤمنین با یکدیگر برادرند، پس بین برادران خود صلح برقرار کنید». راه ایجاد چنین اخوت دینی از طریق الفت و تألیف بین دل‎ها است، یعنی دل‎های مؤمنین با لطف خدا به الفت می‎رسند و آن گاه روابط اجتماعی براساس اخوت شکل می‎ گیرد: «واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفرّقوا و اذکروا نعمة الله علیکم اذ کنتم اعداءً فألّف بین قلوبکم فأصبحتم بنعمته اخواناً»، «همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را یاد آورید، آن گاه که دشمن یکدیگر بودید، پس خدا بین دل‎هایتان الفت ایجاد کرد، در نتیجه برادر یکدیگر شدید».چنگ زدن به کتاب خدا مایه الفت دل ها می باشد و الفت پدیدآورندة رابطه اخوت است و رابطه اخوت، پیامد نظارت همگانی و اصلاح جامعه اسلامی را به دنبال دارد. البته این بدان معنا نیست که اگر بین گروهی از مسلمین الفت و اخوت دینی وجود نداشت، مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر متوجه آنها نباشد، بلکه در هرحال با وجود شرائطی که فقها در باب امر به معروف و نهی از منکر ذکر کرده‎اند، چنین وظیفه‎ای را برعهده دارند.

بیماری و آسیبی که در جامعه اسلامی ما ایجاد شده است، این است که گاه نسبت به برخی عبادت‎های فردی مثل وضو، نماز و برخی مستحبات، به شدت احتیاط به عمل می آید، اما در فریضه مهم امر به معروف و نهی از منکر که به تعبیر امام باقر(ع) «فریضة عظیمة» است و سایر واجبات به وسیله آن برپا می‎شود، نه تنها ذره‎ای از آن احتیاط‎ یافت نمی‎شود، بلکه با غفلت و گاه تغافل روبرو می شود.

6- اقتدار حکومت و نیروی انتظامی

اقتدار حکومت و نظارت‎های رسمی از عوامل مهم پیشگیری است، زیرا اگر حکومت و ابزارهای رسمی کنترل مثل نیروی انتظامی، در مقابل قانون گریزان و اخلال گران به نظم اجتماعی، امنیت اخلاقی و اقتصادی، از اقتدار شایسته برخوردار نباشند، بلکه با ضعف و ناتوانی یا تردید و ابهام با آنها مواجه شوند، هم منزلت و کارایی قوانین مخدوش می‎شود و هم جرأت مجرمان افزایش می‎یابد. بنابراین برای مقابله با هر نوع کجروی و پیشگیری از آن، حضور قدرتمندانه و قانونمند نیروی انتظامی و سایر مراجع قانونی در جامعه از ضرورت ویژه‎ای برخوردار است. در عین حال از این نکته نباید غفلت کرد که نوع نگاه مردم به جایگاه نیروی انتظامی و نقشی که این نیرو می‎تواند ایفا نمایند، در چگونگی اقتدار آن مؤثر می باشد. مادامی که نقش مورد انتظار نیروی انتظامی و دیگر عوامل کنترل رسمی در عمل مشاهده نشود و جایگاه شایسته آنها در ذهنیت جامعه تثبیت نگردد، مقولة پیشگیری به درستی انجام نمی‎شود.

وقتی که احساس، رفتار و کنش‎های عوامل انتظامی و کنترل رسمی، هماهنگ با ارزش‎های جامعه اسلامی نباشد، بلکه صرفاً تظاهری از ایفای نقش و حضور فیزیکی در جایگاه قدرت باشد، این امر نمی‎تواند در فرایند پیشگیری نقش چندانی را به عهده گیرد. رشوه خواری، پارتی بازی و ابتلا به هر نوع ناهنجاری، اقتدار و کارآمدی دستگاه‎های نظارتی را مخدوش می سازد، از این رو قرآن کریم حکمرانی و اقتدار در قضاوت را مشروط به دو شرط می‎کند، «مطابقت با حق» و «عدم پیروی از هوی و هوس»؛ «یا داود انّا جعلناک خلیفةً فی‎الارض فاحکم بین الناس بالحقّ ولا تّتبع الهوی»،«ای داود ما تورا در زمین خلیفه قرار دادیم، پس بین مردم به حق حکم کن و از هوای نفس پیروی نکن»، «ولا تأخذکم بهما رأفة فی دین الله»، «هرگز در مورد آنها (زن و مرد زناکار) در دین خدا رأفت و مسامحه روا مدارید». این آیات به روشنی بیانگر اقتدار حکومت در مقابل کجروی‎ها هستند.

 

پيشينه تحقيقات

اینترنت، شاهراه دریافت اطلاعات از نقاط دور و نزدیک است. همچنین این دنیای مجازی فضای سرگرم‌کننده‌ای را برای جوانان به ارمغان می‌آورد که همیشه هم مثبت نیست و در اغلب موارد برای جوانان مخرب است. جوانان در این فضا امکان آشنایی و دوست‌یابی را دارند که در این رابطه می‌توانند هویت خود را مخفی کنند و برای خود شخصیت ایده‌آل و آرمانی بسازند. مهم‌ترین علت جذب جوانان به محیط چت همین امر است که از خودشان همان چهره‌ای که مطلوبشان است، می‌سازند. گاهی نیز در جریان این آشنایی با افرادی برخورد می‌کنند که آنها را به انحراف می‌کشانند. بر اين اساس مي‌توان از شكل گيري يك خرده‌فرهنگ در ميان جوانان ايراني حرف زد كه بيش از آن‌كه با معيار‌هاي فرهنگ مسلط هم‌نوا باشد، با فرهنگ مسلط جهاني همنوايي دارد.  بنابراين الگو‌هايي چون روابط خارج از چارچوب سنتي دختران و پسران، شركت در جمع‌ها و مهماني‌هاي خصوصي، نحوه‌پوشش و آرايشي بر خلاف موازين اسلامي، داشتن تفريحات و گذران اوقات فراغت به شيوه‌اي نوين، مصرف رسانه‌‌اي به غير از محتوا‌هاي مجاز بخشي از خرده‌فرهنگ جوانان را تشكيل مي‌دهدند که جزو رفتارهای منحرفانه به شمار می آیند .الگوهای رفتاری بعضی از خرده فرهنگ های جوانی در ایران از الگو های غربی چون فرقه های گوناگون شیطان پرستی،متال، راک،رپ و غیره نشأت گرفته است

خانواده یكی از اساسی ترین نهادهای هر جامعه ای است كه تمامی صاحبنظران در مورد آن اندیشیده‌اند و ریشه تمام نابهنجاری ها و كجروی ها را در خانواده جستجو كرده اند و در واقع هیچ جامعه‌ای نمی تواند ادعای سلامت كند مگر از خانواده ای سالم برخوردار باشد. اساس سعادت بشری زندگی خانوادگی است، (جی،1352، ص 23)

-تحقیقی توسط خانم لیلی سعدالهی تحت عنوان اثرات نامطلوب موبایل درایران درسال1388انجام گرفته،براساس نتایج این تحقیق، کشورایران رتبه نخست جهان درتولید،تبادل ومصرف فیلم های کوتاه پورنوناهنجار(مبتذل)،روی موبایل است.بسیاری ازصحنه هایی که شمار آن درایران امروز رایج است امادرغرب نگهداری اش روی کامپیوترشخصی به لحاظ وجود کودکان درصحنه پورنوممنوع است.

سازمان ملی جوان، با انتشارگزارشی در سایت اینترنتی خود، 12 میلیون از 18 میلیون کاربر اینترنت در ایران را متهم کرد که به جستجوی فیلم های مبتذل مشغولند. به ادعای سازمان مزبور این گرایش درمیان کاربران از14تا51سال در ایران در استفاده از اینترنت روبه گسترش است. آقای سیاه پوش در تحقیقی تحت عنوان مسايل و مشكلات جوانان دختر و پسر راهنمايي و دبيرستاني به این یافته ها رسیده که اولا پيشرفت هاي فناوري جهان معاصر شكاف عميقي بين بلوغ زيستي و بلوغ اقتصادي به وجود آورده است ثانيا پيشرفت هاي فناوري، جهان را به دهكده واحدي تبديل كرده است كه اين مساله سبب شده است مرجع ارزشي جوان رفته رفته از داخل به خارج تغييريابد.

آراسته خو در سال 1389 با انجام تحقیقی تحت عنوان نقش خانواده در بروز ناهنجاری های اجتماعی به این نتایج دست یافت ؛ جو بی اعتمادی در خانواده ها بر میزان كجرویهای دختران و افزایش قابل توجه پرخاشگری و خشونت» آنها تأثیر می گذارد.

آهن کوب در تحقیقی با عنوان «بررسي نگرش جوانان مشهد به دين در سال 1381 در یک نمونه  519 نفری از جوانان 29-19 سال شهر مشهد به مورد اجرا قرار داد . يافته ها نشان داد که 96 درصد عاطفه مثبت يا كاملا مثبت 3 درصد بينابين و فقط 1 درصد موضع منفي اتخاذ كرده اند. همچنین نوع نگرش سكولار در بين 23.8 درصد با موضع مثبت، 35.8 بينابين و 35.6 درصد منفي روبروست و نسبت به نگرش غيرسكولار از سوي 83 درصد موضع مثبت، 10.5 درصد بينابين و 5.8 درصد موضع منفي اتخاذ شده است.

شيطان پرستي مدرن آئيني است داراي شباهت هايي به اومانيسم. که انسان را برترين موجود مي داند و او را تنها در برابر خود مسئول مي داند. آنتوان اس زاندر لاوِی (مؤسس شیطان پرستی مدرن) در این باره می گوید: «خداي با عظمت و با شکوهي وجود ندارد، و جهنمي که در آن گناهکاران کباب مي شوند هم نيست .  و اعتقاد دارد که انسان به تنهايي مي تواند راه درست و غلط را تشخيص دهد. شيطان در اين اعتقاد نماد نيروي تاريکي، طبيعت شهوانی و مرگ است. و بهترين نشانه قدرت و ضد مذهب بودن است. شیطان پرستی در ایران بیشتر در فضای مجازی از طریق تحرک در اینترنت، وبلاگ نویسی , گفتگو در محیط یاهو و از طریق ترویج نمادها؛ که در مغازه ها و اصناف فروشنده زیور آلات نقره ای, فروشگاههای پوشاک جوانان و بانوان علی الخصوص در شهر تهران وظیفه عمده ترویج شیطان پرستی در داخل کشور را بر عهده دارد . ترویج متالیکا ؛ گروه های موسیقی متالیکا همچون گروه رامان و DSD که توسط بابک خواجه پور, ژانو باغومیان , لوئیک یومیان و کارن آراکلیان و همچنین از طریق پارتی های شبانه با عناوین جشن های فارغ التحصیلی و مهمانی ها خاص دوستانه همواره به عنوان کانون فعالیت شیطان پرستان قابل ذکر هستند . در این گونه مراسم ها هر بار گروهی از جوانان با انواع و اقسام مختلف اندیشه ها و ظواهر شیطان گرایی آشنا و یا جذب انها می شوند. همچنین همکاری با سلطنت طلب ها که اهریمن سر کرده شیطان پرستی با پیوستن گروهش به انجمن پادشاهی ایران که یک گروه چند نفره از سلطنت طلبان و سیلی خوردگان انقلاب اسلامی آن را اداره می کنند اعلام نمود. که عمده نقش آنها را فرود فولادوند مجری هتاک و ضد دین شبکه های فارسی زبان ماهواره های ضد انقلاب بر عهده دارد. وی بارها و بارها در شبکه های ماهواره ای ارکان دین مبین اسلام را زیر سوال برده و لب به فحاشی علیه مقدسات گشوده است. (http://mysavior.ir/Satnism.html).

آهن کوب در بررسي نگرش جوانان شهر اهواز به مذهب و ميزان تقيد به آن در سال 1384 با حجم نمونه 814 نفر از جوانان 29-18 سال از طریق روش نمونه گيري تصادفي چند مرحله اي و با ابزار پرسشنامه،اقدام به سنجش دين داري مسلمانان شهر اهواز کرد . نتايج به دست آمده نشان مي دهد كه نگرش جوانان شهر اهواز در ابعاد اعتقادي و عاطفي قوي تري و بين زياد و خيلي زياد قرار دارند، اما در ابعاد پيامدي و مناسكي ضعيف تر بوده و نزديك به متوسط قرار دارند و نمره كل دين داري جوانان نيز در حد بالاتر از متوسط و نزديك به زياد به دست آمد . هم چنين از نظر جنسيت در همه ابعاد دين داري و نمره كل آن، تفاوت معني داري ميان دو جنس ملاحظه شد و در همه آن ها ميانگين نمره جوانان دختر بالاتر از جوانان پسر بوده است .

تحقیقی نوسط گلچین با هدف یافتن علل رفتار انحرافی و علل یا عوامل کجروی اجتماعی جوانان و نوجوانان با استفاده از روش تحلیل ثانویه بر روی 57 پژوهش انجام گرفته شده در این رابطه استفاده کرده است. در این پژوهش ها که در مجموع 965 دختر و 2459 پسر مورد مطالعه قرار گرفته اندنتایج زیر به دست امده است؛

1-کجروی و بزهکاری نوجوانان تحت تأثیر عواملی همچون جنس،سن،پایگاه اجتماعی خانواده،درجه مذهبی بودن والدین،میزان تماس افراد با دوستان کجرو،عضویت در گروه های بزهکارسی،وضعیت تحصیلی،میزان تعلق به مدرسه و میزان شرکت والدین در جلسات انجمن اولیاء و مربیان، نوع و میزان نظارت و کنترل والدین بر رفتار نوجوانان و میزان گسیختگی و نابسامانی خانواده می باشد . تقریبا در همه انواع کجروی، پسرا ن بیش تر از دختران مرتکب رفتار انحرافی شده اند.

سیاه پوش در تحقیق دیگری با عنوان سنجش میزان دينداري دانش آموزان و بررسي عوامل اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي موثر بر آن بر روی یک نمونه آماري 400 نفری از دانش آموزان با استفاده از روش پيمايش و استفاده از ابزار پرسشنامه انجام داده است. نتايج يافته هاي توصيفي نشان داده است كه دانش آموزان يك رويكرد فردي وشخصي نسبت به دين دارند و تمايل دارند دين را به حوزه هاي خصوصي زندگي خويش بكشانند. در اين بخش نتايج نشان داد متغير جنسيت يك رابطه معنادار با متغيرهاي وابسته داشته است به طوريكه در همه ابعاد دين، دختران ديندارتر از پسران ظاهر شده اند. درارتباط با متغير پايگاه اقتصادي-اجتماعي هم يافته ها نشان داد كه شاخص هاي پايگاه اقتصادي-اجتماعي يك رابطه معكوس و معنادار با دينداري دانش آموزان و ابعاد گوناگون آن دارد. همچنيني در اين بخش مشخص شد كه متغير تعلق به دنيا يك رابطه مستقيم و معنادار با دينداري دانش آموزان دارد. با افزايش در استفاده از وسايل ارتباط جمعي از ميزان دينداري دانش آموزان كاسته شده اما با افزايش در استفاده مذهبي از وسايل ارتباط جمعي بر ميزان دينداري دانش اموزان افزوده شده است. همچنين از بين شاخص هاي تشكيل دهنده جامعه پذيري ديني، متغير گروه همسالان بيشترين ارتباط معنادار را در جهت مستقيم با دينداري دانش آموزان داشت.  يافته ها همچنين حاكي از آن بود كه دينداري دانش آموزان در بعد اعتقادي قوي تر از دينداري آنان در بعد مناسكي است.

خانم سمیرا صفرپور در تحقیقی با عنوان ماهواره و الگوهای مصرف آن در سال 1387 به این نتیجه رسیده است که استفاده از ماهواره توسط جوانان موجب آسیب رساندن به سلامت و بهداشت روان در این گروه گردیده و زمینه ساز بحران هویت و بیگانگی جوانان از فرهنگ،ارزش ها و باورهای خود گردیده است، و به جای آن الگوهای ناسالم را در فرایند هویت یابی به افراد القاء می کند.

           

فرضيه هاي پژوهش

1 ـ بين  اعتقاد به نماز و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه وجود دارد.

2 ـ بين  انجام فريضه نماز و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه وجود دارد.

3 ـ بين  ميزان دينداري و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه وجود دارد.

4 ـ بين  سرمایه اقتصادی و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه وجود دارد.

5 ـ بين  سرمایه فرهنگی و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه وجود دارد.

6 ـ بين  عوامل خانوادگی و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه وجود دارد.

7- بين ويزگي هاي فردي و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه وجود دارد.

 

روش تحقیق

نوع تحقيق در اين پژوهش كاربردي و روش اجراي تحقيق نيز به روش پيمايشي است كه پس از جمع آوري پاسخ هاي پاسخگويان، داده ها با استفاده از نرم افزار  كامپيوتريSPSS   مورد تجزيه وتحليل قرار گرفته است. از نظر زماني نيزاين تحقيق در سال 1394 اجرا شده است. جامعه آماري تحقيق حاضر مجموعه دانش آموزان پسر که در دوره متوسطه دوم  ناحیه 4 تبریز به تعداد 8580 نفر در 48 آموزشگاه مشغول به تحصیل هستند.  در این پژوهش از روش نمونه گیری مطبق با تخصیص بهینه استفاده و بر اساس فرمول کوکران یک نمونه 400 نفری از دانش آموزان انتخاب گردید                                                                                            

 

N= جامعه آماري

t= با احتمال 95 درصد

d= دقت احتمالي مطلوب با 05/

p=استفاده از فضاي مجازي سالم

q= استفاده از فضاي مجازي نا سالم

 

جمع آوری اطلاعات از طریق مراجعه به مدارس پسرانه متوسطه دوم به صورت روش تصادفي بوده است.

 

اندازه گیری استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن

براي اندازه گيري متغير استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن در بین دانش آموزان،از 6 گويه شش گزينه اي در سطح رتبه اي(خيلي زیاد، زیاد، تاحدودی، کم، خيلي کم، اصلا) طراحی گردیده، استفاده شده است. براي سنجش يکنواختي گويه ها و پايايي دروني گويه ها از آزمون تحليل روايي استفاده که ضريب روايي بدست آمده با 94/0، نشان مي دهد که گويه هاي متغير مورد نظر داراي هم نواختي و روايي بسيار  بالايي مي باشند.

 

جدول شماره (1) تحليل روايي گويه هاي متغير " استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن "

روايي	گويه ها
94/0	-اعتیاد اینترنتی ( استفاده از برنامه غیراخلاقی، دوستی های اینترنتی با جنس مخالف، چت، - عضویت در شبکه های اجتماعی (تانگا،وایبر، اينستاگرام، توييتر، يتوب، پادكست لاين  و ....) - بازی های رایانه ای - استفاده نادرست از موبایل(پیامک،بلوتوث) - انحرافات اخلاقی ( مبادله فیلم های غیرمجاز،مبادله تصاویر غیرمجاز) - استفاده از برنامه های ضد اخلاقی ماهواره

 

با توجه به نتایج داده ها، بالا ترين نمره براي استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن 35 و کمترين نمره 0 با دامنه تغييرات 35 مي باشد و ميانگين محاسبه شده نمره استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن 87/16 = xبا انحراف معيار 764/5 مي باشد، که بیانگر وجود استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن در بین دانش آموزان دوره متوسطه ناحيه 4 تبریز در حد متوسط به پايين می‌باشد.

       استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن در بين دانش آموزان به صورت محور به شكل زير خواهد بود؛

  خيلي زياد             زياد               تاحدودي                       کم                   خيلي کم                  اصلاَ

         35               28                   21                           14                            7                 0 

                                                87/16 X=

 

اندازه گیری اعتقاد به نماز

براي اندازه گيري اعتقاد به نماز هم از 7 گويه، 6 گزينه اي که به صورت طیف لیکرت(خيلي زیاد، زیاد، تاحدودی، کم، خيلي کم، اصلا) طراحی و استفاده شده است. . براي سنجش يکنواختي گويه ها و پايايي دروني گويه ها از آزمون تحليل روايي استفاده که ضريب روايي بدست آمده با87/0، نشان مي دهد که گويه هاي متغير مورد نظر داراي هم نواختي و روايي بالايي مي باشند.

 

جدول (2) تحليل روايي گويه هاي متغير" اعتقاد به نماز "

گویه ها	روایی
اعتقاد به نماز به عنوان تعبد و ایمان به خداوند اعتقاد به نماز به عنوان نزدیک شدن به خداوند اعتقاد به نماز به عنوان ابزاری برای مراقبت بر اعمال . اعتقاد به نماز به عنوان یک فریضه واجب اعتقاد به نماز به عنوان بهترین وسیله ارتباط با خداوند اعتقاد به نماز به عنوان بهترین وسیله ارتباط با خداوند اعتقاد به نماز به عنوان موجبات رشد انسان	87/0

 

با توجه به نتایج داده ها، بالا ترين نمره براي اعتقاد به نماز 35 و کم ترين نمره 7 با دامنه تغييرات 28 مي باشد و ميانگين محاسبه شده نمره اعتقاد به نماز 87/29 = xبا انحراف معيار 764/5 مي باشد، که بیانگر وجود اعتقاد به نماز در سطح بالا و نقش سازنده آن  در كنترل دروني افراد توسط نمونه آماري مطرح گرديده است.

       اعتقاد به نماز در بين دانش آموزان به صورت محور به شكل زير خواهد بود؛

  خيلي زياد             زياد               تاحدودي                       کم                   خيلي کم                  اصلاَ

      35                28                   21                           14                         7                        0 

                 87/29 X=

 

اندازه گیری انجام فريضه نماز

براي اندازه گيري انجام فريضه نماز در بين دانش آموزان هم از 7 گويه، 6 گزينه اي که به صورت طیف لیکرت (خيلي زیاد، زیاد، تاحدودی، کم، خيلي کم، اصلا) طراحی گردیده،استفاده شده است. . براي سنجش يکنواختي گويه ها و پايايي دروني گويه ها از آزمون تحليل روايي استفاده که ضريب روايي بدست آمده با79/0، نشان مي دهد که گويه هاي متغير مورد نظر داراي هم نواختي و روايي بالايي مي باشند.

جدول (3) تحليل روايي گويه هاي متغير" انجام فريضه نماز "

گویه ها		روایی
خواندن نمازهای واجب خواندن نمازهای مستحبي کوتاهی نکردن در اقامه نماز تقیّد به نمازدر هر شرایطی شرکت در نماز جماعت شرکت در نماز جمعه خواندن مرتب نماز فرادا		79/0

با توجه به نتایج داده ها، بالا ترين نمره براي انجام فريضه نماز 35 و کمترين نمره 0 با دامنه تغييرات 35 مي باشد و ميانگين محاسبه شده نمره انجام فريضه نماز 593/21 = xبا انحراف معيار 726/3 مي باشد، که بیانگر اداي فريضه نماز در حد متوسط به بالا در بین دانش آموزان نمونه آماري ما می‌باشد.

       انجام فريضه نماز در بين دانش آموزان به صورت محور به شكل زير خواهد بود؛

  خيلي زياد             زياد               تاحدودي                       کم                   خيلي کم                  اصلاَ

      35                28                    21                           14                        7                        0 

                                           593/21 X=

 

اندازه گیری ميزان دينداري

براي اندازه گيري ميزان دينداري هم از  14 گويه،6 گزينه اي که به صورت طیف لیکرت (خيلي زیاد، زیاد، تاحدودی، کم، خيلي کم، اصلا) طراحی گردیده، استفاده شده است. . براي سنجش يکنواختي گويه ها و پايايي دروني گويه ها از آزمون تحليل روايي استفاده که ضريب روايي بدست آمده با 719/0، نشان مي دهد که گويه هاي متغير مورد نظر داراي هم نواختي و روايي بالايي مي باشند.

 

جدول (4) تحليل روايي گويه هاي متغير"ميزان دينداري"

گویه ها

روايي

اعتقاد به خداوند اعتقاد به پیام های قرآنی رسیدگی به نتیجه اعمال انسان ها در جهان آخرت ترس از عذاب خدادر زمان انجام گناه شیطان را به عنوان گمراه کننده انسان ها قبول کند احساس پوچی بدون اعتقادات مذهبی احساس توبه بعد از انجام گناه روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان خواندن قرآن همکاری با مسجد و موسسه های اسلامی خواندن نماز شرکت در  نماز جماعت مسجد محله شرکت در نماز جمعه شرکت در مراسم و اعیاد مذهبی و عزاداری در مساجد

719/0

 

با توجه به نتایج داده ها، بالا ترين نمره براي ميزان دينداري 70 و کمترين نمره 9 با دامنه تغييرات 61 مي باشد و ميانگين محاسبه شده نمره ميزان دينداري 684/61= xبا انحراف معيار 235/5 مي باشد، که بیانگر بالا بودن ميزان دينداري در بین دانش آموزان دوره متوسطه ناحيه 4 تبریز می‌باشد.

       ميزان دينداري در بين دانش آموزان به صورت محور به شكل زير خواهد بود؛

  خيلي زياد             زياد               تاحدودي                       کم                   خيلي کم                  اصلاَ

     70                   56                   42                           28                     14                        0 

               684/61 X=

 

اندازه گیری عوامل خانوادگي

براي اندازه گيري عوامل خانوادگي هم از  11 گويه،6 گزينه اي که به صورت طیف لیکرت (خيلي زیاد، زیاد، تاحدودی، کم، خيلي کم، اصلا) طراحی گردیده، استفاده شده است. . براي سنجش يکنواختي گويه ها و پايايي دروني گويه ها از آزمون تحليل روايي استفاده که ضريب روايي بدست آمده با 904/0، نشان مي دهد که گويه هاي متغير مورد نظر داراي هم نواختي و روايي بالايي مي باشند.

جدول (5) تحليل روايي گويه هاي متغير" عوامل خانوادگي "

گویه ها

روايي

میزان احساس آرامش در خانواده وجود اختلاف و درگیری بین پدر و مادر توجه والدین به سرنوشت فرزندان خود زیاد مهم نبودن غیبت از مدرسه و انجام رفتارهای نادرست بازخواست شدن از بابت دیر به خانه رسیدن فرزندان نظارت کافی والدین بر روی رفتارهای دوستان عدم اجازه خانواده با دوستی فرزندان با هرکس ناسازگاری عقاید و افکار والدین با افکار فرزندان مشکل داشتن با نوع پوشش فرزندان کنترل مناسب خانواده بر روی بچه ها سیگاری بودن والدین

904/0

 

با توجه به نتایج داده ها، بالا ترين نمره براي عوامل خانوادگي 55 و کمترين نمره 6 با دامنه تغييرات 49 مي باشد و ميانگين محاسبه شده نمره عوامل خانوادگي 47/38 = xبا انحراف معيار 739/6 مي باشد، که بیانگر وجود عوامل خانوادگي متوسط به بالا در بین دانش آموزان دوره متوسطه ناحيه 4 تبریز می‌باشد.

       عوامل خانوادگي در بين دانش آموزان به صورت محور به شكل زير خواهد بود؛

  خيلي زياد             زياد               تاحدودي                       کم                   خيلي کم                  اصلاَ

     55                   44                  33                           22                       11                      0 

                             47/38 X=

اندازه گیری سرمايه فرهنگي

براي اندازه گيري سرمايه فرهنگي هم از  8 گويه،6 گزينه اي که به صورت طیف لیکرت (خيلي زیاد، زیاد، تاحدودی، کم، خيلي کم، اصلا) طراحی گردیده، استفاده شده است. . براي سنجش يکنواختي گويه ها و پايايي دروني گويه ها از آزمون تحليل روايي استفاده که ضريب روايي بدست آمده با86/0، نشان مي دهد که گويه هاي متغير مورد نظر داراي هم نواختي و روايي بالايي مي باشند.

جدول (6) تحليل روايي گويه هاي متغير" سرمايه فرهنگي "

گویه ها	روايي
كار با اينترنت مطالعه روزانه، نشريات و مجلات خواندن كتاب هاي داستاني و ادبيات گوش دادن به موسيقي تماشاي فيلم و تئاتر و نمايش يادگيري زبان هاي خارجي عكاسي، خطاطي و نقاشي ميزان تسلط به زبان خارجي	86/0

 

با توجه به نتایج داده ها، بالا ترين نمره براي سرمايه فرهنگي 40 و کمترين نمره 16 با دامنه تغييرات 24 مي باشد و ميانگين محاسبه شده نمره آسیب های نو پدید اجتماعي 398/22 = xبا انحراف معيار 498/12 مي باشد، که بیانگر وجود سرمايه فرهنگي  متوسط پايين در بین دانش آموزان دوره متوسطه ناحيه 4 تبریز می‌باشد.

       سرمايه فرهنگي در بين دانش آموزان ناحيه 4 تبريزبه صورت محور به شكل زير خواهد بود؛

  خيلي زياد             زياد               تاحدودي                       کم                   خيلي کم                  اصلاَ

     40                  32                   24                           16                         8                        0 

                                                398/22 X=

یافته های تحقیق

توصیف متغیرهای زمینه ای

ميانگين سن دانش آموزان نمونه اماري  در اين تحقيق 055/16 می باشد .2/52 درصد از پاسخگويان را دانش آموزان بالاشهري  و 22درصد را پايين شهر و 25 درصد را دانش آموزان روستايي تشکيل داده است. 5/18 درصد از پاسخگويان در مدارس خاص و5/16 درصد در مدارس شاهد، 30 درصد را در مدارس دولتي،، 19 درصد را روستايي،5/8 درصد را دانش آموزان فني  و 8/6 درصد را غير دولتي می باشند. از نظر رشته تحصيلي 5/41 درصد اول عمومي، 5/15 درصد انساني، 8/5 درصد تجربي، 5/23 درصد رياضي، 12 درصد فني می باشد. شغل 8/59 درصد پدر دانش آموزان آزاد و  29 درصد كارمند بوده و شغل 88 درصد مادرشان  خانه دار و 29 درصد كارمند مي باشد. و ميزان تحصيلات پدرشان 8/5 درصد  بيسواد، 2/22 درصد ابتدايي، 8/16 درصد راهنمايي،  2192 درصد ديپلم، 8/8 درصد فوق ديپلم، 8/10 درصد ليسانس و 8/10 درصد فوق ليسانس و بالاتر مي باشد. 48 درصد از دانش آموزان نمونه آماري ما از رسانه هاي مدرن اصلاً استفاده نمي كنند و 24 درصد از رسانه هاي مدرن كمتر و  18 درصد بيش تر استفاده نامناسب مي كنند.ميزان دينداري در بين دانش آموزان نمونه آماري 22 درصد زياد و 22 درصد كم و 22 درصد اصلاً پاي بندي ديني ندارند. 11 درصد از دانش آموزان نمونه اماري ما در اين پز‍وهش اعتقاد زيادي به نقش نماز در كنترل افراد نسبت به كارهاي ناشايست دارد و در مقابل 11 درصد اعتقاد كم و 11 درصد اصلاً اعتقادي به نقش نماز در كنترل افراد نسبت به كارهاي خلاف ندارند. 11 درصد در نمازهاي واجب و مستحبي شركت نموده و 22 درصد كم اين فرايض را به جاي مي آورند و 11 درصد اصلاً هيچ نمازي را در شبانه روز ادا نمي كنند.

 

نتايج استنباطي

تفاوت استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب نوع مدرسه

براي آزمون تفاوت استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب نوع مدرسه از آزمون تحليل واريانس  يك طرفه" ANOVA" استفاده مي شود . هدف از كاربرد آن  مشاهده اختلاف  ميانگين ها در چند جامعه به صورت همزمان مي باشد. ملاحظه مي كنيم كه ميانگين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب نوع مدرسه هايشان تفاوت معني داري با هم ندارند و اين از سطح  معني داري اين متغير كه 895/0 است، استنباط مي شود. پس می توان گفت که استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب نوع مدرسه، متفاوت نمي باشد. و فرضیه اصلی رد و فرضیه صفر قبول می باشد .

 

جدول(7)  نتایج آزمون آنالیز واریانس متغیر استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب نوع مدرسه

متغيير	منبع تغييرات	مجموع مجذورات	درجه آزادي	ميانگين مجذورات	کمیتF	سطح معنی داری	میانگین
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	واريانس بين گروهي واريانس درون گروهي واریانس کل	783/9616 423/1301240 206/1310857	7 390 397	826/1373 514/3336	412/0	895/0	نمونه : 216/16 شاهد:  469/24 برخوردار: 697/25 كم برخوردار:309 /15 روستايي: 500/11 هنرستان: 703/16

 

تفاوت استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب محل سكونت

براي آزمون تفاوت استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب محل سكونت  از آزمون تحليل واريانس  يك طرفه" ANOVA" استفاده مي شود . هدف از كاربرد آن  مشاهده اختلاف  ميانگين ها در چند جامعه به صورت همزمان مي باشد. ملاحظه مي كنيم كه ميانگين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب محل سكونت هايشان تفاوت معني داري با هم ندارند و اين از سطح  معني داري اين متغير كه 743/0 است، استنباط مي شود. پس می توان گفت که استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن، متفاوت نمي باشد. و فرضیه اصلی رد و فرضیه صفر قبول می باشد .

جدول(8)  نتایج آزمون آنالیز واریانس متغیر استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب محل سكونت

متغيير	منبع تغييرات	مجموع مجذورات	درجه آزادي	ميانگين مجذورات	کمیتF	سطح معنی داری	میانگین
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	واريانس بين گروهي واريانس درون گروهي واریانس کل	005/7408 245/13032312 250/1310620	3 392 395	335/2469 521/3324	743/0	527/0	بالاشهري =22/378 حاشيه =23/345 روستايي=32/312

 

تفاوت استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب رشته تحصيلي

براي آزمون تفاوت استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب رشته تحصيلي  از آزمون تحليل واريانس  يك طرفه" ANOVA" استفاده مي شود . هدف از كاربرد آن  مشاهده اختلاف  ميانگين ها در چند جامعه به صورت همزمان مي باشد. ملاحظه مي كنيم كه ميانگين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب رشته تحصيلي شان تفاوت معني داري با هم ندارند و اين از سطح  معني داري اين متغير كه 708/0 است، استنباط مي شود. پس می توان گفت که استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن، متفاوت نمي باشد. و فرضیه اصلی رد و فرضیه صفر قبول می باشد .

متغيير	منبع تغييرات	مجموع مجذورات	درجه آزادي	ميانگين مجذورات	کمیتF	سطح معنی داری	میانگین
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	واريانس بين گروهي واريانس درون گروهي واریانس کل	085/7242 607/130280 691/1310046	4 387 391	521/1810 420/3366	538/0	708/0	اول:686/15 انساني =803/25 تجربي=652/15 رياضي=506/23 فني : 333/15

 

جدول(9)  نتایج آزمون آنالیز واریانس متغیر استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن بر حسب رشته تحصيلي

 

استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن با وضعيت اقتصادي خانواده

با توجه به اين که درآمد خانواده و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن هر دو در مقياس فاصله اي هستند، براي سنجش رابطه بين آنها ازضريب همبستگي r پيرسون  استفاده کرديم؛ نتايج به دست آمده از اين آزمون نشان مي دهد که چون سطح معنی داری بدست آمده 926/0 = sig  بيشتر از سطح معنی داری مورد نظر05/0 می باشد، می توان گفت که بین متغیر درآمد خانواده و استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه معنی داری وجود ندارد و فرضیه اصلی رد و فرضیه صفر قبول می باشد .

 

جدول شماره (10) نتايج تحليل همبستگي بين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و ميزان درآمد خانواده

متغیر مستقل متغیر وابسته	ميزان درآمد خانواده
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	ضريب همبستگي سطح معني داري تعداد مشاهدات	005/0- 926/0 398

 

 

 

 

رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و سرمايه فرهنگي

براي بررسی رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و سرمايه فرهنگي از آزمون همبستگي  rپيرسون بهره گرفته شده است. نتايج آزمون با  سطح معنی داري 844/=sig نشان می دهد که بين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و سرمايه فرهنگي رابطه معنی دار وجود ندارد. و فرضیه اصلی رد و فرضیه صفر قبول می باشد .

 

جدول شماره (11)  نتايج تحليل همبستگي بين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و سرمايه فرهنگي

متغیر مستقل متغیر وابسته	سرمايه فرهنگي
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	ضريب همبستگي سطح معني داري تعداد مشاهدات	010/0- 844/0 396

 

رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و ميزان دينداري  

براي بررسی رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و ميزان دينداري  از آزمون همبستگي  rپيرسون بهره گرفته شده است. نتايج آزمون با  سطح معنی داری000/=sig نشان می دهد که بين ميزان دينداري واستفاده نامطلوب از رسانه های مدرن رابطه معنی دار و مستقيمي وجود دارد. يعني با افزايش ميزان دينداري در بين دانش آموزان، ميزان استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن نيز کاسته مي شود. پس دينداري بودن بهترين ابزار براي كاستن از  استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن در بين دانش آموزان می باشد.

 

 

 

 

 

جدول (12) نتایج ضريب همبستگي پيرسون رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و ميزان دينداري

متغیر مستقل متغیر وابسته	ميزان دينداري
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	ضريب همبستگي سطح معني داري تعداد مشاهدات	557/0 000/0 394

 

رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و اعتقاد به نماز

براي بررسی رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و اعتقاد به نماز  از آزمون همبستگي  rپيرسون بهره گرفته شده است. نتايج آزمون با  سطح معنی داري 007/=sig نشان می دهد که بين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و اعتقاد به نماز رابطه معنی دار وجود ندارد. و فرضیه اصلی قبول  و فرضیه صفر رد می باشد .

 

جدول شماره (13) نتايج تحليل همبستگي بين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و اعتقاد به نماز

متغیر مستقل متغیر وابسته	اعتقاد به نماز
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	ضريب همبستگي سطح معني داري تعداد مشاهدات	458/0 007/0 396

 

 

 

 

 

رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و انجام فريضه نماز

براي بررسی رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و انجام فريضه نماز از آزمون همبستگي  rپيرسون بهره گرفته شده است. نتايج آزمون با  سطح معنی داري 000/=sig نشان می دهد که بين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و انجام فريضه نماز رابطه معنی دار وجود ندارد. و فرضیه اصلی قبول و فرضیه صفر رد می شود .

 

جدول شماره (14) نتايج تحليل همبستگي بين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و انجام فريضه نماز

متغیر مستقل متغیر وابسته	انجام فريضه نماز
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	ضريب همبستگي سطح معني داري تعداد مشاهدات	734/0 000/0 398

 

 

رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و عوامل خانوادگي  

براي بررسی رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و عوامل خانوادگي  از آزمون همبستگي  rپيرسون بهره گرفته شده است. نتايج آزمون با  سطح معنی داری000/=sig نشان می دهد که بين استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و عوامل خانوادگي  رابطه معنی دار و مستقيمي وجود دارد. يعني با افزايش كنترل خانواده و نحوه تربيت آنها ميزان استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن به شدت كاسته مي شود. بنابراين نقش خانواده و نظارت آنها بر فرزندانشان از استفاده نامطلوب آنها از رسانه های مدرن مهم ترین عامل در تقلیل اشتباهات بی توجهی رانندگی  می باشد.

 

 

 

 

جدول (15) نتایج ضريب همبستگي پيرسون رابطه استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن و عوامل خانوادگي

متغیر مستقل متغیر وابسته	سابقه خدمت
استفاده نامطلوب از رسانه های مدرن	ضريب همبستگي سطح معني داري تعداد مشاهدات	887/0 000/0 398

 

مدل رگرسیونی استفاده مطلوب از رسانه های مدرن

با بر آورده شدن  پيش  فرض های رگرسیون براي سنجش  ميزان  اثر هر يك  از  متغير هاي مستقل بر استفاده مطلوب از رسانه های مدرن از تحليل رگرسيو ني  چند متغيره  بر اساس روش حداقل مربعات[1] و با استفاده از روش گام به گام[2] استفاده شده است. در روش گام به گام وارد  شدن  متغيرها به تحليل رگرسيوني در اختيار محقق نيست و روش كار بدين صورت است كه اولين متغير پيش بين[3] بر اساس بالاترين ضريب همبستگي با متغير وابسته وارد تحليل رگرسيوني مي شود و سپس ساير متغيرهاي پيش بيني كننده بر حسب همبستگي جزئي يا نيمه جزئي در تحليل وارد مي شوند. در مدل رگرسيوني حاضر كليه متغيرهاي مستقل از پيشينه نظري تحقيق اخذ شده و همچنين متغيرهاي  شناسايي وارد معادله شده است. نتايج تحليل رگرسيوني "استفاده مطلوب از رسانه های مدرن" نشان مي دهد که از ميان متغيرهاي مستقل و ملاک وارد شده در مدل رگرسيوني،در مدل نهايي به غير از متغيرهاي" سرمايه اجتماعي، سرمايه فرهنگي، گروه همسالان، سن و درآمد " بقيه متغيرها وارد معادله رگرسيوني شده اند. که در مجموع اين متغيرها يعني انجام فريضه نماز، ميزان دينداري و عوامل خانوادگي تقريباَ  86 درصد از تغييرات متغير وابسته را تبيين مي کنند.پس 86  درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای که در مدل نهایی باقی مانده اند،پیش بینی می گردد.نتایج حاصل از تحلیل رگرسیونی چندگانه متغیرهای موجود در مدل را می توان به صورت استانداردشده در معادله زیر نشان داد:

 (عوامل خانوادگي)316/0 + (ميزان دينداري)143/0 + انجام فريضه نماز 436/0 ₊ = استفاده مطلوب از رسانه های مدرن

همان طوری که معادله فوق نشان می دهد متغیر وابسته یعنی استفاده مطلوب از رسانه های مدرن بیش از هر متغیر دیگری، از متغیرانجام فريضه نماز و عوامل خانوادگي متأثر می باشد. و بعد از آن نیز ميزان دينداري بیشترین نقش را در تبیین متغیر وابسته دارند.خلاصه مدل تبيين رگرسيوني چندگانه در جدول (16) آورده شده است؛

 

جدول شماره (16) شاخص ها وآماره هاي تحليل رگرسيون چند متغيري " استفاده مطلوب از رسانه های مدرن "

928/0	Multiple   R	ضر يب همبستگي چندگانه
862/0	R Square	ضريب تبيين
861/0	Adjusted  R  Square	ضريب تبيين شده تصحيح شده
614/21	Standard Error	اشتباه معيار
123/2	Watson-Dwrbin Test	آزمون دوربین واتسون

 

 

 

 

 

 

 

هم چنان که در مدل بالا گفته شد، متغيرهاي که در تغييرات "متغير وابسته" تأثيري تعيين کننده  ندارد و از مدل نهايي برازش رگرسيوني خارج گشته است، متغيرهاي اعتقاد به اهميت نماز،  سرمايه اجتماعي، سرمايه فرهنگي، گروه همسالان، سن و درآمد ماهانه خانواده  بوده اند. نتايج تحليل واريانس براي مدل نهايي نشان مي دهد که متغيرهاي تبيين کننده به طور معني داري قادر هستند، تغييرات"متغيروابسته" (استفاده مطلوب از رسانه های مدرن) را پيش بيني کنند، به عبارت ديگر مدل تبييني R2تصحيح شده معني دار مي باشد.

 

 

 

 

 

 

جدول شماره (17) تحليل واريانس رگرسيون چند متغيره استفاده مطلوب از رسانه های مدرن

سطح معنی داری	کمیتF	ميانگين مربعات	مجموع مربعات	درجه آزادي	منبع تغييرات
000/0	208/1	368/564414	737/1128828	2	اثررگرسيون
		204/467	032/180808	387	باقيمانده ها

 

جدول شماره 120-4--آماره هاي متغيرهايي که در مدل برازش رگرسيوني باقي مانده اند

Sig	T	Beta	Std.B	B	نام متغيرها
000/0	079/11-	-	688/1	702/18-	عرض از مبدأ
000/0	081/8	436/0	021/0	173/0	انجام فريضه نماز
000/0	213/39	316/0	019/0	747/0	عوامل خانوادگي
00/0	595/6	143/	024/0	158/0	ميزان دينداري

 

جدول شماره121-4-متغيرهاي که از مدل برازش رگرسيوني خارج شده است

Partial	Sig	T	Beta in	نام متغيرها
111/0	071/0	814/1	094/0	اعتقاد به اهميت نماز
033/0-	518/0	646/0-	012/0-	سرمايه اجتماعي
041/0-	422/0	804/0-	015/0-	سرمايه فرهنگي
040/0-	432/0	786/0-	016/0-	گروه همسالان
000/0	995/0	006/0-	000/0	سن
075/0-	141/0	476/1-	028/0-	درآمد ماهانه خانواده

 

باتوجه به مدل های رگرسیونی استفاده مطلوب از رسانه های مدرن كه مورد بررسی قرار گرفت می توان چنین نتیجه گرفت، مدل رگرسیونی استفاده مطلوب از رسانه های مدرن 86 درصدمتغیر وابسته شان را توسط متغیرهای وارد شده تبیین کرده اند. از میان متغیرهای مستقل نیز متغیر انجام فريضه نماز، عوامل خانوادگي از متغیرهایی بودند که،2 بار وارد معادله شده اند و  در مرحله بعدي ميزان دينداري نقش تعيين كننده اي دارد و از این لحاظ اين 3 متغير بیشترین شرکت را در تبیین متغیرهای وابسته داشته اند. اعتقاد به اهميت نماز، سرمايه اجتماعي، سرمايه فرهنگي، گروه همسالان، سن و درآمد ماهانه خانواده از متغیرهای بود که در هیچکدام از مدلهای رگرسیونی وارد نشده بود و بنابراین،این متغیرها کمترین میزان تأثیر گذاری را در تبیین متغیرهای وابسته داشته است.

بحث و نتيجه گيري

پايبندي هاي مذهبي و انجام فريضه نماز به عنوان  اساسي ترين عنصر در كنترل و نظارت بر روي رفتار فرزندان  از اهميت خاصي برخوردار است. هر چه که دانش آموزان پاي بندي هاي مذهبي و دينداري شان  را بيشتر رعايت نمايند، به همان سان از ميزان انحرافات و استفاده از فضاي مجازي نامطلوب كاسته مي شود. علاوه بر آن نظارت شديد و كنترل والدين بر رفتار فرزندان در استفاده هاي غير اخلاقي از رسانه هاي مدرن و مجازي مؤثر مي باشد. نتايج چند متغيره تحقيق نشان مي دهد كه اعتقاد به اهميت نماز، انجام فريضه نماز، تحصيلات والدين، عوامل خانوادگي، گروه همسالان  و ميزان دينداري  بيشترين تبيين معني دار را در عدم استفاده نامطلوب توسط دانش آموزان از رسانه هاي نامطلوب را دارند. در اين زمينه عوامل خانوادگي و ميزان دينداري به طور ملموسي تاثير گذاريش، بيشتر از ساير متغيرها بوده است. و نشان مي دهد كه ميزان عدم  استفاده نامطلوب از رسانه ها ، بيشتر تحت تاثير عوامل خانوادگي مي باشد. 6 متغير وارد شده به مدل نهايي در كل 86 درصد از واريانس عدم استفاده نامطلوب از رسانه ها  را تبيين مي كند.  

يافته هاي پژوهش با ديدگاههاي ماكس وبر، گيدنز و بورديو  مطابقت دارد. هم چنان كه وبر مطرح مي كند  افراد رفتارهاي اجتماعي شان را انتخاب مي كنند،  اما انتخاب هاي آنها به وسيله خانواده و محيط اجتماعي شان تحت فشار قرار مي گيرد. به نظر وبر رفتارهاي اجتماعي  بر انتخاب هايي از اختيارهايي كه طبق كنترل اجتماعي و دروني شدن ارزش ها در وجو افراد نهادينه شده، متكي است. اين رفتارهاي اجتماعي بر اساس شانس ها ي زندگي شكل مي گيرند كه عبارتند از ؛ طبقه، سن، جنس و ديگر متغيرهاي ساختاري مناسب كه انتخاب هاي رفتارهاي اجتماعي را شكل مي دهند. به نظر گيدنز هم، هر چند انسان مدرن انتخاب هايش بيشتر است، ولي اين انتخاب هاي افراد تحت تاثيرشرايط اجتماعي و اقتصادي صورت مي گيرد. گيدنز وضعيتي را  متصور مي شود كه در آن رفتارهاي اجتماعي در بين محدوديت ها و فرصت هاي ارايه شده توسط موقعيت اجتماعي يك فرد بيان شده است.  به نظر بورديو نيز،  موقعيت عامل در فضاي  اجتماعي يا به عبارت دقيق تر ويژگي هاي فضا در تبيين رفتار موثرند. موقعيت عامل در فضاي اجتماعي،  نقش عمده اي در تبيين رفتار افراد دارد. به نظر بورديو موقعيت كنشگران در ميدان وابسته به سرمايه آنهاست و مقدار و نوع سرمايه اي كه دارند جايگاهشان در فضاي ميدان را تعيين مي كند. با توجه به اين نظريه ها درست است كه رفتار اجتماعي توسط افراد انتخاب مي شود، ولي اين انتخاب تحت تاثير، جنسيت، سن، وضعيت اشتغال و تاهل، سرمايه اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي آنها صورت مي گيرد. كه يافته هاي پژوهش حاضر با آن منطبق است.

نتايج مطالعه نشان مي دهد كه بين ميزان تحصيلات والدين  و استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن  رابطه معني داري وجود دارد. يعني با بالا رفتن ميزان تحصيلات والدين، ميزان استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن  کم رنگ تر و استفاده از رسانه هاي مدرن، سالم تر مي شود. بعبارتي ديگر هر چقدر ميزان تحصيلات والدين  پايين مي آيد گرايش به استفاده هاي نا مطلوب از رسانه هاي مدرن بيشتر مي شود. اين امر به خاطر كمي آگاهي و سواد رايانه اي در بين اولياء بوده و اولياي كم سواد توان و قدرت كنترل بر موبايل، تبلت و اينترنت فرزندان شان را نداشته و آنها سوء استفاده هاي زيادي مي كنند. هم چنين نتايج مطالعه نشان مي دهد كه بين عوامل خانوادگي  و استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن  رابطه معني داري وجود دارد. يعني با بالا رفتن نظارت و كنترل خانواده، ميزان استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن  کم رنگ تر مي شود. بعبارتي ديگر هر چقدر ميزان نظارت و كنترل خانواده بر روي فرزندان شان بيشتر مي باشد گرايش به استفاده هاي نا مطلوب از رسانه هاي مدرن كمتر مي شود. اين امر به خاطر كنترل دوستي ها، ارتباطات  و تماس هاي فرزندان شان چه به صورت فيزيكي و چه به صورت مجازي بوده  و فرزندان بيشتر خود را كنترل شده و زير نظر مي شناسند و كمتر از رسانه هاي مدن به صورت  نامطلوب استفاده مي نمايند

با توجه به اين كه خانواده در طول ساليان متمادي و بر اساس اصل جامعه پذيري، آموزش و از طريق كنترل و نظارت، رفتارهاي اجتماعي در فرد را نهادينه مي نمايند. و بر اساس ديدگاه بورديو عادت واره افراد بيشتر تحت تاثير همين آموزش ها و جامعه پذيري شكل گرفته و در فرد نهادينه شده و رفتارهاي فرد را تحت تاثير قرار داده و انتتخاب هاي او را تحت شعاع قرار مي دهد. بنابراين براي اصلاح و سالم كردن رفتار هاي اجتماعي افراد از دوران کودکی و نوجوانی که بهترین زمان جامعه پذیری است توجه شود در این زمینه لازم است خانواده را در كلاس هاي آموزش خانواده در مدارس مشاركت داده و انها را نسبت به مسايل روز نوجوانان و جوانان، تهاجم فرهنگي، جنگ نرم توانمند نموده تا اولياء بر اساس روش هاي علمي و روان شناسانه با فرزندان شان رفتار نمايند تا بحراني ترين دوران فرزندان شان را به نحوه مطلوب مديريت نمايند. . اين يافته با يافته هاي جي و آراسته خو مطابقت دارد.

هم چنين نتايج مطالعه نشان مي دهد كه بين ميزان دينداري  و استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن  رابطه معني داري وجود دارد. يعني با بالا رفتن ميزان دينداري، ميزان استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن  کم رنگ تر و استفاده از رسانه هاي مدرن، سالم تر مي شود. بعبارتي ديگر هر چقدر ميزان دينداري  بالا مي باشد گرايش به استفاده هاي نا مطلوب از رسانه هاي مدرن كمتر مي شود. اين امر به خاطر دروني كردن ارزش هاي اسلامي و نهادينه كردن سبك زندگي سالم در بين دانش آموزان شده و آنها بيش تر تحت تأثير نظارت دروني قرار گرفته و نسبت به انحرافات اجتماعي و استفاده هاي نامطلوب از فضاي مجازي دور مي گردند. اين يافته با يافته سياه پوش مطابقت دارد.   براي افزايش ميزان دينداري و نگرش مثبت به مسايل ديني، تأليف کتابهای درسي و مذهبي با محوریت مسايل اجتماعي، اعتقادي  نوشته شود.  و صدا و سیما در برنامه های خود، در سریال ها و حتی کارتون ها به مسئله اعتقادي و ديني بپردازند.

با توجه به چارچوب نظری در اموزش ایمنی ترافیک در آموزش کودکان،برنامه های آموزشی که به مرحله اجرا در می آیند عبارتند از:

1- تهیه بروشورهای آموزش مذهبي و اعتقادات ديني و توزیع آنها در بین دانش آموزان

2- توجه وي‍زه به کتب آموزشی دين و زندگي  در مدارس

3- تجليل از اولياي مسئوليت پذير در مدارس

4- برگزاري همايش هاي اعتقادي و مذهبي در سطح مدارس

نتايج تحقيق نشان مي دهد كه سرمايه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، سن، رشته تحصيلي و نوع مدرسه  با استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن  رابطه معني داري نداشته است. و ميانگين استفاده نامطلوب از رسانه هاي مدرن بر حسب ويزگي هاي فردي تفاوت نداشته است.

 

منابع و مآخذ

1. آقاجانی، نصرالله؛ انحرافات و آسیب‎های اجتماعی از دیدگاه قرآن،  پایان‎نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، جامعه‎شناسی،1381.
2. 1ـ آراسته خو،  (1369):بررسی پیوندهای ارتباطی خانواده دختران 14 تا 18 سال در استان تهران  و تأثیر آن بر رفتار نابهنجار جوانان

 

1. استارک، رادنی، بن بریج، ویلیام سیمز؛ دین، کجروی و کنترل اجتماعی، فصلنامه حوزه دانشگاه، ش22، بهار 1379.
2. العاملی، الشیخ حر؛ وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث.
3. باتومور، تی بی؛  جامعه شناسی، سیدحسن منصور؛ سیدحسن حسینی، انتشارات امیرکبیر، 1370.
4. دشتی، محمد و محمدی، سیدکاظم؛ نهج‎البلاغه  مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 1378.
5. رابرتسون، یان؛ درآمدی بر جامعه، حسین بهروان، آستان قدس رضوی، چاپ سوم،1377.
6. رفیع‎ پور، فرامرز؛ آناتومی جامعه، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1378.
7. سلیمی، علی؛ داوری، محمد؛ جامعه شناسی کجروی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1380.
8. الطباطبائی، السیدمحمد حسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1393 ه .ق.
9. کوئن، بروس؛ درآمدی به جامعه‎شناسی، محسن ثلاثی، فرهنگ معاصر، چاپ اول،1370.
10. گیدنز، آنتونی ؛ جامعه شناسی، منوچهر صبوری، نشر نی، چاپ اول، 1373

این مطلب را به اشتراک بگذارید :