چکیده

نماز یکی از آیات دین الهی می باشد که به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه ی آن در فرآیند اجتماعی شدن، تربیت و آموزش و سیر و سلوک و تقرب به خداوند، بعد از ایمان (الذین آمنوا و یقیمون الصلاه) قرار گرفته است و در مناسبات و تقسیمات اعمال انسانی یک رفتار و عمل روحانی تلقی می گردد که در زیر مجموعه رفتار و تربیت اسلامی، که علم آماده سازی انسان مسلمان برای زندگی دنیا و آخرت و آماده کردن کامل انسان با توجه به اصول بهداشتی، عقلانی، علمی، عقیدتی، معنوی، اخلاقی، اجتماعی، ارادی در پرتو مبانی، ارزش ها و شیوه های اسلامی است، قرار می گیرد و نقش مهمی را در مناسبات انسانی، کنش و واکنش های او بازی می کند. لذا به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه ی نماز در زندگی و اعمال انسان، هدف این نوشتار، بررسی جایگاه، اهمیت و نقش نماز در مناسبات انسانی و تعلیم و تربیت اسلامی فرزندان می باشد که با بهره از روش تحقیق مروری و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی در کنار منابع قرآنی و روایی مرتبط با نماز و تربیت به توصیف و تبیین موضوع پرداخته شد. نتایج مطالعه و پژوهش نشان داد که نماز و احکام آن ارتباط مستقیمی با ابعاد و مولفه های تربیت صحیح و اسلامی در فرزندان، کودکان و نوجوانان دارد و با آموزش صحیح و اصولی نماز می توان از آن در فرآیند تربیت نیز بهره مند گردید.

مقدمه

نماز یکی از پایه های دین شمرده شده است که به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه ی آن بعد از ایمان (وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ؛ مائده: 55) قرار گرفته است و بعد از اصول دين، اولين و بزرگ‏ترين دستور الهى كه ستون دين، معراج مومن، نور چشم پيامبر(صلی الله علیه و آله)، سازنده‏ترين اعمال و جلوه شكوه دين كه بيانگر اوج بندگى انسان در پيشگاه خدا است، می باشد. نماز آن چنان مهم است كه در قرآن 46 بار با تعبيرات مختلف از اقامه آن سخن به ميان آمده است. (اشتهاردی،1391) گفته شده است عمده ترین فریضه مذهبی که در فرآیند اجتماعی شدن بسیار موثر می باشد و افکار، اعمال و نگرش و رفتارهای مذهبی کودکان و نوجوانان را تحت تاثیر قرار می دهد، نماز است. نماز وجه اشتراک همه ی ادیان و نیاز فطری بشر برای نیایش با خدواند است و مهم ترین رکن نیایشی است که در همه ی ادیان توصیه گردیده است (نجابت و همکاران، 1387) در بررسی متون اسلامی اهتمام خاص اسلام به موضوع نماز و آثار آن پدیدار می گردد (طهماسبی پور و کمانگیری، 1375) و جایگاه خاص و مهمی را در رابطه با تربیت و شکل گیری اعمال و الگوهای رفتاری دارد و خداوند تبارك و تعالی نیز در قرآن مجید در این رابطه چنین می فرماید که:” نماز را به پاي دار که همانا نماز، اهلش را از هر کار زشت و ناپسند باز می دارد» (عنکبوت: 45).

نماز شیوه ی عبادتی است که احكام آن به گونه‌اي مشخص و بیان گردیده است كه رعايت دقيق آداب و اعمال ان اثرات زيادي در حوزه‌هاي فردي، اجتماعي، فكري، اخلاقي، خانوادگي، روحي و رواني دارد. چرا که نماز و آداب و اصول آن دارای تاثیر مستقیم و غیر مستقیم بر اعمال و رفتار و تربیت کودکان و فرزندان دارد. به گونه ای که می تواند جوابگوي حل بسیاری از مسائل و معضلات اجتماعي و خانوادگي باشد. هم چنین می تواند مانع از بروز کج رفتاری ها و رفتارهای ناپسند شود.

 قرآن كريم در سوره مريم (آيه 31)[1] از دعوت به نماز حضرت عيسي(علیه السلام) و در آيات بعد از دعوت، به نماز حضرت اسماعيل(علیه السلام) ياد كرده است. در سوره طه (آیه ی 132)[2] خداوند به پيامبر(صلی الله علیه و آله) مي‌فرمايد:” خانواده و پيروان خود را به نماز امر كن و در اين دعوت شكيبا باش و ...”. نماز كشتي نجات است كه همه افراد بخصوص كودكان و نوجوانان‌ها و جوان‌ها را از طوفان‌ها و خيزاب‌ها عبور مي‌دهد و به ساحل آرامش و رستگاري مي‌رساند و با توجه به آن و استفاده از ظرفیت و پتانسیل آن می تواند تربیت نیکو و اعلایی را در رابطه با کودکان و فرزندان تهیه و تدوین نمود. تربیت به شیوه ای اسلامی و بر اساس اصول اسلام با توجه بر نماز و ویژگی ها و اصول و معارف نهفته در آن از شیوه های مهم در تعالی فرهنگ آموزش و تعلیم و تربیت در میان خانواده ها و پرورش فرزندان، کودکان و نوجوانان در نهاد هایی مانند مدرسه و سایر نهادهای اجتماعی می باشد. بنابراین و با توجه به اهمیت و جایگاه نماز در نظام تربیت اسلامی، این پژوهش به دنبال بررسی و واکاوی و توصیف و تحلیل نقش و جایگاه نماز در تربیت اسلامی فرزندان و کودکان و نوجوانان در نهادهای خانواده، مدرسه، دانشگاه و سایر نهادهای اجتماعی می باشد. لذا سوال اصلی پژوهش این است که، نقش و جایگاه نماز در تربیت اسلامی فرزندان و کودکان و نوجوانان به چه صورت است؟ چگونه با نماز و آداب آن می توان شیوه ها و الگوهای تربیت اسلامی را در آموزش و پرورش فرزندان به کار برد و تربیتی صحیح و مناسب برای آنان در نظر گرفت و انجام داد؟

معنی و مفهوم نماز

نماز در قرآن بيش از هر عبادتي تكرار شده و از هيچ عبادتي در قرآن به اندازه نماز، سخن به میان نیامده است، به طوري كه بيش از 102 مرتبه از نماز و احكام و آثار گوناگون آن در قرآن سخن به میان آمده است. ريشه واژه نماز در فارسي از لفظ پهلوي «نماك» گرفته شده و آن هم به نوبه خود از ريشه باستاني«نِم»؛ به معني «خم شدن و تعظيم كردن» مأخوذ است كه به تدريج بر معني«صلاة» يعني عبادت ويژه مسلمانان اطلاق گرديده است. و بر اساس بعضي از كتب تاريخي، برخي از ايرانيان تازه مسلمان در سال هاي حكومت اعراب بر ايرانيان به جاي كلمه« صلاة» از كلمه« نِماك» استفاده مي‌كرده اند و هنگام فراخواندن مردم به سوي نماز به جاي” الصلوة» كلمه« اَلنِّماك» و به جاي« حَيَّ عَلَي الصَّلوةِ» جمله”بشتابيد به سوي نماك» را به كار مي برده اند.(خزائلی،1358: 338؛ نقل از قیصری،1394)

این فریضه ی الهی که مهم ترین رکن نیایشی عبادت و بندگی خداوند در دین اسلام و میان مسلمانان می باشد دارای معانی و مفاهیم مختلفی مانند؛ خدمت و خدمتکاری، اطاعت و فرمانبرداری، تعظیم و سر فرود آوردن، تعظیم و اظهار نیاز و بندگی نسبت به خالق خویش می باشد که فرد نماز گزار را در مقابل خداوند مانند غلام و بنده در مقابل صاحب خویش به تعظیم می دارد. (لغت نامه دهخدا و فرهنگ معین ذیل واژه نماز) نماز در زندگی دارای آثار و تبعات فراوانی می باشد از جمله؛ آثار دنیوی مانند آسایش روح و روان و ایجاد و تقویت کننده ی نظم و انضباط و هم چنین پاکی و لظافت جسم و روح(مرکز فرهنگ و معارف قران، 1386)، که در کنار اثار اخروی مانند؛ پوشاننده ی گناهان و کفاره انها (جعفر طیاری دهاقانی، 1379)  و هم چنین سدی در برابر گناهان و عقوبت  زشتی ها، به کمال و سعادت و رستگاری انسان ها کمک می کند.

نماز را می توان مهم ترین رکن از ارکان نیایش دانست که به دلیل دارا بودن آداب و اصول خاص برتر از سایر نیایش ها قرار گرفته است و پذیرش سایر اعمال را منوط به پذیرفته شدن ان دانسته اند. زیرا که برای پذیرش خود نماز باید اصولی را رعایت کرد، مانند؛ پاک بودن بدن و لباس، عدم وجود حرام در مال و لباس و مکان نمازگزار و ... که همه باعث می شوند اعمال فرد طیب و پاکیزه شوند و در این صورت است که وقتی نماز او با شرایطی که خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله گفته اند و رعایت شود، پذیرفته و مقبول می شود و سایر اعمال نیز پذیرفته خواهند شد. زیرا نماز خود دارای مقدماتی است که انسان را پالای می کند و خود زمینه ای می شود برای پالایش سایر اعمال و رفتار. به همین دلیل دارای ارزش و اهمیت فراوانی در میان عبادات و نیایش ها می باشد.

اهمیت و جایگاه نماز در قرآن و روایات

در آیات و روایات فراوانی در باب ارزش، مقام و اهمیت نماز اشاراتی گردیده است، به عنوان نمونه در اهمیت نماز، حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: نخستين چيزى كه از انسان (در قيامت) از آن حساب رسى مى شود، نماز است، اگر صحيح بود، ساير اعمال نيز صحيح است، و اگر رد شد ساير اعمال نيز رد مى‏شود» (فقه الرضا، بی تا: 6) و مطابق روايت مشهور ديگرى از امام صادق (علیه السلام)”اگر نماز پذيرفته شد، ساير اعمال پذيرفته مى شود و اگر مردود شد ساير اعمال نيز مردود خواهد شد» (مجلسی، 1363، ج82 :236)

در قرآن کریم هم در رابطه با نماز به صور گوناگون آیاتی ذکر گردید؛ آیاتی از قبیل این که خداوند در آيه 114 هود[3] مي فرمايد: نماز را در دو طرف روز و پاره اي از شب بر پا دار...  و منظور از دو طرف روز ظاهراً قبل از طلوع و بعد از غروب خورشيد مي باشد. يعني نماز صبح و مغرب. و در آيه 78 بني اسرائيل (اسراء)[4] مي فرمايد: نماز را از غروب خورشيد تا تاريكي شب و سپيده صبح بخوان ... در اين دو آيه نماز به صورت صلوة، آمده است و زمان نماز را مشخص ساخته است. در آیات دیگر نیز از نماز در کنار زکات و  انفاق و ذکر خداوند و سایر موارد یاد شده است. به عنوان نمونه می توان از آیاتی که در انها از نماز یاد و سخن به میان آمده است به آیات زیر اشاره نمود: (نساء؛ 103، بقره؛43؛ 238، لقمان؛4، ابراهیم؛40، مریم؛55، روم؛31 و شوری؛38، توبه؛11، مائده؛55 و. ..) که همان نشان از ارزش و اهمیت نماز می باشند که علاوه برسایر آثار، اثرات تربیتی فراوان دارد و انسان را از انجام کار زشت باز می دارد.

خداوند در آيه 103 نساء[5] مي فرمايد: نماز در اوقات معيني بر افراد با ايمان واجب شده و ایستاده و نشسته باید ذکر خدا را به جای آورند و با این کار، انسان بياد خدا و روز قيامت (روز جزا) باشد و كار زشت و ناروا نكند. چرا که در آيه 45 عنكبوت[6] آمده: آن چه از قرآن به تو وحي شده بخوان و نماز را بپا دار. چون نماز از كارهاي زشت و ناپسند جلوگيري مي كند. مسلماً ياد خدا بزرگتر است... بنابراين مسلمان بايد بداند كه براي اين منظور نماز مي خواند که از کارهای زشت مبرا باشد و مرتکب فحشا و زشتی نشود، نه اينكه خدا به نماز او احتياج دارد و نماز براي انسان سازي است و مطابق ابتداء آيه بهتر است فرد مسلمان قبل از نماز مقداري قرآن بخواند. تا از دستورها و نظرهاي خداوند اطلاع پيدا كند. اگر عربي نمي داند بايد ترجمه قرآن را به اين منظور بخواند.

گذشته از آیات فراوانی که در قرآن در رابطه با نماز ذکر گردیده است، در روایات فراوان از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین نیز در رابطه با نماز و ارزش و اهمیت آن سخنان گهرباری بیان گردیده است که به چند مورد از انها اشاره می گردد. رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرمود: نمازهاي پنجگانه همانند نهر آب گوارائي جلوي درب خانه شماست چنانكه كسي هر روز خود را پنج بار در آن بشويد هيچگونه چركي باقي نماند. (يعني كسي كه شبانه روز نمازهاي پنجگانه را بخواند از آلودگي هاي روحي پاك مي شود (كنز العمال، ج 7، حديث 18931) یعنی شخص با خواندن نماز خود را از آلودگی ها و آن چه مانع کمال و رشد او می شود و تقرب به معبود را دچار اختلال می کند، پاک می سازد. هم چنین ایشان در حدیثی دیگر فرمودند: نخستين چيزي كه خداوند بر امت من واجب كرد نمازهاي پنجگانه است، و نخستين عملي كه از آنان بالا برده مي شود، و از آنان سؤال مي شود، همان نماز است. (كنز العمال، ج 7، حدیث 18859)

امام علي (عليه السلام) نیز که اسوه ی عبادت و ببندگی خداوند می باشد در رابطه با اینکه شیطان به فرد نمازخوان حسادت می ورزد، فرمودند: هرگاه كسي به نماز مي ايستد، شيطان حسودانه به او مي نگرد، بخاطر آنكه مي بيند رحمت خدا او را فرا گرفته است.(مجلسی،1363، ج 82: 207) و در حدیثی از امام پنجم باقر العلوم (علیه السلام) نیز آمده است که در رابطه با نماز خواندن و یاد و ذکر خداوند نمودن، هیچ ذکری بالاتر از نماز نیست و فرمودن است: ”ياد خدا براي نماز خوانها بالاتر از ياد آن ها از خدا است. آيا نمي بيني كه خداوند مي فرمايد :”مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم.» (مجلسی،1363، ج 82: 199) که ذکر و یاد خداوند و صفات او که نهفته در اعمال و اذکار نماز می باشد، باعث اصلاح رفتار و شکل گیری الگوهایی از تربیت در افراد می شود که انها را به سعادت الهی و تقرب الی الله می رساند. یعنی نماز مقدمه و زمینه ساز تربیت اسلامی و انجام رفتار قرانی می باشد.

تربیت و تربیت اسلامی فرزندان

عمل و رفتار از مؤلفه های اصلی ارتباط بین انسان ها و از شاخص های انسانی است و هر کس را می توان با اعمال و رفتارش شناخت. در قرآن کریم نیز خداوند در آیه ی 132 از سوره انعام می فرماید:« هرکس از بندگان خدا با عمل و رفتاری که انجام داده نزد خدا رتبه و مقام می یابد و خداوند از رفتار و عمل هیچ کس غافل نخواهد بود[7]». و در جای جای قرآن کریم اشاره گردید است که انسان ها به خاطر اعمال و رفتار خود پاداش داده می شوند و آنان که عمل صالح انجام می دهند، به خیر و خوبی خواهند رسید و آنان که درگیر عمل زشت و ناپسند می باشند، عاقبت نیکویی نخواهند داشت و قرآن کریم حیات طیبه را از آن کسی می داند که رفتار و عمل صالح انجام دهد[8]. رفتارهاي صالح و نيك برخاسته از دانش هاي رشدي و كمالي است که گرایش فطری انسان با عبادت را تقویت می کند. در ارزش و اهميت نقش تربيت و پرورش همين بس كه خداوند در آيات بسياري خود را رب و پروردگار موجودات دانسته و پس از مقام الوهيت به ربوبيت و پروردگاري خويش بر جهانيان اشاره مي كند.

تعلیم و تربیت دینی را امری دانسته اند که گرایش فطری انسان به عبادت را تقویت نماید و آن را در مسیر صحیح، که همان پرستش خدای متعال است، هدایت کند. مجریان آموزش و پرورش و خصوصاً خانواده ها باید به گونه ای برنامه ریزی کنند که در بخش آموزش، مفاهیم مربوط به عبادت خدا و صفات معبود و شرایط عبادت را برای فرزندان و دانش آموزان تبیین، و در بخش تربیت، انگیزه عبادت را در آنها ایجاد و تقویت نمایند تا با عشق و رغبت قلبی به عبادت بپردازند؛ چرا که به فرموده رسول خدا (صلی الله علیه و اله) بهترین انسان ها کسانی هستند که عاشقانه عبادت می کنند. زبان قرآن زبان عبادت و پرستش است و انسان را به نماز، روزه، خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف، و نهی از منکر دعوت می کند. از منظر قرآن، آفرینش انسان برای عبادت است؛ و می فرماید:” جن و انس را نیافریدیم؛ مگر برای اینکه مرا عبادت کنند.» و عبادت و راز و نیاز اداب و شرایطی دارد که باید از طریق تعلیم و تربیت به فراگیران آموزش داده شود و در عمل نیز به اجرا درآیند(میرزا بیگی و بهزاد فر،1393: 89). و در مقابل یادگیری اعمال و اداب نماز، شیوه های رفتار صحیح و نیکو را به انسان می آموزد و رفتارهای ناشایست او را اصلاح می کند.

رفتار و عمل هر شخص مشخص کننده ی تربیت و آموزش هایی است که دریافت کرده است، و آموختن و تربیت یابی از نیازهایی است که انسان در طول حیات خود، پیوسته بدان نیازمند است) همت بناری،1390: 133). انسان بدون تربیت و تعلیم نه راه به جایی می برد و نه به معنای انسانیت نائل می شود. یعنی تربیت شرط انسان شدن و مسئولیت پذیری می باشد و در زندگی اجتماعی و خانواده مهم است. چنان که خداوند متعال هم در اهمیت تربیت در سوره فرقان یکی از ویژگی هاي بندگان راستین را توجه خاص به تربيت فرزند و خانواده خويش مي داند. تا جایی كه آنها براي خود در برابر آنها احساس مسئولیت فوق العاده ای مي کنند چنان كه مي فرماید:”آنها پیوسته از درگاه خدا مي خواهند و مي گویند پروردگارا؛ از همسران و فرزندان ما كساني قرار ده كه مایه ی روشنی چشم ما گردند»[9](قرآن کریم، فرقان: 74)

در آیه شش سوره التحريم خیر خواهي براي اعضای خانواده و تربيت ديني آنان را تكليفي بایسته برعهده مومنان دانسته، روي سخن را به همه مؤمنان کرده و دستوراتی درباره تعلیم و تربيت همسر و فرزندان و خانواده به آنها مي دهد و مي فرماید:”ای كساني كه ايمان آورده اید! خود و خانواده خويش را از آتشی كه هیزم آن انسان ها و سنگ ها هستند نگاه دارید.»[10](قرآن کریم، التحریم: 6) هنگامی كه آیه فوق نازل شد، کسی از یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله) سؤال كرد: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ كنم؟ حضرت فرمود: آن ها را امر به معروف و نهی از منكر مي كنی، اگر از تو پذیرفتند آنها را از آتش دوزخ حفظ كرده اي، و اگر نپذیرفتند وظیفه خود را انجام داده اي»

در تربیت اسلامی، نظر دو جهانی است و پرورش و تربیت فرد برای زندگی در دو دنیا صورت می گیرد چرا که تربیت اسلامی را علم آماده سازی انسان مسلمان برای زندگی دنیا و آخرت دانسته اند، و باید به گونه ای باشد که انسان را از نظر بهداشتی، عقلانی، علمی، عقیدتی، معنوی، اخلاقی، اجتماعی، ارادی، و نوآوری های او در همه مراحل رشد و در پرتو مبانی، ارزش ها، روش ها و شیوه های اسلامی آماده گرداند(فتحی ملکاوی،1380: 73) و علاوه بر اینکه نگرشی غایت گرایانه به او داده، مطابق با نیاز های روز و پویا باشد. چنانکه رهبر معظم انقلاب فرمودند:”امروز در دنیا در زنده ترین و مهم ترین مسائل مورد احتیاج مردم ساعت به ساعت روش های نو را پیش می آورند روش ها دائم عوض می شوند و روش های نو پیش می آیند. ما چطور می خواهیم با همان شیوه ای که با مردم 50 سال پیش گفته می شد در میان بگذاریم» (بانکی فرد،1385: 231) لذا تربیت دینی- اسلامی باید توان آن را داشته باشد که با مسائل و مشکلاتی که هر روزه بوجود می آیند و قبل وجود نداشته، به روز شده و نگاه و نگرش فرد را نسبت به زندگی تغییر دهد، پیترز  هم که از فلاسفه ی معاصر است، معتقد است تربیت دینی باید در فرد تغییر نگرش ایجاد کند و نگرش او را نسبت به خودش، هستی، هدف نهایی و ماوراي طبیعت تغییر دهد(Carr, 1998: 51).

بحث

نظریه پردازانی وجود دارند که راه رسیدن به شادکامی و خوشبختی روانشناختی در پرتو توجه به ارزش ها و هدف های معنوی، نیازمندی های بنیادی معنی دار و هدف دار بودن زندگی، عشق و علایق دینی و الهی می داند (رایس،2001؛ راین و دسی،2000؛ نیکس و همکاران 1999؛ مایرز،1995) مطالعات تاریخی نیز گواه بر ان است که نیایش و دعا به عنوان یک واقعیت موجود از بدو خلقت انسان مطرح بوده است و مردم برای نیل به کمال از ان استفاده می کردند. امروزه روانشناسان دریافته اند که نماز و دعا و نیایش و داشتن ایمان محکم، تشویش و نگرانی و یاس را برطرف می سازد و امید و زندگانی و عشق به زیستن را در انسان زنده و تازه می گرداند. قران مجید نیز در سوره رعد آیه 28 می فرماید که:” أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» آگاه باشید که با یاد خدا دل ها ارامش می یابد.(شریفی، 1381) و برترین ذکری که از طرف خدا برای انسان ها وارد شده و واجب شمرده شده است نماز می باشد. نماز به عنوان بهترین و مؤثرترین سلوك روحانی و یاد آرام بخش خداوند جان و جهان است که اگر به درستی اقامه گردد جان آدمیان را فراخی و فرخی خواهد بخشید (جمالی،1381؛ به نقل از مجاهد و همکاران،1393).

خواندن نماز در سنین کودکی و نوجوانی بر شکل گیری شخصیت و منش افراد بسیار تأثیر گذار است(رحمتی و سجادی،1389) چرا که این دوره، دوره ی شکل گیری شخصیت و عواطف انسانی و شور و هیجانات است و باید در آموزش نماز و تعلیم آن که بسیار موثر در رفتار و شکل گیری تربیت فرزندان می باشد، سختی و تندی که منجر به دلزدگی می شود، اعمال نشود، زیرا  انسان به طور طبيعي در آغاز از هر چيز سخت و دشوار گريزان است. تاكيد قرآن بر اين كه اسلام دين سمحه و سهله است و كسي را بر فراتر از توانش تكليف نمي كند و بار بر دوشش نمي گذارد (بقرة آيه 286)[11] و دستور به تخفيف در امور حتي در مساله مجازات (بقره آيه 178)[12] و برداشتن هر امر حرجي و امور عسري (حج، آيات 77 و 78) و آسان گيري در مسايل به جا آوردن نماز شب (مزمل آيه 20) به عنوان نمونه ها و مصاديق بارز نشان مي دهد كه در مساله پرورش و تربيت مي بايست آسان گيري و برقرار نظمي كه آدمي را در يك فرآيند زماني و طولاني آماده سازد، دستوري اساسي و بنيادين است.(منصوری،1394)

برای یاد دادن نماز در میان کودکان و نوجوانان و شکل گیری یک شخصیت دینی در آنها باید از روش های قرآنی سفارش شده در رفتار و تربیت استفاده گردد. روش تشويق از روش هايي است كه قرآن براي تربيت افراد از آن بهره مي گيرد و به ديگران مي آموزد كه از آن بهره گيرند. در روش هاي تربيتي قرآن تشويق بر تنبيه و انذار مقدم است. (انعام: 147[13] و فصلت: 43[14]) از مربيان نيز مي خواهد كه نسبت به تربيت شوندگان در عمل؛ رفتاري را نشان دهند تا آنان از آن پند گيرند. در حقيقت آموزش و پرورش عملي بسيار مفيد و سازنده است و بهتر است برای آموزش و یادگیری نماز از سنین پایین کودکان را به نماز جماعت یا تشویق به نماز خواندن در کنار سایر افراد خانواده و پدر و مادر نمود.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) تربیت فرزند را در سه مرحله دانسته اند:

1- دوران سیادت و سروری فرزند؛ از تولد تا 4 سالگی یعنی آزاد گذاشتن او همراه با کنترل کردنش که کودک هنوز آنچنان دنیای خودش را نمی شناسد و بیش تر به بازی و سرگرمی می پردازد.

2- دوران اطاعت، تأدیب و آموزش کودکان؛ از 4 تا 16 سالگی که باید نظم و انضباط و در حیطه اسلامی وضو ساختن و نماز خواندن و. .. را به کودک آموزش دهید. پیامبر اکرم می فرمایند: از 4 سالگی رکوع و سجود به کودک یاد دهید و پس از آن، او را برای وضو ساختن آماده کنید و به نماز خواندن ترغیبش کنید و اعمال و رفتار مذهبی را در وجود او ثابت و نهادینه نمود که در این دوره یادگیری او بیش تر شده و ذهن و جسمش قوی تر شده است و چون از روش های توصیه شده در قران نیز ارايه دايم رهنمودها و تكرار آن است، زيرا انسان گرفتار مساله اي به نام فراموشي است و مسايل را به سرعت به دست فراموشي مي سپارد. از اين رو يادكرد دايم رهنمودها و راه كار مي تواند بسيار مفيد و سازنده باشد. (قصص: 51) و امام صادق (علیه السلام) نیز این نکته را به زیبایی بیان فرموده اند که بعد از 5 سالگی سمت چپ و راست و قبله را به کودک یاد دهید و وضو گرفتن و نماز خواندن را به او بیاموزید و با تکرار و تمرین و گوشزد نمودن ایرادات آنها را یاری نمایید.(جباری فر و همکاران،1393: 55)

 3- دوره ی وزارت و مسئولیت آنها؛ از 16 تا 21 سالگی، باید به او احترام گذاشته و از او مشورت بگیرند و زمینه استقلال و روی پای خود ایستادن را برای او فراهم کنند.(علوی لنگرودی، 1390: 31-25)

جمع بندی و نتیجه گیری

ایمان به خدای یکتا و راز و نیاز با او از مهم ترین راه های کسب آرامش و شاد زیستن است و مذهب نیز همیشه افراد به ارامش با روش هایی مانند راز و نیاز با خدا، ذکر و دعا، نماز با حضور قلب، کمک به درماندگان، نوازش یتیمان، زیارت بارگاه معصومین، دیدار بستگان، ابراز عشق به خانواده و به جا آوردن صله رحم و. .... همگی مصادیق ایجاد شادی و آرامش در زندگی می باشند و شادی و آرامش برخواسته از این اعمال و عبادات مدام و  پایدار است (رضوی دوست و همکاران،1393)

نماز به طور خاص برترین شیوه ی عبادت و راز و نیاز با خدا است که ارتباط مستقیمی با تمام اعمال و رفتار انسان دارد و  ادای این فریضه ی الهی همه ی اجزای بدن و حتی روح و روان و اعمال گذشته و آینده ی انسان را درگیر می کند. آن چه در ادای نماز توصیه و سفارش شده است همگی با تربیت و رفتار و اعمال انسان ارتباط مستقیم و غیر مستقیمی دارد که می تواند اهمیت و جایگاه نماز را در امر تربیت فرزندان نشان دهد.  به عنوان مثال می توان از دستورات تربیتی قرانی- اسلامی زیر نام برد و انها را با دستورات اماده شدن و ادای نماز مطابقت داد و ربط منطقی میان نماز و تربیت را به خوبی مشخص نمود.

از مهم ترین شیوه های تربیت و یادگیری، اعتدال گرايي و دوري و پرهيز از افراط و تفريط که در آیات قرانی سور اسرا آيات 29 و فرقان آيه67  بیان شده است، می باشد؛”و آنان هستند که هنگام انفاق به مسکینان اسراف نکرده و بخل هم نورزند بلکه در احسان میانه رو و معتدل باشند» و در ارتباط با نماز نیز باید میانه رو معتدل بود، از وضو گرفتن که نباید موجبات اسراف اب را بوجود اورد تا بقیه اعمال و کارهای نماز که باید توجه داشت و از حدا اعتدال خارج نشد. این گونه یاد دهی نماز و آموزش آن به کودکان و نوجوانان باعث شکل گیری یک الوی رفتاری مناسب و معتدل در آنها می گردد. چنانکه لقمان نیز در تربیت فرزند خویش از او می خواهد که”در رفتارت میانه روی اختیار کن و. ..»(لقمان؛19) و در ادامه برای فرزندش به تبيين علت ها و ادای نماز و امر به معروف و نهی از منکر و پیشه گرفتن صبر (لقمان آيات 13 تا 19) اشاره می کند.

تشویق به نماز و رعایت اصول و اداب آن در تمام سطوح واجب و مستحب خود ارائه ی یک الگوی تربیتی مناسب و اسلامی است که با ضمیمه شدن تکرار نماز در همه ی ساعات و زمان ها و مکان ها در تمام طول عمر، موجب شکل گیری رفتار صحیح و تربیت نیکو در افراد از کودکی و نوجوانی می گردد. اداب و اصولی مانند؛ رعایت پاکیزگی، رعایت حق و حقوق دیگران و اهمیت دهی به ظاهر و باطن و خلوص در نیت و عمل و بریدن از غیر خدا و ... همه در خود دارای درس های تربیتی و اموزشی است که در بطن نماز نهفته است و با نماز می توان به همه ی انها دست یافت. گذشته از اینکه واکاوی اذکار و حرکات و سایر اعمال نماز هر کدام بحثی جداگانه در تربیت می تواند داشته باشد و پیشنهاد می شود که؛

-  خانواده ها برای آموزش  نماز به فرزندان مطابق آموزه های دینی- قرآنی، برنامه ریزی داشته باشند.

- آموزش قرآن و احادیث مرتبط با اهمیت و ارزش نماز به فرزندان

- انجام تحقیقات کاربردی در رابطه با نقش نماز در تربیت و آموزش کودکان و نوجوانان

- مولفه ها و شاخص های تربیت و نماز طی پژوهشی عملیاتی و کاربردی شوند.

 با توجه به مطالب عنوان شده و نتیجه گیری جایگاه و نقش نماز در تربیت، می توان مؤلفه  شاخص های تربیت دینی و اسلامی فرزندان[15] را با معانی و مفاهیم نماز تطابق داد.

شکل شماره 1- تطابق مفاهیم نماز و ابعاد تربیت

منابع

قرآن کریم

بانکی فرد امیر حسین (1385). تعلیم و تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری، جلد1، تهران: گروه پژوهشی وزارت آموزش و پرورش

جباری فر تقی، ملاجعفری عاطفه، کشاورزیان کلیشادی محبوبه(1393).«تاثیر سبک های فرزند پروری بر تعلیم و تربیت اسلامی کودکان» مجموعه مقالات همایش بین المللی فرهنگ و روانشناسی(جلد چهار). بوشهر: نشر موسسه سفیران فرهنگی مبین

جعفر طیاری دهاقانی، مصطفی(1379).سرنوشت اعمال، اصفهان:  نشر شهید مسلم.

جمالی، فریبا(1381).”بررسی رابطه نگرش مذهبی، احساس معنابخش بودن زندگی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه هاي تهران». پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، تهران: دانشگاه الزهرا

خزعلی محمد(1358). نماز شناسی، جلد اول، تهران: انتشارات جاویدان

رحمتی هاجر وسجادی اکرم سادات(1389).”تأثیر نظام آموزش و پرورش در گرایش جوانان به نماز جماعت و مسجد، مسجد، جوانان، چالش ها و راهکارها»، چکیده مقالات هجدهمین اجلاس سراسري نماز / گردآورنده معاونت فرهنگ، آموزش و پژوهش ستاد اقامه نماز.تهران، انتشارات ستاد اقامه نماز

رضوی دوست غلامرضا، موسوی محمد حسین،خزاعی محبوبه(1393).”مهرات ایجاد شادی در خانواده از منظر قرانی روایی»، مجموعه مقالات همایش بین المللی فرهنگ و روانشناسی(جلد چهار). بوشهر: نشر موسسه سفیران فرهنگی مبین

شریفی طیبه(1381).”بررسی نگرش مذهبی با افسردگی، اضطراب، سلامت عمومی و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه ازاد واحد اهواز»، پایان نامه کارشناسی ارشد، اهواز: دانشگاه آزاد اسلامی

طهماسبی پور نجف، کمانگیری مرتضی(1375).”بررسی ارتباط میزان نگرش مذهبی با اضطراب، افسردگی و سلامت روانی گروهی از بیماران بیمارستان های شهدای هفتم تیر و مجتمع رسول اکرم(ص)»، تهران: پایان نامه دکتری پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی ایران.

عباسی دره بیدی احمد(1394).”شاخص ها و مؤلفه های تربیت و پرورش فرزندان در سبک زندگی اسلامی»، مشهد: مجموعه مقالات برتر نخستین همایش خانواده و سبک زندگی در فرهنگ رضوی، شهریور ماه

علوی لنگرودی، سید کاظم(1390(. تربیت عقلانی در نهج البلاغه، یزد: انتشارات دانشگاه یزد.

فتحی ملکاوی، حسن(1380). گامی به سوی نظریه پردازی در تعلیم و تربیت اسلامی، ترجمه غلامرضا متقی فر و اسدلله طوسی، قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی()

فقه الرضا منصوب به امام رضا علیه السلام(بی تا). قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام

قیصری خدابخش(1394).”مفهوم و حقیقت نماز»، قابل پیگیری در لینک زیر؛ بازدید 1/7/1394: 

http://salat.irib.ir/reader.htm.php?read=search&id=230

متقی هندی علاءالدین علی بن حسام(1424ق). کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، بيروت: انتشارات دار الكتب العلمية

مجاهد شهناز، نصیریانی خدیجه، هاشمیان زهرا، لطفی محمد حسن، اسلامی علیرضا(1393).”بررسی حضور و عوامل مؤثر بر شرکت دانشجویان در نماز جماعت در دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد». فرهنگ در دانشگاه اسلامی /12 سال چهارم، شماره سوم، صص 412-391

مرکز فرهنگ و معارف قرآن(1386). نماز نور چشم مصطفی، باز نویسی: سعید شمس، قم: انتشارات جمال.

میرزا بیگی شمس الله و بهزاد فر مرجان (1393).«تعلیم و تربیت از دیدگاه قران و تعالیم اسلامی»، مجموعه مقالات همایش بین المللی فرهنگ و روانشناسی(جلد دوم). بوشهر: نشر موسسه سفیران فرهنگی مبین

نجابت محمود؛ سید تقی حیدري، مهدي شهریاري، علی ریاستی، امرالله احمدیان، روح الله شعرا و محسن بهروزی(1387).”بررسی دلایل عدم حضور دانشجویان در نماز جماعت»، قابل پیگیری در لینک؛

 http://nafistaringofteman.persianblog.ir/post/3

همت بناری علی (1390).«رابطه تعلیم و تربیت با تأکید بر دیدگاه اسلام» فصلنامه پژوهش های تربیتی. دوره 3 شماره 2 ص 37-56

Carr, D, (1988) “Three Approaches to Moral Education". Education, Philosophy and Theory, New York.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :