مقدمه

یکی از اهداف خلقت انسان، عبادت پروردگار است و این به طور صریح در قرآن کریم به کرار آمده است. نماز عالی ترین و بهترین حالت نزدیکی به خداوند است. برای این که یک کودک، از همان ابتدا با این فریضه ی بزرگ الهی اخت و انس بگیرد لازم است تا از همان ابتدا روش هایی معقول و پسندیده جهت جذب آنان به نماز خواندن اجرا نماییم. این روش ها به طور کلی درچهار حیطه : خانه، مدرسه، مسجد و جامعه جای می گیرد.  هر کدام یک از این بخش ها به طور مستقل وظایفی در این رابطه بر عهده دارند که این وظایف وقتی ثمربخش و نتیجه بخش خواهند شد که این چهار حیطه در ضمن اینکه مشغول به انجام وظایف خود هستند، از طرف دیگر با سایر بخش ها به طور مکرر و مداوم همکاری و هماهنگی داشته باشند و گرنه نتیجه ی به دست آمده چندان جالب نخواهد بود. برخورد نامناسب برخی از کارگزاران مساجد، عدم انجام وظایف برخی از خانواده ها  و مدارس در قبال یک کودک و یک نوجوان، نبودن برنامه ی جذاب و متنوع در برخی از بخش ها برای جذب کودکان و نوجوانان و خیلی عوامل دیگر باعث شد که تحقیقی مرتبط با این مفاهیم آماده نمایم. هدف از انجام این تحقیق : اولا تشریح دوره ی خاص کودکی و نوجوانی و لزوم عاقلانه برخورد کردن در این دوران ها ثانیا ارائه بهترین روش ها برای جذب کودکان و نوجوانان به نماز خواندن ثالثا بیان کمبودها و نواقصی که در راه جذب کودکان و نوجوانان وجود دارد و رابعا ارائه یک نمودار  جزئی از وضعیت مساجد امروزی شهرستان نهبندان  از لحاظ میزان حضور نوجوانان و جوانان و عواملی که در رغبت و عدم رغبت آنها برای شرکت در نماز جماعت دخیل  اند، بوده است.  امیدوارم که قدمی کوتاه در جهت روی آوردن کودکان و نوجوانان و جوانان به نمازهای جماعت  و پر شدن مساجد توسط این عزیزان برداشته باشیم. 

چکیده تحقیق

 توضیح بخش اول : بصورت کتابخانه ای

در این بخش با استفاده از کتب با ارزشی که در این زمینه تدوین شده بود به بررسی موارد زیر پرداخته ام :

مبحث اول : جایگاه  و اهمیت نماز در زندگی روزمره ی ما مسلمانان (به عبارت دیگر چرا نماز در دین اسلام این قدر اهمیت دارد) که در این مبحث به ذکر چند دلیل مهم مبنی بر اهمیت نماز پرداخته شده است.

مبحث دوم : نماز و دوران کودکی و نوجوانی : (در این مبحث به دو ویژگی مهم  دوران کودکی یعنی ویژگی تقلید و احساسی بودن  پرداخته شده است و بین این دو ویژگی و نماز خواندن رابطه هایی ذکر گردیده است که با استفاده از این دو ویژگی می توانیم کودکان و نوجوانان را به نماز خواندن ترغیب نماییم.)

مبحث سوم  :  نقش عواطف و احساسات در جذب به نماز (از آن جا که ویژگی احساسی بودن کودکان و نوجوانان که در مبحث دوم ذکر شد، بسیار مهم  می باشد لذا در این مبحث به تشریح نقش عواطف و احساسات پدر و مادر و معلمان و کارگزاران مساجد در روی آوردن کودکان و نوجوانان به نماز خواندن پرداخته شده است.)

مبحث چهارم : نقش و مسئولیت خانه و مسجد و مدرسه در تقویت رفتارهای مذهبی :  در این مبحث به مسئولیت های خانه و مسجد و مدرسه در تقویت رفتارهای مذهبی در کودکان و نوجوانان و جوانان پرداخته شده است و قید شده که گرچه هریک از این سه نهاد مسئولیت های جداگانه ای را در این رابطه بر عهده دارند، اما وقتی یک کودک، یک نوجوان و یک جوان به نماز و مسجد جذب می شود که هر سه تای این نهاد ها با هم همکاری و مساعدت لازم را داشته باشند.

مبحث پنجم : روش های جذب کودکان نوجوانان و جوانان به نماز خواندن : (در این مبحث  روش هایی ارائه شده است که با کمک این روش ها می توان به جذب کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز خواندن و روی آوردن آنان به مساجد کمک کرد)

مبحث ششم : در این مبحث به نقش حلقه های شجره طیبه صالحین در جذب کودکان، نوجوانان و جوانان به مساجد و شرکت آنان در نماز های جماعت پرداخته شده است.

بخش دوم : تحقیق میدانی

برای این منظور یک نمونه فرم نظرسنجی آماده گردیده و بین  افراد شرکت کننده در نماز های جماعت مساجد شهرستان و روستاها توزیع شده است.  هدف از این نظر سنجی بطور کلی یافتن پاسخ های زیر بود :

1- وضعیت مساجد امروزی ما از لحاظ شرکت نوجوانان و جوانان در نماز های جماعت چگونه است.

2- عوامل مهمی که در جذب یا دفع نوجوانان و جوانان به مساجد دخیل هستندکدام اند.

3- رسم نمودار از نتایج بدست آموده فوق و ارائه نظراتی که بالاترین درصد را داشته اند.

 4- ارائه راهکارها و پیشنهادها.

بخش اول : تحقیق کتابخانه ای : مبحث اول : جایگاه نماز

فریضه ی ارزشمند نماز، در صدر تعالیم انبیاء الهی قرار دارد و سرلوحه برنامه های آنهاست، جلوه هایی از جایگاه والای نماز عبارتند از :

الف- نماز پشتوانه ی انسان : آن گاه که کشتی روح انسان در دریای متلاطم و خروشان زندگی در حال متلاشی شدن است، فقط یاد خداست که می تواند آدمی را از غرق شدن و نابودی و ناامیدی نجات دهد. قرآن نیز به این نقش ارزنده ی نماز عنایت دارد.  و در آیاتی به آن اشاره می فرماید، از جمله در آیه 153 سوره بقره که می فرماید : ((ای کسانی که ایمان آورده اید از صبر و نماز کمک بگیرید، قطعاً خداوند با صابران است))1

استعانت از نماز یعنی یاری و کمک خواستن از نماز و آن هم در زمینه ها و ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی. در کتاب های تاریخی نمونه های فراوانی از استمداد مسلمانان از نماز در شئوون مختلف زندگی نقل شده است.

{ وجود مقدّس حضرت زهرا (سلام الله علیها) خدمت پدر رسید و از ایشان تقاضای یک خدمتکار نمود تا وی را در کارهای مختلف خانه یاری دهد.  پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) فرمود : دخترم آیا مایل هستی که بهتر از خدمتکار را به تو معرفی کنم؟

هنگامی که جواب حضرت زهرا  (سلام الله علیها) مثبت بود، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) همین تسبیحاتی را که به نام ایشان معروف شده و بسیار ارزنده است؛ به او تعلیم دادند، در این تسبیحات صد مرتبه خدا را به بزرگی یاد می کنیم.  پر واضح است که اگر روح انسان با یاد خدا آشنا شود و ایمان به قدرت لایزال الهی پیدا کند، دیگر مشکلات نزد او آسان می گردد، اصولاً یاد خدا خستگی را از تن و روح آدمی برطرف می نماید. 2

1- یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ؛ سوره بقره آیه 153

2- نماز زیباترین الگوی پرستش، غلامعلی نعیم آبادی، ص 25

ب- نماز، امتیاز انسان

آن روزی که خداوند اراده فرمود، انسان را خلق کند، فرشتگان از او پرسیدند : خدایا ! برای چه می خواهی موجودی را که بر روی زمین فساد به پا می کند و خون می ریزد، بیافرینی؟ در حالی که ما فرشتگان پیوسته تو را تسبیح  و تقدیس می کنیم. 1 خداوند از راه علم و معرفت آنها را قانع نمود که انسان از آنها داناتر و آگاه تر است و امتیاز انسان این است که از قدرت فهم و شناخت برخوردار است.  امتیاز دیگر انسان بر فرشتگان، این است که او توانایی عبادت و بندگی خدا را به طرق و صور مختلف دارد و انجام عبادات گوناگون کار و هنر انسان است، درست است که موجودات هستی، همه در حال تسبیح خدایند، اما تسبیح انسان با دیگران فرق دارد.  ? به زبان ساده تر فرشتگان فقط به یک حالت و به یک صورت  به عبادت خداوند می پردازند و در این حالت ها، تکرار مشاهده می شود بدون تنوع در نوع انجام دادن عبادت، اما در انسان ها تنوع عبادات بصورت مختلف وجود دارد، یعنی انسان ها به روش های مختلف می توانند به عبادت خداوند بپردازند که بارزترین و بهترین جلوه و حالت، همان حالت ایستادن به نماز و علی الخصوص حالت سجده است.  و این ویژگی، نشان دهنده ی عظمت انسان بر سایر موجودات جهان هستی می باشد.

ج- نماز احیاگر مکتب اسلام

حسبت وجود در احادیث اهل بیت، افق های تازه ای از اسرار و آثار نماز را  بر روی انسان می گشاید.  هشام بن حکم از امام صادق (علیه السّلام) پرسید : یابن رسوالله ! چرا نماز واجب شد در حالی که هم وقت می گیرد و هم انسان را به زحمت می اندازد؟ امام پاسخ فرمودن : ((پیامبرانی آمدند و مردم را به آیین خود دعوت نمودند، عدّه ای هم دین آنها را پذیرفتند،  و لکن با مرگ آن پیامبران، نام و دین و یاد آنها از میان رفت؛

1- وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ؛ سوره بقره آیه 30

 خداوند اراده فرمود که اسلام و نام پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلّم) زنده بماند و این از طریق نماز امکان پذیر است. 1 یعنی نماز علاوه بر آنکه عبادت پروردگار است، موجب طراوت مکتب  و احیای نام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) و عشق محمد و آل محمد علیهم السّلام هم هست، نماز هم رابطه ی  بین عبد و معبود است و هم رابطه ی بین امّت و امام، مردم و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم). 2

د- نماز عامل و حدت و انسجام مسلمانان : از دیگر آثار پر برکت نماز می توان به وحدت آفرینی  آن اشاره کرد.  که این اثر در نمازهای جماعت پررنگ تر است.  یک فرد مسلمان با یک سلیقه و گرایش مخصوص به خود، صبح به قصد کار و تلاش از خانه بیرون می رود، هنگام نماز ظهر  و نماز مغرب و عشاء که می شود در مسجد حاضر می گردد و کنار مسلمانان دیگر با سلیقه و گرایش دیگر می نشیند و این زنجیره تا آخرین صف و آخرین نفر تکرار می شود.  این آن مفهوم را می رساند که نماز و علی الخصوص نماز جماعت یک عاملی است که تمام مسلمانان را با تمام سلیقه ها و گرایش ها دور هم جمع می کند تا از طرفی باشکوه ترین و عظیم ترین جلوه ی خداپرستی و عبادت خدا را به نمایش بگذارد و از طرف دیگر به مصداق آیه شریفه ((واعتصمو بِحَبل الله جَمیعا وَ لا تَفَرَّقوا)) قدرت خود را به رخ دشمنان بکشند.

به هر حال مشاهده می شود که نماز چگونه حاوی آثار و برکات فراوانی در زندگی انسان ها و علی الخصوص مسلمانان است.  

هــ - نماز عامل ترک گناه : فردی که به نماز خواندن روی آورده است و این  نماز  در قلبش نهادینه شده است، بصورت خودکار، دور گناهان کوچک و بزرگ را خط می کشد، بعبارت دیگر همین نماز خواندن، وی را از ارتکاب معاصی باز می دارد و این یکی از جلوه های بارز نماز و آثار زیاد نماز در زندگی انسان است.

1- الصلاة فی الکتاب و السنه، ص 24 به نقل از علل الشرایع، ج 1، ص 317

2- نماز زیباترین الگوی پرستش، غلامعلی نعیم آبادی، ص 35

مبحث دوم: نماز و دوران کودکی

کودک به چه کسی می گویند؟ به آن کسی که حیات اتکالی دارد. تحت نفوذ القاء و تلقین است.  رنگ پذیر و در مسیر تشکیل شخصیت است.  کودکی شامل مرز سنی ولادت تا پایان 11 سالگی که خود شامل 4 مرحله است :

این مراحل عبارتند از :

کودکی اول : شامل  ولادت تا 3 سالگی است، که از نظر علمی دوران پرستاری خوانده می شود.  

کودکی دوم : شامل 4 تا  7 سالگی است، که دوران کنجکاوی و سیل اطلاعات است.

کودکی سوم : شامل 7 تا 9 سالگی است که دوران تفکر منطقی و رسیدن به کشف روابط علت و معلول است.  

کودکی چهارم : شامل مرز سنی 9 تا 11 سالگی است.  که دوران برهان پذیری است از نظر علمی.

پایه های تربیت را در همه ابعاد  چه در زمینه تربیت تن، روان، عاطفه و چه در تربیت دینی، اخلاقی، انضباطی باید بر اساس ضوابطی قرار داد که در این مراحل از نظر رشد مطرح هستند.

در دوران پرستاری که شامل سن ولادت تا پایان 3 سالگی است، 4 نکته مطرح است  و از همین جا پایه ی تربیت کودک برای نماز گذاشته می شود.

نخستین نکته این است که حیات کودک در بعد روانی دارای جنبه ی انفعالی است نه جنبه ی فعال.

نکته دوم : او شدیدا تلقین پذیر است.

نکنه سوم : چشم کودک نقش یک دوربین عکاسی را  ایفا می کند که همه صحنه ها و برنامه هایی را که می بیند عکس بر می دارد.  این عکس ها در بین ذهن نگهداری می شود، هر چند که امروز برای او مفهوم نباشد، گوش کودک نقش یک دستگاه ضبط صوت را ایفا می کند که آن چه را می شنود ضبط می کند.  اگر چه این صدا برایش مفهوم نباشد.  بر این اساس می شود به سخن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم)  اشاره کرد که فرمودند : ((اگر در حال زناشویی کودک شیرخوار ناظر باشد و بعداً از انحراف سر در بیاورد، پدر و مادر جز خود، کسی را ملامت نکنند. ))

نکته چهارم :  این است که کودکی در این مرحله، تقلید گر است .  ادای بسیاری از حالات و رفتارها و صداها را در   می آورد.  و بر این اساس اعمال عبادی والدین خم وراست شدن پدر و مادر در حضور کودک، ذکر نماز و دیگر جنبه هایش توجه بچه ها را جلب می کند.  

در مرحله ی کودکی دوم یعنی سن 4 تا 7 سالگی روانشناسان خصایصی را برا ی بچه ها ذکر کرده اند، این دوران را دوران کنجکاوی شدید گفته اند، این مرحله مرحله ی گیرندگی شدید و دوران صید اطلاعات است .  مرحله ی سلوک متعادل است.   مرحله ی عشق است و محبت.  مرحله ی احساس اطمینان است.  بچه حفظ می کند، آموخته ها را عمل می کند، حیات صورت فعال به خود می گیرد، بچه با تمام قوا در حرکت است، الگو و مدل در او شدیداً موثر است.  در اواخر این دوره بچه  به سن تمیز می رسد، یعنی دنیای متفاوت مرد و زن را تشخیص می دهد.  و هم از بدی و خوبی و بسیاری از مصداق هایش سر در می آورد.  و در صورت تخلّف از یک حکم احساس شرمساری می کند.  یعنی بیداری وجدان و میل به همانند سازی در کودک قوی است.  دوست دارد مثل پدر باشد، یامادر.  پس اگر والدین اهل عبادت و نماز باشند، در روی آوردن کودک به نماز تأثیر مثبت دارد و اگر آنها تارک الصلوة باشند در روی آوردن کودک به نماز تأثیر منفی دارد.1

1- مجموعه سخنرایهای برگزیده ی ستاد اقامه نماز، ص 104 و 105

مبحث سوم : نقش عواطف و احساسات خوش آیند در جذب کودکان به نماز

بدون تردید همه ی کودکان بالفطره استعداد پذیرش و انجام تکالیف مذهبی را دارند، اما آن چه که مهم است، چگونگی روش های ارائه یا عرض نمودن اسباب رشد یا آیین الهی است.  به دیگر سخن اگر ما بتوانیم کودکان را به نحو شایسته و مطلوب در معرض مشاهده و یادگیری رفتارها با تکالیف مذهبی قرار دهیم، مسلماً آنها به طور طبیعی با احساس و رضایت قلبی، آن رفتار ها را خواهند آموخت، چرا که آداب مذهبی، مسائل قراردادی و وضعی را تحمیل نمی کند، بلکه اگر نیکو بنگریم مذهب عاملی است در جهت تأمین نیازهای فطری انسان و نماز کامل ترین پاسخ به عالی ترین نیاز انسان است.  پرورش احساس مذهبی کاری است بس ظریف و حساس و در عین حال بسیار ساده و آسان.  احساسات و عواطف مهم ترین نقش را در تکوین شخصیت، تنظیم هدف ها و برنامه های زندگی و روابط فردی و اجتماعی دارد. 1 چگونگی نگرش یا بازخورد کودکان و نوجوانان نسبت به جهان هستی، محیط اطراف، آداب و تربیت و ارزش های حاکم بر خانه و جامعه متأثر از دو عامل تعیین کننده، یعنی : برداشت های ذهنی (شناخت) و احساسات و عواطف است.

انسان همواره نسبت به هر چیزی که به گونه ای درباره ی آن آگاهی حاصل کرده در حوزه ی شناختی اش قرار می گیرد.  احساس خاصی پیدا می کند، احساسی که انسان در قلمرو حیات و در سایه ی برداشت های ذهنی نسبت به پدیده های مختلف پیدا می کند، متضمن دو حالت خوشایندی و ناخوشایندی است. هر گاه شناختی که انسان نسبت به پدیده ها و مسائل مختلف پیدا می کند توأم با احساسات ناخوشایند و نامطلوب باشد نتیجه ای جز بوجود آمدن نگرش یا آمادگی روانی منفی و بازدارنده به همراه نخواهد داشت، که تغییر چنین نگرشی نیز مستلزم تلاش بسیار خواهد بود.  بدیهی لست، زمانی که  برداشت ذهنی انسان از یک موضوع همراه با احساس خوشایند و مطلوب باشد، زمینه ی ایجاد نگرش یا آمادگی روانی مثبت و مولد فراهم می آید و تقویت چنین نگرشی نیز بسیار آسان خواهد بود.

2- روش های پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان ونوجوانان، دکتر غلامعلی افروز، ص 10 

عواطف و احساسات از همان ماه های اول زندگی کودک و با اولین لبخندها متجلّی می گردد.  به بیان دیگر نگرش و احساسی که کودکان و نوجوانان نسبت به مسائل و پدیده های گوناگون پیدا می کنند، پایه های نخستین رفتارها و شخصیت آنها را تشکیل می دهد. بنابراین در تعلیم و تربیت به طور اعم و تربیت مذهبی بطور اخص و به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، توجه به نقش خوشایندی احساس نسبت به امور مورد نظر بسیار مهم و تعیین کننده است.  کودکان و نوجوانان در یادگیری و کسب عادات مطلوب بیش از آن که متأثر از زبان منطق و استدلال باشند، وجودشان مملواز عواطف واحساسات بوده، مستعد پذیرش از طریق زبان مهر و محبتند.  

با ایجاد احساسات خوشایند در کودکان و نوجوانان، زمینه ی یادگیری رفتارهای مطلوب، پیدایش انگیزه های رشد، همانند سازی و اتصاف به صفات الگوهای دلخواه فراهم می گردد.1 بطور کلی آن چه از مطالب فوق فهمیده می شود این است که اگر چه در سنین جوانی و بالاتر، ما در فهماندن مسائل به یک فرد جوان از از استدلال و منطق استفاده می کنیم و این کار را برای درک بیش تر وی انجام می دهیم؛ اما در سن کودکی و نوجوانی اصلی ترین  عاملی که می تواند موجب تشویق کودک و نوجوان برای مشارکت در نماز خواندن شود، استفاده از عواطف و احساسات خوشایند است.  گاهی یک لبخند کوچک که برای ما چندان ارزشی ندارد،  باعث جذب کودک به مسجد می شود و این لبخند  خود یک نوع احساس خوشایند محسوب می شود.  بین کودک و عواطف و احساسات و نماز خواندن رابطه ی مستقیم وجود دارد.  یعنی مشارکت بیش تر کودک در امر نماز خواندن، عواطف و احساسات سرشار از محبت و نیکی را می طلبد و گرنه جواب نمی دهد.

1- روش های پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان ونوجوانان، دکتر غلامعلی افروز، ص 12

مبحث چهارم : نقش خانه و مسجد و مدرسه در تقویت رفتارهای مذهبی

وقتی می گوییم رفتار مذهبی، مراد چیست؟ اصولاً روان شناسی را علم رفتار می دانند. رفتار در روان شناسی یعنی مجموعه ی کنش ها، عادت ها، عملکردها و باورها و به یک معنا همه ی آن چه از انسان سر می زند و نسبتاً پایدار است.  چون پایدار است، قابل مشاهده است و چون قابل مشاهده است، قابل ارزیابی  و قابل سنجش است، قابل   ارائه ی آمار است و بالطبع چون می توانیم بسنجیم، می توانیم پیش بینی هم بکنیم و به این می گویند رفتار. این رفتار می تواند شغلی و حرفه ای باشد، یا تحصیلی و اجتماعی باشد.  و نیز می تواند به معنای رفتار مذهبی باشد، جلوه های این رفتار مذهبی می تواند  نماز، حجاب، تقدّم در سلام، روزه، ایثار، خویشتن داری و صداقت باشد.  همه ی اینها جلوه های رفتار مذهبی هستند. جهاد کردن، رفتن به نماز جمعه، حضور در مسجد، حضور در مجامع؛ همه ی اینها رفتار های مذهبی است که همه درآن  اتفاق نظر دارند.

حالا سخن این جاست که آیا این رفتارها، تمامشان فکری هستند یا استدلالی؟ اصلاً این رفتارها چگونه ظاهر می شوند؟ چگونه یک نوجوان به مسجد می رود  و نماز می خواند؟ یا اینکه در یک خانواده ی مسلمان، چگونه یک نفر نماز نمی خواند؟ واقع امر این است که غالب رفتارهای ما از روی یادگیری است.  یادگیری غیر مستقیم و مشاهده ای که پایدارترین یادگیری ها  هستند و این رفتارهایی که از ما ظاهر می شود بر اساس یک بینش و باوری است که ما به آن رسیده ایم.  از نظر روان شناسی وقتی انسان  به بصیرت و باور یا بازخوردو نگرشی می رسد، آن وقت آمادگی پیدا می کند که رفتار خاصی را از خودش نشان بدهد. سخن این جاست که چگونه انسان به این بینش می رسد؟ رسیدن به باور قلبی، اعتقاد راسخ و نظریه ی ثابت که بر اساس آن نظریه عمل بکنیم، حرفی بزنیم و حرکتی داشته باشیم، ناشی از میزان شناختی است که با احساسی عجین می شود.  بنابراین پایه های  بینش و نگرش، احساس و شناخت ماست.1

1- مجموعه سخنرانیهای برگزیده ی ستاد اقامه نماز، ص 24

بچه ها که به دنیا می آیند، ذهنشان کاملاً آماده است تا بر اساس دریافت های حسی یاد بگیرند.  این دریافت های حسی کودکان و نوجوانان با یک احساسی توأم است.بچه ها از هر کس محبّت ببینند، به او بیش تر توجه می کنند و به هر کس بیش تر توجه کنند، از او بیش تر یاد می گیرند، بیش تر تقلید می کنند و با او بیش تر همانند سازی می کنند.  به همین جهت همه ی رفتار ها را بچه ها یاد می گیرند و رفتار هایی که مستعد آن هستند، در آن ها ظاهر می شود.  زمانی که شاهد جلوه های رفتار های مذهبی در پدر و مادر هستند، این رفتارها ی مذهبی با بهترین احساسات تداعی می شود.  بعنوان مثال اگر بچه ها ببینند؛ بهترین اوقات پدر و مادرشان، زمانی است که آنها به نماز می ایستند، اگر چیزی می خواهند به پدر بگویند یا چیزی از مادر می خواهند، صبر می کنند که آنها به نماز بایستند.  می بینند که آرام ترین و راحت ترین شرایط پدر و مادر زمانی است که وقت اذان است، خوشبوترین و معطّر ترین لباس در تن پدر و مادر زمانی است که می خواهند نماز بخوانند.

می بینند خوش اخلاق ترین بابای دنیا را وقتی دارند که بابا در نماز است، مامان در نماز است، آن وقت می بینیم که این نماز با بهترین احساسات تداعی می شود و برای بچه می ماند.  این نقشی است که خانواده در ظهور رفتار مذهبی دارد. بچه همان موقع بدون اینکه پدر و مادر بخواهند، شروع می کند به نماز خواندن، نماز را دوست می دارد.  همان کاری که پیامبر بزرگوار اسلام می کردند؛ امام حسن (علیه السّلام) و امام حسین (علیه السّلام) بر دوش پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) سوار می شدند در حالی که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مشغول نماز خواندن بودند. ما وقتی یک رفتاری را با تجارب خوشایندی برای بچه ها همراه می کنیم، آن را دوست می دارند و آن وقت است که ما از خانه راهی به طرف مسجد باز می کنیم.  هر وقت که پدر و مادر به مسجد می روند، راه خانه  و مسجد را به بچه ها نشان می دهند، در مسجد هم به همین گونه است. بچه ی خردسال 4-3 ساله ای که با پدر و مادر خود به مسجد  می رود، فضای مسجد را باز و آرام می بیند و می خواهد بدود، اگر خدای نکرده توسط کارگزاران مسجد به او اخم شود، آزردگی روانی و عاطفی پیدا می کند و آرام آرام با مسجد قهر می کند. یکی از دلایلی که الان بچه های 16-15 ساله ی ما، رابطه حسنه ای با مسجد ندارند، این است که ما تجارب خیلی خوشایندی در ذهن آنها در ارتباط با مسجد باقی نگذاشته ایم.

در سطح مدارس هم شرایط به همین گونه است.  اگر بخواهیم در جامعه بطور اعم و در مدارس و مساجد بطور اخص اقامه ی نماز داشته باشیم، باید ائمه ی مساجد و خادمان مساجد ما خوش اخلاق ترین افراد باشند.  معلّمان ما نیز باید خوش برخورد، خوش اخلاق، و محبوب بچه ها باشند و در صف اول نماز بایستند.  نماز را با فیزیک، امور تربیتی را با شیمی و ریاضی عجین بکنیم.  در دانشگاه های ما نیز باید استادان در خط اول باشند.  آنها باید به مدارس بروند  و با دانش آموزان نماز بخوانند و با آنها گفت و شنود داشته باشند.  مهم تر از همه اینکه مساجد ما باید پیشقدم باشند، یعنی در هر منطقه ی آموزشی کشور، ائمه ی مساجد، میزبان دانش آموزان دختر و پسر باشند و آنها را به نوبت به مسجد دعوت بکنند.  ممکن است بعضی از دختران و پسران اصلاً نماز نخوانند و برای اولین بار بیایند.  پذیرایی هم از آنها انجام شود.  مطمئناً آن دانش آموزان سراغ مربی و مدیر خواهند رفت که کی نوبت ما می شود دوباره به مسجد برویم؟ 1

آن چه از مباحث فوق بدست می آید این است که خانه، مسجد و مدرسه در جذب کودکان و نوجوانان به نماز خواندن تأثیر زیادی دارند.  محیط خانه ای که پدر و مادر در آن نماز نمی خوانند و یا هم اگر می خوانند بی روح و بدون رعایت مقدمات و مستحبات می خوانند در چنین محیطی نباید از فرزند خود توقع داشته باشند که اقامه ی نماز را به بهترین وجه ممکن به جا آورد. مسجدی که کارگزاران آن به کودکان به چشم یک مزاحم نگاه می کنند، نباید توقع داشته باشند که فردا روز که این کودک،  نوجوان و جوان  شد، مساجد را پر کند. و در نهایت مدارسی که معلم و مدیر و معاون مدرسه به نماز، فقط به عنوان دستورالعمل یک بخش نامه نگاه می کنند که هدف از آن ارائه گزارشات تصویری  و کتبی می باشد،  و گاهاً خود نیز حضور پیدا نمی کنند، نباید توفع داشته باشند که نماز خانه ی مدارس و سپس مساجد محل پر شود.

1- مجموعه سخنرانیهای برگزیده ی ستاد اقامه نماز، ص 31

 مبحث پنجم : روش های جذب کودکان و نوجوانان و جوانان به اقامه ی نماز :نماز خواندن باید در بین کودکان و نوجوانان و جوانان یه یک عبادت خوشایند تبدیل شود.  برای اینکه این حالت در آنها شکل بگیرد، مجموعه روش هایی وجود دارد که در ذیل به شرح مختصر آنها می پردازیم :

1- تأثیر یادگیری غیر مستقیم یا مشاهده ای

پایدارترین و در عین حال خوشایندترین یادگیری ها، یادگیری غیر مستقیم یا مشاهده ای است. در این نوع یادگیری، یادگیرنده مطابق رغبت ها و انگیزه های خود، آگاهانه و بدون هر گونه جبر و فشار روانی، همه ی حواس خود را متوجه رفتار مورد نظر می کند و با نوعی احساس خوشایند و عاری از دشواری، بر دانسته ها و تجارب شناختی خویش می افزاید.

اگر اولیاء و مربیان بتوانند بسیاری از رفتارهای مطلوب و احساسات خوشایند را بطور غیر مستقیم و یا ضمنی از طریق بهره گیری از وجود الگوهای رفتاری در کودکان ونوجوانان بوجود آورند، فوق العاده ارزشمند خواهد بود. در این نوع یادگیری به جهت آن که یادگیرنده آگاهانه و داوطلبانه  به موضوع یا رفتار خاصی دقت می کند، از نگرش مثبت و انگیزه ی قوی و غنی برخوردار است، کم تر دچار فشار ذهنی و خستگی شده، از دامنه توجه وسیعتری بهره   می برد، در حالی که در آموزش های مستقیم همیشه چنین نیست و ممکن است یادگیرنده یا دانش آموز نسبت به موضوع یادگیری، رغبت و انگیزه ای از خود نشان ندهد و زودتر خسته شود. 1 نماز خواندن کودکان خردسال نیز رفتاری است که ابتدا آن را از طریق مشاهده آموخته و احساس خاصی نسبت به آن پیدا کرده اند.  همان طوری که اشاره شد، در خانواده، نحوه ی نماز خواندن والدین، چگونگی نگرش آنها نسبت به نماز، تلقی آنها از اهمیت و عظمت نماز، رفتار آنها قبل از ایستادن به نماز، هنگام اقامه ی نماز و بعد از اتمام نماز،

1- روش های پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان، دکتر غلامعلی افروز،صص15 و 16

از جمله عوامل بسیار مهمی است که در ایجاد و پرورش احساس مذهبی، بخصوص تمایل به نماز خواندن در کودکان دخیل است.  در این زمینه آنهایی که کودک و نوجوان با ایشان ارتباط متقابل دارند؛ مثل : پدر، مادر، دایی، عمه،خاله،عمو،معلم  و مدیر، بیش ترین مسئولیت را عهده دار هستند.

2- سفارش و توصیه ی پدر و مادر

یکی از روش های تشویق  کودکان و نوجوانان به اقامه نماز، توصیه و سفارش اولیای خانه به سایر اعضاء برای اقامه ی نماز و ایجاد جوّ توصیه و امر به نماز در جامعه از درون خانه است و این روش انبیاست.

قرآن در موارد متعددی در این باب سخن دارد که بیانگر اهمیت سفارش به نماز و نقش ارزنده ی آن در اقامه ی نماز است.  به عنوان مثال :

{ قرآن در مقام تعریف و تمجید از حضرت اسماعیل (علیه السّلام) می فرماید : ((او خاندانش را به نماز و زکات امر می نمود))1

نکته ی قابل توجه در این آیه استفاده از کلمه ی ((وَ کان یَأمر)) است، که دلالت بر استمرار و پیوستگی دارد، بدین معنا که او به طور مرتب و پیوسته اهل خود را به نماز سفارش می کرد و از آنها می خواست که نماز را به پا دارند.  

{ قرآن در سوره لقمان در بیان پند ها و اندرزها و توصیه های حضرت لقمان به فرزندش این چنین می فرماید : ((فرزندم نماز را به پای دار، امر به معروف و نهی از منکر کن و در برابر مشکلات استقامت داشته باش))2

1- وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا / سوره مریم / آیه 55

2- يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ / سوره لقمان / آیه 17

{ قرآن خطاب به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلّم)) می فرماید : ((خاندانت را امر به نماز کن و در این راه استقامت نما)) 1

به موجب این آیه شریفه که به نظر بسیاری از مفسران در مدینه نازل شده است، خداوند از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلّم))  می خواهد که اهل بیت خود را به نماز دعوت نماید.  

3-  اصلاح  جلوه های رفتاری نمازگزاران

منظور از این روش؛ ترسیم چهره ای زیبا و جذّاب از نماز گزاران است تا دیگران با دیدن جلوه های رفتاری آنان در عرصه های گوناگون به نماز گرایش پیدا کنند.  اگر با این دید به آیاتی که به گونه ای مسأله نماز در آن مطرح شده است، نگاهی مجدّد بیفکنیم، در می یابیم که قرآن مجید بر این روش بیش از سایر شیوه ها تأکید نموده است.  شاید آن چه باعث شده قرآن مجید بدین شیوه بها دهد آن است که قرآن، کتاب تربیت و انسان سازی است.  در تربیت و پرورش آن اندازه که الگوهای عملی و عینی می توانند کارساز باشند، ارائه مفاهیم ذهنی و نظری به تنهایی کارآیی ندارد.  تحلیل ماهیّت  نماز و برشمردن فواید و آثار آن گرچه سازنده است؛ اما سازنده تر آن است که نشان دهیم این  مفاهیم می تواند در وجود انسان ها تبلور یابد و عینی و مجسّم شود. 2 معمولاً اذهان عموم مردم و به ویژه  نوجوانان و جوانان چندان حوصله ی تحلیل و شناخت مفاهیم ذهنی را ندارد؛ آنان به ویژه در مسائل تربیتی بیش تر به نمونه های عینی و شواهد زنده و گویا توجه دارند.  پس مهم تر از تبیین مفهوم نماز، معرّفی نماز گزاران است.

1- وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لَا نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَّحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى/سوره طه /آیه 132

1- شیوه های گسترش فرهنگ نماز، رحیم نوبهار، صص 53 و 54

البته در این جا باید به آفت مهم و خطرناک این روش اشاره کنیم و آن این است که اگر نماز گزاری پیدا شود که رفتارش غیر دینی باشد (به عنوان مثال گناه یا گناهانی را علنی انجام می دهد و نماز هم می خواند)  در این صور در ذهن  نوجوان و جوان یک چهره ی دو شکلی ترسیم می گردد و اولین سؤالی که نوجوان یا جوان می پرسد این است که :  مگر این فرد نماز نمی خواند، پس چرا گناه انجام می دهد؟

4-  نقل یا نمایش قصه ها و خاطره های زیبا در ارتباط با اهمیت و عظمت نماز 

بدون شک بیان قصه های لطیف و خاطره های زیبا و فراموش نشدنی درباره ی نماز و اهمیت آن در زندگی و استفاده بهینه از هنر نمایش در به تصویر کشیدن نگرش و رفتار پیشوایان، رهبران و الگوهای محبوب در ارتباط با نماز، می تواند تأثیرات بسیار مؤثر و پایداری در ایجاد بازخوردهای  نوین نسبت به ارزش و جایگاه نماز در بین همه مردم بخصوص نوجوانان و تلطیف احساسات مذهبی آنها داشته باشد.  مسلما در نقل قصه های نماز یا تهیه برنامه های نمایشی و تلویزیونی می بایست دقیقاً به اصول روان شناسی اجتماعی توجه نموده، ویژگی های سنی، ذهنی و گرایش های روانی – عاطفی و هم چنین شرایط فرهنگی – اجتماعی مخاطبین را مد نظر قرار داد و حتی الامکان از بیان مستقیم و شیوه تبلیغیِ صرف، پرهیز کرد.1 بدیهی است بیان ضمنی حکایات و روایات بسیار زیبا و فراموش نشدنی توسط آن دسته از افرادی که به نظر کودکان و نوجوانان از شخصیت محبوب، مطلوب و نافذی برخوردارند، بخصوص اولیاء، مربیان و دبیران، تأثیر فوق العاده زیادی می تواند داشته باشد.

1- روش های پروورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان، دکتر غلامعلی افروز ص 28

5- برخورد با تارکین نماز

شاید برخی چنین تصور کنند که گرچه نماز جماعت و اقامه ی آن چیز خوبی است، اما عدم حضور در آن هم، چیز مهمی نیست ! در پاسخ آنها باید گفت، نه خیر، چنین نیست ! اگر عدم حضور در نماز جماعت بر اثر بی اعتنایی باشد و یا موجب بی ارزش شدن نماز گردد، جایز نیست و باید در نماز جماعت شرکت نمود. اکنون شاید این سؤال به ذهن خواننده ی گرامی برسد که با کسانی که در نماز جماعت حاضر نمی شوند چگونه رفتار نماییم؟ از آن جا که نماز جماعت دارای آثار و برکات فراوان است و ترک آن، پیامدهای ناخوشایندی را به دنبال  دارد، حیف است آحاد جامعه از این فیض بزرگ محروم گردند.

در این جا به برخی از روش های برخورد با تارکین نماز بصورت خلاصه اشاره می گردد:

الف- قطع رابطه

ب- عدم معرفی : پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلّم) می فرمایند :

اگر در مورد شخصی که در نماز  جماعت حاضر نمی شود از شما سؤال نمودند، بگویید او را نمی شناسم. 1

ج- انذار و تهدید : فردی که در نماز جماعت به خاطر بی اعتنایی شرکت نمی کند و عملاٌ این کار او بی ارزش شدن نماز محسوب می گردد، بنابر حدیث، حاکم اسلامی لازم است او را تهدید و انذار کند و از عواقب دنیوی و اخروی این عمل او را بترساند.2

آن چه از این مورد درک می گردد این است که : هنگامی که کودک و نوجوان مشاهده می کند که حاکم اسلامی و مردم در قبال افرادی که  با رفتارشان موجب بی ارزش شدن نماز های جماعت می شوند رفتاری کاملا جدی نشان می دهند و به اصطلاح بی خیال نیستند، لذا  در خود مسئولیتی  ایجاد می نمایند تا در نماز جماعت شرکت نمایند.

1- مستدرک، ج 6، روایت 7208

2- نماز زیباترین الگوی پرستش، غلامعلی نعیم آبادی، صص 123 و 124

6- برنامه ریزی جهت اجرای برنامه های متنوع و جذاب در قبل، حین و بعد از نماز جماعت برای کودکان و نوجوانان

همچنان که قبلا اشاره شد در سنین کودکی و نوجوانی، اصلی ترین وسیله ای که در ترغیب آنها به نماز خواندن و شرکت در نماز جماعت نقش دارد، داشتن برنامه های متنوع از قبیل : برنامه های ورزشی، برنامه های فرهنگی، برنامه های اردویی و گردشگری و خیلی برنامه های دیگر  بامحوریت مساجد است.  و در این صورت است که ما می توانیم شاهد پر شدن مساجد توسط کودکان، نوجوانان و جوانان باشیم و این برنامه ها نیازمند  صرف وقت  و صرف بودجه است.

مبحث ششم : نقش حلقه های شجره طیبه صالحین در جذب کودکان و نوجوانان و جوانان به مساجد

چند سالی است که با همّت و تلاش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (تربیت و آموزش)، طرحی با عنوان حلقه های شجره طیبه ی صالحین در سطح  پایگاههای بسیج در حال اجرا می باشد.  بطور یقین می توان گفت که اصلی ترین هدف تشکیل این حلقه های شجره، سوق دادن و جذب کودکان، نوجوانان و جوانان به نماز جماعت است. لذا با توجه به این هدف : کودکان و نوجوانان و جوانان و سایرین با توجه به سن و تحصیلات در این پایگاهها گروه بندی می شوند و هر گروه به یک سرگروه آموزش دیده و مجرب واگذار می گردد.  این گروهها هر هفته یک زمانی را با هماهنگی یکدیگر تعیین می کنند که در آن زمان در محل مسجد دور هم جمع شوند و به کمک  سر گروه پیرامون مسائل مختلف علمی – آموزشی – فرهنگی – ورزشی و ...  بحث و اظهار نظر نمایند.

آن چه در دستورالعمل مربوط به حلقه های شجره طیبه آمده است این است که سعی و تلاش براین است که زمان تشکیل حلقه های شجره ی طیبه طوری باشد که یا به نماز  جماعت ختم گردد و یا بلافاصله بعد از نماز جماعت شروع شود که این خود در جذب کودکان و نوجوانان و جوانان و سایرین به نماز جماعت بسیار تأثیر گذار می باشد.البته برنامه های حلقه های شجره طیبه صالحین طوری چیده شده است که در یک فاصله زمانی خاص افراد حلقه به گردش و تفریح و یا هم اردو رفته یا  بازی هایی از قبیل ورزش های فوتبال و تنیس و. ... انجام دهند  تا این حلقه های شجره از حالت یک نواختی  بیرون بیایند و برای فراگیران خسته کننده نباشند.

بخش دوم  : تحقیق میدانی 

مبحث هفتم : معرفی جامعه ی آماری

جامعه ی آماری مربوط به این تحقیق را  از میان مساجد سطح شهرستان به همراه یک مسجد از روستاهای شهرستان انتخاب نموده ام و نمونه فرم های نظر سنجی را در میان افراد شرکت کننده در نماز های جماعات این مساجد پخش نمودم.

مساجدی که فرم های نظرسنجی در آن جا پخش گردید عبارتند از :

1-  مسجد چهارده معصوم (علیهم السّلام)؛ واقع در بلوار معلم

2- مسجد گلستان؛ واقع در قائم شرقی

3-  مسجد امام رضا علیه السّلام؛ واقع در خیابان رجایی

4-  مسجد امام حسین علیه السّلام؛واقع در خیابان هاشم پور

5-  مسجد امام حسن مجتبی علیه السّلام؛ واقع در مسکن مهر شهرستان

6-  مسجد صاحب الزّمان؛ واقع در روستای دهک

مبحث هشتم : تشریح فرم نظر سنجی

فرم نظر سنجی بطور کلی از قسمت های زیر جهت تکمیل  تشکیل شده است :

قسمت الف – توضیح مورد تحقیق

قسمت ب-   نام مسجد به همراه آدرس مسجد

قسمت ج- سوالات :

1- به نظر شما وضعیت مساجد امروزی شهرستان از لحاظ میزان شرکت مردم (علی الخصوص نوجوانان و جوانان) در نماز های جماعت چگونه است؟

2- شما چه عواملی را در عدم رغبت نوجوانان و جوانان برای شرکت در نمازهای جماعت مساجد دخیل می دانید؟

قسمت د – مشخصات فردی شامل :

نام و نام خانوادگی – میزان سن – میزان تحصیلات

قسمت هـ- سوالات تکمیلی :

1- چه مدّت است که در نمازهای  جماعت مساجد شرکت می کنید؟

2- اگردر مسجد مسئولیتی بر عهده دارید، بنویسید؟

نمونه فرم نظرسنجی

توضیح

در توزیع فرم های نظر سنجی، در بحث سن و تحصیلات سعی بر این بود که از تمامی گروه های سنی و تمامی تحصیلات در این نظرسنجی استفاده شود تا  نظرسنجی منحصر به یک گروه سنی خاص یا یک مدرک  خاص نگردد و نتیجه ی واقعی تری را ارائه دهد.

مبحث نهم : تشریح نتایج بدست آمده

 نتایج بدست آمده از فرم نظر سنجی به شرح ذیل می باشد :

سوال 1-  به نظر شما وضعیت مساجد امروزی شهرستان از لحاظ میزان شرکت مردم (علی الخصوص نوجوانان و  جوانان) در نماز های جماعت چگونه است؟

پاسخ های بدست آمده :

 خوب و خیلی خوب : 32 درصد               متوسط: 51 درصد                                   ضعیف : 17 درصد

از نتایج فوق چنین حاصل می شود که برای اینکه میزان مشارکت مردم و علی الخصوص نوجوانان و جوانان در نمازهای جماعت بیش تر و بیش تر شود نیازمند تلاش و پشتکار همه ی نهادها است تا به حالت خیلی خوب برسد.

سؤال 2- شما چه عواملی را در عدم رغبت نوجوانان و جوانان برای شرکت در نماز های جماعت مساجد دخیل        می دانید؟

پاسخ ها به ترتیب بیش ترین اولویت به قرار زیر می باشند :

1- عدم آگاهی، عدم داشتن برنامه مناسب والدین و بی توجهی آنان به این موضوع

2- برخورد نامناسب کارگزاران مساجد.

3- نداشتن باور قلبی و عدم توجه و آشنایی فرد.

4- دور بودن فاصله مساجد.

5- شرکت نکردن افراد هم سن و سال در نمازجماعت.

6- عدم شرکت والدین  در نماز جماعت و الگو پذیری فرزندان از آنان.

7- نقش روحانی مسجد.

8- عدم داشن برنامه های متنوع فرهنگی – ورزشی – آموزشی در مساجد.

9- محیط و محل رشد و تربیت فرزندان.

10- مشغول شدن فرد به برنامه هایی که باعث غفلت از نماز می شود (فیلم های انحرافی – استفاده نادرست از    رایانه ها و. ..)

11- راحت نبودن فرد در مسجد به دلیل کم رو بودن.  

در بالا فقط به گفتن بالاترین اولویت ها اشاره شد و از بقیه صرف نظر گردید.  اما آن چه در این جا مهم می نماید ذکر این مطلب است که اگر بطور دقیق به این دلایل نگاه کنیم در می یابیم که اصلی ترین این عوامل در دو بخش خانه و مسجد جای می گیرند.  برای بهبود و رفع این موانع باید ارتباط خانه با مسجد پررنگ و پررنگ تر شود و گرنه این موانع کم که نمی شود هیچ، بلکه بر این موانع به مرور زمان افزوده می شود.  و رفع این موانع نیازمند تلاش پدر و مادر از طرفی و کارگزاران و هیأت امنا و دست اندرکاران برنامه های مساجد از طرفی دیگر می باشد.

مبحث دهم  : رسم نمودار ها از نتایج بدست آمده ی نظر سنجی 

فهرست منابع تحقیق

1-  قرآن کریم

2- غلامعلی نعیم آبادی، نماز زیباترین الگوی پرستش

3- غلامعلی افروز، روش های پرورش احساس مذهبی نمازدر کودکان و نوجوانان

4- رحیم نوبهار، شیوه های گسترش فرهنگ نماز

5- شیخ صدوق، علل الشرایع

6- مجموعه سخنرانیهای برگزیده ی ستاد اقامه نماز

7- فرم های نظر سنجی

این مطلب را به اشتراک بگذارید :