چکیده

نماز یک ترکیب ملکوتی و معجون الهی است که در هر جزء آن رازی  نهفته است وسیله ی ارتباط با خدا و راز و نیاز و اًنس و یاد پرودرگار جهان می باشد، بهترین وسیله ی تکامل و سیر و صعود و قرب به خداست، معراج مومن و ناهی از فحشا و منکر می باشد چشمه ی زلالی از نورانیت و معنویت است که هر کس در شبانه روز پنج بار در آن وارد شود از آلودگی های نفسانی پاک می شود” إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَر» همانا نماز بازدارنده از پلیدی ها و زشتی هاست و به تحقیق یاد خدا، بزرگتر از همه چیز است. یاد خدا باعث آرامش دل ها و صیقل دهنده ی قلب هاست، اثرات ذکر فراوان بوده و دارای مراتبی است و مرتبه ی بالای آن وجود نیروی مرموزی در انسان است که خدا را به یاد انسان آورده و مانع گناه می شود. امروزه ما بیش از هر زمان دیگر نیازمند تفکر و اندیشه درباره ی موثرترین روش های پرورش و تقویت احساس مذهبی و رفتار خداجویانه در میان نوجوانان و جوانان کشورمان هستیم به وسیله ی نماز می توان نوجوانان را در برابر آسیب های اجتماعی مقاوم نمود و زمینه پیشرفت آنها را فراهم نمود. این مقاله با عنوان بررسی راهکارهای ایجاد گرایش به نماز در بین دانش آموزان بر آن است که ضمن تعریف فلسفه ی نماز،سیمای آن در قرآن و اثرات آن، به بررسی علل بی توجهی نوجوانان به نماز، عوامل بازدارنده و تقویت عوامل جذبی نوجوانان در گرایش به نماز بپردازد.

1. مقدمه

انسان فطرتاً موجودی خداجوست اساساً در جهان طایفه یا جامعه ای بدون نیایش و معتقدات آداب و رسوم وجود ندارد، ما نتوانستیم از لابه لای اوراق تاریخ، لوحه ها، کتیبه ها و بقایای آثار تاریخی، بشر را از قید مذهب و نیایش و پرستش آزاد ببینیم (نجفی،16:1377) یکی از پایدارترین و قدیمی ترین تجلیات روح آدمی و یکی از حساس ترین ابعاد وجود آدمی، حس نیایش و پرستش است مطالعه آثار مذهبی بشری نشان می دهد هر زمان و هر جا که بشر وجود داشته باشد نیایش هم وجود داشته است چیزی که هست شکل کار و شخص معبود متفاوت شده است.

در بینش توحیدی، انسان به سوی کمال و سعادت حقیقی گام برمی دارد و براستی برای اینکه در این مسیر با عوامل انحراف و موانع رشد و تکامل مبارزه کند به چه سلاحی نیاز دارد؟ هیچ کس نمی تواند منکر شود که بشر بی نیاز از معنویت دین بوده است و این مسأله به اثبات رسیده که بشریت همواره با فطرت خودخواهی خود تشنه کمال و رشد معنوی است. همه اعتقاد داریم که عبادت و بندگی انسان را به هیجان می آورد نماز و نیایش انسان را از سقوط در منجلاب فساد باز می دارد، نماز آرامش روانی و اطمینان قلب می آورد و هر گونه یأس و پوچ گرایی را از انسان دور می سازد خداوند می فرماید برای رابطه ی دائمی با من یاد من را به پا دار”نماز» ( أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْري) (سوره طه/14) و در این رابطه است که باعث می شود تا هیچگونه انحراف و غفلتی پیش نیاید تا مانع حرکت صحیح و رسیدن به کمال شود و نماز در وقت های مشخص و رکعات معین روح نظم و انظباط را در انسان به وجود می آورد که لازمه حرکت تکاملی اوست.

نماز ایمان و اعتقاد انسان را تقویت می کند و در او شور و عشق و تعهد ایجاد می کند و فلسفه نماز اقرار به نماز و اعتقاد به خداوندی خداست و پاره کردن زنجیرهای بندگی غیر اوست و باعث دوری از گناه و هر گونه فساد می شود. با توجه به اینکه نوجوانان امروز در جامعه آموزش و پرورش رشد یافته اند انتظار آن است که از اعتقادات مذهبی راسخ تر و استوارتری برخوردار باشند و نسبت به انجام رفتارهای مذهبی پایبندی بیش تری داشته باشند اما بررسی های انجام شده در سالهای اخیر خلاف انتظار فوق را نشان می دهد این سوال پیش می آید که به راستی علی رغم تلاش های گذشته در جهت پایبند نمودن نسل جوان نسبت به نماز علل و عوامل بی رغبتی یا کم توجهی بعضی از آنها به این مهم ریشه در چه دارد؟

میزان گرایش دانش آموزان به اصل نماز و پایبندی به آن در چه حدی است؟ گرچه این مسأله ریشه در نهاد خانواده، مدرسه و اجتماع دارد اما هدف این مقاله دستیابی به عوامل موثر در تشویق یا بازدارندگی دانش آموزان در انجام این رفتار مذهبی می باشد. با توجه به خصوصیات روحی و روانی نوجوانان و جوانان و با توجه به دنیای پرهیاهوی امروز می توان با برنامه ریزی دقیق تری نیازهای جوانان را شناسایی و زمینه های لازم برای شکوفایی این عزیزان را را فراهم کرد.

1.1. تعریف نماز

نماز را نمی توان دقیقاً تعریف کرد، زیرا معرفت بشری از آن کامل  نیست، ولی بهر حال نماز پرستش مشترکی است که در میان تمام ادیان الهی وجود دارد نماز عبارت است:”پرستش، نیاز، سجود، بندگی و اطاعت، خم شدن برای اظهار بندگی و اطاعت و یکی از فرایض دین، عبادت مخصوص و واجب مسلمانان که پنج بار در شبانه روز به جا می آوردند» (عمید، 2415:1374)

ریشه ی واژه نماز در فارسی از لفظ پهلوی”نماک» گرفته شده و آن هم به نوبه خود از ریشه باستانی”نم» به معنی خم شدن و تعظیم کردن مأخوذ است که به تدریج بر معنی (صلوه) از ریشه عبری است و در زمان عبریان (صلوات) به معنی کنیسه یهودیان است. نولدکه صلوه را از لفظ عبری (صلوها) مشتق می گیرد و در منابع سریانی الفاظی مشابه و معادل با اقامه صلوات به چشم می خورد (محمدی،15:1377)

 2.1. حق و حقیقت نماز         

از جمله چیزهایی که انسان مسلمان باید به آن اهمیت بدهد حق نماز است و حق نماز این است که بدانی نماز نردبانی است به سوی خداوند متعال و تو در حال نماز در مقابل خداوند عز و جل ایستاده ای، پس هر گاه این را دانستی آن وقت است که مانند بنده ذلیل ناچیزی که به فضل او راغب، از عذاب او ترسناک، از ماسوی الله وارسته، تنها به فضل و کرم او دل بسته است، می باشی و از او خائف و مسکین، مستکین و متضرع هستی، در این صورت با آرامش و وقار تمام خواهی ایستاد و با حضور قلب دل به نماز خواهی داد. (محمدی،28:1377) نماز، مانند سایر عبادات دارای حقیقتی است که از اهمیت ویژه ای برخوردار است. موسی بن جعفر (ع) در تعریف نماز و حقیقت آن می فرماید: نماز یعنی رحمت، وصول به خداوند است وقتی بنده ای با نیت خالص وارد نماز می شود و برای تعظیم و اجلال خدا تکبیر گوید و با ترتیب و تأمل قرآن بخواند و با حالت خشوع به رکوع و با تواضع از رکوع برخیزد و با ذلت و فروتنی سجده کند و با اخلاص و امیدواری تشهد کند و به امید رحمت خدا سلام دهد و با خوف و رجا از نماز فارغ شود این جاست که او حقیقت نماز را به جای آورده است، بنابراین حقیقت نماز چنین است (مغیثی،24:1375)

2. سیمای نماز در قرآن و نهج البلاغه

قرآن بعنوان معجزه پیامبر اسلام (ص) و تنها کتاب آسمانی که دستخوش هیچ گونه تغییر و تحریفی قرار نگرفته و در آیات متعدد از نماز سخن به میان آورده است. بیش از 84 مرتبه کلمه (الصلاه) و مشتقات آن به کار برده شده است از ذکر نماز و اقامه آن در اولین سوره هایی که بر پیامبر نازل گردیده است مانند (سوره مدثر/42)، (قیامت/30)، (قیامت/30)، (معارج/22)، (ماعون/4) و (کوثر/1) فلسفه ی آفرینش انسان بندگی و عبادت و عبودیت است. خدای تعالی و تبارک به صراحت در قرآن می فرماید:”وَ ما خَلقتَّ الجِنَّ و الانس اِلا لَیعبُدوُن” جن و انس را جز برای پرستش خود نیافریدم. در قرآن بیش از نود بار واژه های گوناگون، از نماز سخن به میان آمده است و این همه تکرار و سفارش قرآن بیانگر آن است که خداوند به نماز، ارزش خاصی داده و نماز در جایگاه رفیع و بلندی در پیشگاه خدا قرار دارد و پس از اصول و اعتقادات، تحقیق برنامه عبادی و عملی است که مورد توجه خداوند است در آیه سه سوره بقره می خوانیم:” الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُون» پرهیزگاران آنان هستند که به غیب (آن چه پنهان) ایمان دارند و نماز را برپا می دارند.

در آیه 71 سوره ی توبه می خوانیم:” وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاة» مردان و زنان با ایمان یار و یاور همدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند و نماز را بر پا می دارند.

در آیه 45 سوره بقره می خوانیم :” وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ » از صبر و نماز یاری طلبید.

در آیه 31 سوره مریم چنین می خوانیم:” َ أَوْصاني‏ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا» خداوند مرا مادام که زنده ام  به نماز و زکات توصیه نموده است.(محمدی اشتهاری،34:1375)

حضرت علی (ع) بارها در نهج البلاغه از نماز و یاد خدا سخن به میان آورده است که ایشان می فرماید: خداوند ذکر و یادش را صیقل روحی قرار داده که گوشهای سنگین با یاد خدا شنوا و چشمهای بسته با یاد او بینا می شود آنگاه حضرت در مورد برکات نماز می فرماید: فرشتگان آنان را در برمی گیردند و آرامش بر آنان نازل می شود درهای آسمان بر آنان گشوده و جایگاه خوبی برایشان آماده می شود. نماز گناهان را مثل برگ درختان می ریزد و گردن انسان را از ریسمان گناه آزاد می کند آنگاه در ادامه تشبیهی جالب از پیامبر اکرم (ص) نقل می فرماید که نماز همچون جوی آب گرمی است که انسان روزی پنج مرتبه خود را در آن شستشو می دهد آیا دیگر آلودگی باقی می ماند.(تفسیر،25).

3. نماز از دیدگاه روانشناسان

از دیدگاه روانشناسان و نویسندگان متعددی، نوجوانان و جوانان به واسطه ی  اندیشه ی مذهبی خود همواره در راه خدمت به مردم گام برمی دارند و به علت حساسیت زیاد نوجوان به امور مذهبی گاه تصورات گوناگون توأم با ترس در آنان بوجود آمده و تصور می کنند در انجام عبادات و امور مذهبی کوتاهی کرده و مستحق مجازات هستند و زمانی دیگر خود را مستحق دریافت پاداش می دانند. از این رو می توان از پیدایش این گرایش به خوبی در راه تربیت آنان استفاده کرد. علاوه بر بروز شک در برخی موارد، گاهی نوجوان دچار حیرت و سرگشتگی شده و ناگهان دست از مذهب برمی دارد (خلاء مذهبی) باید برای پیشگیری از بروز چنین حالتی به کمک استدلالهای صحیح، ذهن نوجوان را متوجه تعلیمات صحیح تر کرده و مشکل او را از طریق درستی حل نموده تا بتوان از آثار آن در جهت رشد و تکامل اجتماع استفاده نمود.

"ویکتور فرانکل"، مبدع مکتب معنا درمانی مدعی شده که به وسیله ترویج دین می توان کمک فوق العاده ای به سلامت روانی کرد. به نظر او اعتماد بر موجود غایی و توکل و اعتقاد به خدا فرد را به منتها درجه ی سلامت روانی قابل تصور می کشاند. "الکیس کارل"، ثابت کرد که نماز سبب ایجاد نشاط معنوی مشخصی در انسان می گردد و همین حالت است که احتمالاً منجر به شفای سریع برخی از بیماران در زیارتگاهها و معابد می شود. دکتر غلامعلی افروز درباب نماز می نویسد:  نماز سکوی اعتلا و معراج انسان است و نیاز همیشگی انسان به شکفتن است. نماز کامل ترین پاسخ به عالی ترین نیاز انسان است. نماز، نوجوانان و جوانان را در برابر آسیب پذیری فردی و اجتماعی مقاوم نموده، مسئولیت پذیری آنها را مضاعف می کند و اساسی ترین عامل در پیشگیری از انحرافات اخلاقی و اختلالات رفتاری و موثرترین روش درمانی در اصلاح رفتارهای نامطلوب و ناخوشایند است.

4. جامعیت و فلسفه نماز

نماز سرود عشق و آهنگ آسمانی است نماز سرود فضیلت و پاکی است، نماز سرود یکتا پرستی است که روح و جان ما را از شرک و آلودگی شست و شو می دهد نماز ریسمانی است که ما را به خداوند جهان متصل می کند. نماز اسم مخصوص برای پرستش خداوند و راز و نیاز با اوست که به همین جهت شکل مخصوص به خود گرفته است نماز سرود توحید و یکتاپرستی و سرود پاکی و فضلیت است. در نماز ارزش ها و کمالات نهفته است تا جامعیت نماز بهتر روشن شود یاد خدا یک ارزش و تنها وسیله آرام بخش دل هاست و نماز یاد خداست. یاد قیامت یک ارزش و باز دارنده از گناه و فساد است و نماز یادآور” مالِكِ يَوْمِ الدِّين» است در خط انبیاء و شهدا وصالحان بودن یک ارزش است که در نماز از خدا می خواهیم در” صِراطَ الَّذينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِم» قرار گیریم انزجار و برائت خود را از ستم پیشه گان و گمراهان با جمله” غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّين» اعلام میداریم (آقا نجفی کاشانی،28:1376)

انسان فطرتاً نیاز به ارتباط با آفریدگارش دارد و باید این نیاز درونی را با شیوه مفید و سازنده اشباع کرده و به آن پاسخ مثبت داد اگر این نیاز درونی، رها شود و به آن توجه نگردد، هرگز نابود نمی شود بلکه در میان سردرگمی یا از سر الحاد (انکار خدا) درمی آورد و یا خدایان باطنی (بت پرستی) را جایگزین خدای حقیقی می کند. نماز در اسلام برنامه ای حساب شده و جامع و زنده توحیدی است که انسان را از سردرگمی بیرون آورده و نیاز ارتباط با آفریدگار را برای انسان به صورت صحیح هدایت می نماید تکرار نماز در شبانه روز این ارتباط را همواره تازه نگه داشته و کامل می نماید از این رو آیات متعدد و قرآن و روایات بی شمار از نماز به عنوان ذکر تفسیر شده است چرا که یاد الهی را زنده می کند.

اصولاً یاد خدا مایه حیات قلوب و آرامش دلهاست و هیچ چیز به پایه آن نمی رسد یکی از آثار نماز و برکات آن، ذکر و غفلت زدایی است، که مهم تر از اثر دیگر نماز یعنی نهی از زشتی ها و گناه می باشد چرا که یاد خدا پایه اصلی هر سعادت است و حتی عامل اصلی پرهیز از گناه و انحراف می باشد یاد خدا هموار کردن دشواریها و غلبه بر نگرانی هاست یاد خدا، یاد اولیاء  و یاد پاداش ها و کیفرها و یاد خودسازی و به سازی است یاد خدا موجب آرامش و رفع پریشانی و اضطراب است یاد خدا بسیاری از فضایل انسانی ار در درون انسان زنده می کند، و انسان را به انجام مسئولیت ها وا می دارد.

5. اسرار و رمزهای نماز

جای هیچ گونه تردیدی نیست که یاد خدا سرچشمه واقعی بسیاری از فضیلت ها و ارزش های اخلاقی است، یاد خدا از طغیان و سرکشی غرائز جلوگیری می کند و چهره روح را شستشو می دهد، یاد خدا پایه های ایمان را در وجود انسان محکم می سازد و یک پناهگاه امن و مطمئن بوجود می آورد اگر یاد خدا را به معنای وسیع تر و از دید بازتر بنگریم در واقع یاد رحمت خدا یاد پاداش ها و کیفرهای یاد بزرگی و عظمت خدا و ... است که همه اینها چون سدی محکم و استوار جلوی تجاوزها و هوس رانی را گرفته و اصول انسانی را در وجود انسان پی ریزی می کند، از این رو نماز یک عامل نیرومند تربیتی محسوب می شود نماز رابطه قلبی و عملی با خداست، نماز معجونی است از تمام حرکاتی که برای انسان وجود دارد از ایستادن، کٌرنش، خم شدن دست ها را حرکت دادن و زبان را با الفاظ گوناگون به حرکت درآوردن و مانند آن، یعنی انسان را در تمام حالات در یاد او فرو می رود، تا تمام اعضای او رنگ ایمان پیدا می کند و این خود یک نوع لطافتی است در فریضه نماز که در تعدیل همه حرکات موثر خواهد بود. نماز در24 ساعت پنج بار در ساعات حساسی، یعنی در مواقعی که انسان سرگرم امور مادی است و در ساعاتی که از کارهای مادی دست کشیده ولی افکارش پاک نشده و در ساعاتی که خواب و استراحت انسان را ساعاتی که از کارهای مادی دست کشیده ولی افکارش پاک نشده و در ساعاتی که خواب و استراحت انسان را در ساعتهایی، به عالم بی خبری و غفلت برده و یا قوای انسانی در اثر آسایش و استراحت تجدید شده و کسالت ها و خستگی ها رفع شده است انجام می گیرد. (وسائل الشیعه، ج3 :7)

کودک از چه زمانی نماز را درک می کند؟ دوران کودکی مشحون استعداد، ذکاوت و ادراک می باشد هوش و استعداد آموختن و آموزش و پرورش از تمامی اقوال و افعالش هویداست لذا همه اقوال و ملل در همه اعصار، چه قبل از اسلام و چه بعد از آن به سنین تحصیلی و آموزش و پرورش کودک را همان زمان قرار داده اند، اسلام هم با استدلال و برهان سنین را شش سالگی معین و تائید فرموده که تعقل بچه بذای درک مفاهیم و معانی مستعد آماده است (محمدی،68:1377)

از روایت و احادیث اهل بیت (ع) چنین مستفاد می شود که در هفت سالگی بر تربیت دینی اطفال توجه شود و در این مقطع از سنین نوباوگان خصوصیاتی وجود دارد که شایسته است اولیای گرامی به تعلیم و تربیت و پرورش و آموزش اهتمام بیش تری نشان دهند احمد بن ابی نصر  از حضرت رضا (ع) روایت کرده است که حضرت فرمود: از کودک هفت ساله نماز خواسته شود و در این سن لازم نیست زنان نامحرم سر و موی از او بپوشانند تا وقتی که به حد بلوغ رسید لیکن فتوای امام خمینی (ره) این است که احتیاط وجاب آن است که زن و موی خود را پسری که بالغ نشده ولی خوب و بد را تشخیص می دهد بپوشاند (همان منبع،69)

6. نیاز روحی جوانان به نماز و دعا

از مسائل عمده در هر جامعه چگونگی تربیت و پرورش جوانان آن جامعه می باشد یکی از بزرگ ترین سرمایه های هر مملکت، نیروی انسانی هر کشور را نسل جوان آن کشور تشکیل می دهد قدرت و نیروی جوانی است که می تواند بر مشکلات زندگی فائق آید و راه های سخت و ناهموار را به آسانی بپیماید بدون تردید سازندگی درونی انسان و اصلاح و تهذیب نفس او در سعادت فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی او نقش به سزایی دارد. در دوران جوانی روح عرفان، اخلاق و معنویت متجلی شده و جوانان آماده پذیرش فضیلت ها و ارزشهای الهی می شوند و زمینه های کمال طلبی در آنان بروز می کندو نوجوانان و جوانان نقش مهم و تعیین کننده ای در ساختن جامعه به عهده دارند، لذا شناخت راهکارهای  گسترش و تعمیق معرفت دینی در جوانان و ارائه بکارگیری آن را راهکارهای برای آنان بسیار ضروری به نظر می رسد.

سنین جوانی از نظر روان شناسی، سنین عرفانی و عرفان گرایی معرفی شده است زیرا جوانان در این سن به دلایل تحولات و تغیرات خاص روحی و روانی به مسائل روحانی، عرفانی و ماورایی بشدت متمایل می شوند صرف نظر از علل اصلی پیدایش این حالات که در کتاب روان شناسی عواطف و کتاب شخصیت اشاره شده آن چه قطعی است نیاز به جوانان به عرفان و معارف قرآنی و حقایق ملکوتی است که نه تنها با حالات عرفان و ملکوتی نماز کاملا مطابق است بلکه اگر بوسیله  نماز و دعا برنامه های تربیتی اسلامی رضا نشود بسیاری از جوانان به جادوگری، صوفی گری، حتی از نوع مسیحی و اروپای آن و مکاتبی از نوع بودائیزم و هندوئیزم و امثال آن روی خواهند آورد.

در سنین جوانی است که انسان با استنتاج دست می یابد و اصول عقاید را با تحقیق می پذیرد و از تقلید در مورد اصول اعتقادات پرهیز می کند انتخاب حاصل تشخیص و استنتاج است و تشخیص و نشان دهنده رشد روحی و روانی فرد است و انتخاب جوان و گرایش او به سمت  مسائل عرفانی و ماورایی، بیانگر آن است که موجودی  در درون او متولد شده است که نیازهای او را به سمت مسائل ماورایی، قهرمان دوستی، آرمان گرایی، یک رنگی، صمیمیت، تشخیص طلبی، مراقبت از شخصیت فردی نگرانی از آینده و بسیاری دیگر از این قسم، گواه بر تولد شخصیت جدیدی است که در این جا آن را شخصیت سوم می نامیم که تماما نشان دهنده  آنست که به تماس با قدرت مطلق، علم مطلق، کمال مطلق و زیبایی مطلق تمایل دارد و به عبادت و پرستش او و دعا و نیایش با او نیازمند است.

والدین باید خود اهل نماز باشند و با شیوه های مختلف فرزندان خود را به نماز تمرین دهند و آن هم از کوچکی دستور ائمه رسیده که بچه از 7 سالگی نماز تمرینی یاد دهید از 7 سالگی می تواند به نماز عادت کند یعنی همان زمانی که به دبستان می رود باید هم خانواده و هم در دبستان به او بیاموزند اما باید توجه داشت که یاد دادن و وادار کردن با زور هیچ نتیجه ای ندارد کوشش نمائید که از اول رغبت داشته باشند و به این کار تشویق شود، اظهار محبت نموده که بفهمد وقتی نماز می خواند بر محبت شما نسبت به او افزوده می شود، دیگر اینکه بچه را باید در محیط مشوق نماز خواندن برد و به تجربه ثابت شده است که اگر بچه به مسجد نرود، اگر در جمع نباشد و نماز خواندن جمع را نبیند به اینکار تشویق نخواهد شد چون اصلاً حضور در جمع مشوق انسان است. متأسفانه کم رفتن ما به مساجد و معابد مجالس دینی سبب می شود از ابتدا رغبت به عبادت پیدا نکنند، اما اسلام می گوید: از هر وسیله ای که می دانید بهتر می شود برای تشویق به عبادت و نماز خواندن استفاده کنید یکی از راه های تشویق دختران، جشن عبادت است که مشوقی برای آنهاست (عزیزی،34:1376)

7. علل بی توجهی فرزندان به نماز

علل و عوامل بسیاری می توان نام برد که مهم ترین آنها عبارتند از: والدین به نماز اهمیت نمی دهند یا تارک الصلاه هستند والدین نسبت به نماز و فرزندانشان بی توجه هستند بخواند یا نخواند، یاد دادن و وادار کردن  با زور، معاشرت با دوستان بد و بی نماز، توجه بی حد فرزندان  به تلویزیون، نوارها، فیلم ها و بازیهای پوچ، دعوت او به نماز از روی خشونت و قهر و عقده سازی وآزرده ساختن او، برای تشویق او به عبادت و نماز خواندن از راه های صحیح و منطقی استفاده نمی شود. بی توجهی فرزندان ناشی از چند عوامل می باشند:

علل مربوط به نوجوان: بسیاری از نوجوانان از اهمیت مسأله نماز و ارزش آن غافلتر و نماز را به عنوان یک وظیفه  تکلیف نمی دانند اصولا تن پروری و بی توجهی به نماز در میان نوجوانان دیده می شود. در نوجوانان علائم عدم درک لذت ارتباط با خدا و هم چنین احساس گناه از لغزشهای گذشته و این تصور که نماز خواندن ما دیگر فایده ای ندارد از دیگر دلائل بی توجهی نوجوانان به نماز می باشد.

علل مربوط به گروه همسالان: غرض گروهی هستند که نوجوانان با آنها جرگه اجتماعی را تشکیل می دهد، با آنها مأنوس، همراز و هم سخن و همبازی است نقش گروه همسالان در حدی است که گاهی می تواند اندیشه ای را واژگون کند و حتی در دین و اعتقاد افراد اثر گذارد.

علل مربوط به محیط و اجتماع: عوامل متعددی از جامعه و محیط در او اثر می گذارد و در او احساس و تصوری برای ترک مذهب و نماز پدید آورد و آن چه باعث بی توجهی او به نماز می شود زائده ی شرایط یا ذیل است:

وسوسه های مکاتب الحادی و ایجاد شک و تردید در اذهان

احساس تحجر، بی منطقی و خشکی در تقدس آنهایی که مورد علاقه او هستند

جدایی اخلاقی و معنوی بین او و محیط اجتماعی او

آلودگی محیط و جو که حال و روح او را می گیرد، مثل فساد در کوچه و خیابان

4-علل مربوط به خانواده

بی توجهی خانواده نسبت به عادت دادن فرزندان خود به نماز در موقع رسیدن  سن آنها به تکلیف.

بی اهمیتی خیلی از والدین به فریضه ی نماز به موقع که نوجوانان با نماز انس نمی گیرند و از ارزش  و اهمیت آن غافل می ماند.

با کمال تأسف باید گفت که در بعضی از خانواده ها پدران و مادران خود نماز نمی خوانند و به فرایض واجب خود اهمیت نمی دهند که این بزرگترین  عاملی است که نوجوان انگیزه ای برای نماز خواندن در خانواده پیدا نمی کند و ارزش آن را نمی داند و از روح معنوی حاصل از آن غافلند و در اطرافیان خود هم تأثیر می گذارد. (علی قائمی، هدایت نوجوان به سوی نماز:26)

8. عوامل باز دارنده در باورمندی نوجوان و جوان به نماز

از آن جا که زندگی اخلاقی کودک، بازتابی از نفوذ و تأثیر محیط خانواده ای بر رفتار اوست پس از بلوغ، نوجوانی که جهان را از دید خود می نگرد، با عادت های نیک و بدی که به او تلقین شده، قانع نمی شود عوامل بازدارنده در محیط خانواده در ارتباط با اقامه نماز، ناشی از چند عامل مهم است که سازش گذاری دروه خردسالی را به نوعی ایستادگی و ناسازگاری روحی و رفتاری تبدیل می کند:

الف) رفاه زدگی و تجدد: در برخی  محیط های خانوادگی، پدر و مادر یا دارای نقش انفعالی و یا صریحا نقش بازدارنده دارند، رفاه زدگی نامحدود، برخورداری از امکانات ناسازگار با ارزش های اقتصادی بهره گیری نادرست از درآمدهای کلان و تصادفی، روشنفکر زدگی بی محتوا، علم زدگی موجود در خانواده، به ویژه از سوی پدر و مادر مانند آنها، موجب القای کنش های انفعالی یا ناسازگار اندیشه، روحیه، تصمیم نوجوان می شود مهم تر آن که اگر پدر و مادر در برابر فریضه نماز، بی تفاوتی و سوء گیری داشته باشند  و آن را کاری بی نتیجه و ناسازگار باعلم روز بدانند، بی گمان آثار نامطلوبی در روحیه جوان می گذرد.

ب) ناسازگاری های گفتار و کردار بزرگسالان: وجود حالت دو گانگی اندیشیدن، به دلیل پیدایش دگرگونی های ذهنی در جوان، هم زمان با رویارویی با تناقض ها و تضادهای رفتاری و گفتاری والدین، موجب گسستن رشته های وابستگی اعتقادی می شود. در این گونه خانواده هایی که اعتقاد و باورمندی، ریشه های شناختی و یا ایمانی آگاهانه ندارد و حتی با علم زدگی های روشن فکرانه و نفی دین باوری، گرایش به خرافات خود ساخته است. زمینه نامساعدی برای گسترش و اشاعه آرایه های نادرست و خرافات بر دین تحمیل شده، شکل می گیرد که جوانان در شرایط تغییر نوع عاطفه و گرایش ها از آن مصمون نمی ماند. وجود قران در این گونه خانواده ها معنا و جایگاه بی ارزش تشریفاتی دارد، اعتقاد رنگ باخته و دعا مفهوم دیگری دارد، ارزش ها و تعاریف دیگری دارند در این جایگاه جوانان دچار بازتاب های درون گرایی و برون گرایی و فرافکنی رفتاری می شود که آغازی بر مرحله تعلیق است.

ج) خود فتوایی: بسیاری از بزرگسالان بر این گونه خانواده ها، خود نیز دچار فرافکنی می شوند و از راه توجیه و بکارگیری آن عنوان ابزار گریز از آگاهی های سطحی علم زدگی میشوند در این حالت ابزار توجیه به عامل سیستماتیک برای توسل به اصالت عقل، اصالت انسان بی نیازی ذات باری تعالی بی خبری از آن جهان، خود گریزی، شیوه برخورد با تعارض ها و ناسازی ها و سرانجام خود فتوایی تبدیل می شود.

9. تقویت عوامل جذبی نوجوانان در گرایش به نماز

ایجاد شرایط و امکان گسترش شخصیت استوار، پویا، توانمند و ارزش مدار، از راه تقویت خود اتکایی، خود احترامی، خود اعتمادی، استقلال و خود مختاری بخرادانه. همسانی و یکسانی گفتار، رفتار و کردار به ویژه در مورد پدر ومادر و مربی، به گونه ا یکه در هر برهه پند آموزی و گفتگو ناگهان با تعارض یا ناسازی رفتار و گفتار آنان رو به رو نشود.

راه اندازی گاک به گام به جای وادارسازی ناگهانی و اجباری، از راه ارائه شناخت تدریجی به نوجوانان و جوان.

آشناسازی گام به گام وی با قرآن کریم از راه کاربرد محدود آیه یا چند آیه کلیدی در گفتگوها به گزینش سوره های کوچک مرتبط با موضوع که امکان و فرصت مطالعه و گفتگو درباره آنها جوان را خسته و بیزار نسازد. در این فرایند کم تر به پیامدهای انجام ندادن فریضه و ویژگی های کیفر و عذاب و پاداش پرداخته شود و بیش تر فریضه فی نفسه از دیدگاههای چرایی و چیستی آن بررسی شود.

افزودن روابط دوستی بر روابط پدر و فرزندی و استاد و شاگردی به ویژه پرسشهای مربوط به غریزه ها، دچار تشکیک و اضطراب و دلهره نشود.

آسانگیری بایسته و فریضه، بر مبنای اصول مکتب و قران کریم و خود داری از سختگیری و تحمیل ویژگی های جانبی، فریضه در مراحل آغازین پذیرش جوان

10. کاهش عوامل دفعی

از آن جا که جوان در مرحله آغاز پذیرش، هنوز به شناخت، اهمیت فریضه، استواری اراده و توانمند رویارویی با غریزه، به خوبی دست نیافته است، نماز را باز دارنده گرایش ها، خواسته ها و دلبستگی های نفس می شناسد در این جا نیز برای رهایی از آن باید عوامل دفعی را کاهش داد:

برخوردهای گاه خشن و گاهی قهرآمیز پدر و مادر، به ویژه پدر و دستورهای تحکمی وی که بیش تر ناشی از نا آگاهی یا خشک اندیشی است.

دشوار سازی گام های آموزشی، هدایت، شیوه ها، برخوردها، انگیزه ها و خواست های مربوط به پیش نیازهای فریضه و فرایند اقامه آن و سختگیریهای نا آگاهانه و گاهی بی مورد. نبود شیوه مناسب راهبردی و هدایت شده در محیط های آموزشی در مورد ارائه آموزه های دینی درست و متناسب به جوان، به نماز واداشتن آنان بر پایه فرمانهای بخشنامه ای، تحکم آمیز، نا آگاهانه، تند خویانه و نه انجام باری به هر جهت نماز در شرایط نا بهینه مکانی و زمانی و نبود نظافت و حداقل امکانات، صرفا  در راستای رفع مسئولیت در برابر روسای خود و شعار برگزار نماز در مدرسه، آثار سوء این کار در مدارس، زیان بارترین، مخرب ترین و بی اثرترین کاری است که در مورد جوان انجام می دهند. برخوردهای آمرانه و ناهیان محیط اجتماعی به دلیل شیوه تندخویانه و خشن، بی توجه به شرایط امنیتی و رضامندی اجتماعی و گسترش پیامدهای منفی آن، فزون تحقیری جوان در حضور پدر و مادر و همسالان که پیامد آن بیزاری، اضطراب و افسردگی می باشد.

نبود جاذبه مناسب در مساجد، به گونه ای  که به خواست، نیاز، روحیه و ویژگی های روانی، اخلاقی و ویژگی های اجتماعی  جوان از یکسو، متناسب با ارزش ها و اصول مقدس اسلامی  در مورد زیبا سازی، نظافت جاذبه سازی، روحانیت مسجد، نقش کاربردی مسجد، تعارض و تناقض کامل دارد.

11. ویژگی های نماز گزاران واقعی از دید قرآن

مداومت بر اقامه نماز : استمرار در اقامه نماز، یکی از ویژگی های مهم نماز گزار ان می باشد قران در مورد آنان می فرماید:” الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُون» (مومنون/3) نماز گزاران کسانی هستند که در بجای آوردن نمازشان، مداومت می ورزند منظور  از مداومت بر نماز این نیست که همیشه در حال نماز باشند بلکه منظور این است که در اوقات معینی نماز را انجام دهند. (مکارم شیرازی،30:1373 جلد 25)

ایمان به روز قیامت: داشتن ایمان و اعتقاد به روز جزا از ویژگی های مهم نماز گزار می باشند در این مورد قرآن کریم می فرماید:” وَ الَّذينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّين» (مومن/28) مومنان کسانی هستند که به روز جزا ایمان دارند.

ترس از عذاب الهی :  نماز گزاران کسانی هستند (وَ الَّذينَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ *إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ) (معارج/27-28) که از عذاب پروردگارشان ترسانند چرا که هیچ کس را از عذاب پروردگار در امان نمی بینند.

حفظ امانت و عهد:  قران از نماز گزاران به عنوان افرادی یاد می کند که” وَ الَّذينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُون» امانتها و عهد خودداری را رعایت می کنند.

قیام برای شهادت حق: نماز گزاران کسانی هستند که برای ادای شهادت حق قیام می کنند.« وَ الَّذينَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُون»

محافظت از نماز :  یکی از ویژگی های اساسی نماز گزاران از نظر قران این است که” وَ الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلَواتِهِمْ يُحافِظُون» نماز خودر ا محافظت می کنند (مومنون/9) مرحوم طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد: منظور این آیه حفظ آداب و شرایط و ارکان و خصوصیات نماز است (تفسیر المیزان،39:1363 جلد 25)

عدم ریا کاری و عدم منع کمک:  از جمله صفات بدی که خداوند نماز گزاران را از آن نهی نموده، ریا و عدم کمک به نیازمندان است قران در توصیف افرادی که در اقامه نماز سهل انگارند می فرماید: آنان پیوسته ریا می کنند و دیگران را از ضروریات زندگی منع می نمایند (سوره ی ماعون/7)

12. آثار و برکات اقامه نماز در بین نوجوانان

این سوال مطرح است که آیا اقامه نماز می تواند اثر تربیتی و عملی داشته باشد؟ و نقش آن در زندگی نوجوانان چیست؟ که به این آثار و برکات می پردازیم:

پرهیز از غرور و خودخواهی: نماز چنآن چه با حضور ذهن اقامه شود، از بهترین اعمالی است که زمینه خضوع و فروتنی به ویژه در موقع رکوع و سجود فراهم می کند به عبارتی پرهیز از خودخواهی و غرور در قالب عبادت و پرستش جلوه بیش تری می یابد بطور مشخص می توان یکی از اثرات تربیتی نماز در بین  نوجوانان را کسب روحیه تواضع و فروتنی در مقابل ارزش های الهی دانست در منطق قرآن سرپیچی از عبادت خدا نوعی تکبر ورزیدن به حساب می آید اثر اخروی این استکبار و غرور دوری از خدا و سقوط در جهنم است که از اعمال ناشایست خود مشخص ساخته شده است بنابراین اقامه نماز از غرور و تکبر نوجوانان می کاهد.

رعایت عدالت و حقوق دیگران: یکی دیگر از اثرات جالب توجه نماز و نیایش خدا در اجرای عدالت و رعایت حقوق دیگران تجلی می یابد نماز انسان را آماده پذیرش فرمانهای خدا و اجرای آنها در سطح اجتماعی می کند که این خود سبب نیل به عدالت اجتماعی می گردد نمازهای جمعی نوجوانان علاوه بر این که رویه خضوع و خشوع را همچون نمازهای انفرادی در نوجوان تقویت می کند، هم چنین موجب افزایش تعلقات عاطفی بین نوجوانان و روابط اجتماعی آنان می گردد.

دوری از گناه: یکی از ثمرات تربیتی و عملی نماز بر نوجوان این است که او را از انجام گناه دوری می کند استمرار ارتباط با خدا در قالب عبادات، موجب می شود که نوجوان پیوسته در انجام اوامر الهی و دوری از معاصی بکوشد در این خصوص قرآن می فرماید:” اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُون» (عنکبوت/45) آن چه را که از زشت ها و منکرات باز می دارد و خداوند می داند چه کارهایی انجام می دهید امام صادق (ع) یکی از برکات نماز را محو گناهان می داند و می فرماید:” مَنْ أَتَى الصَّلَاةَ عَارِفاً بِحَقِّهَا غُفِرَ لَه‏» کسی که نماز را با شناخت و معرفت کامل بخواند گناهانش  آمرزیده می شود (مغیثی،116:1375)

تکرار عبادت در روز باعث تقید فرد به تقوا و دوری از گناه می شود البته نماز به اندازه ای که از شرایط کمال و روحی برخوردار شود، می تواند تأثیر گذار باشد. مرحوم طباطبایی در زمینه بازداری از گناه معتقدات که بهترین باز داری، بازداری طبیعت نماز از فحشاء و منکر است البته باز داریش به این معنا نیست که کسی دیگر نتواند گناه بکند (تفسیر المیزان، 16:1363)

کاهش فشارهای روانی و ایجاد آرامش:  عبادت به ویژه نماز موجب کاهش فشارهای روانی می گردد. آدمی زمانی که در برابر خالق خود می ایستد و شروع به مناجات می کند و دردهای خویش را بیان می کند، خود را تخلیه نموده و احساس سبکی می کند. بیان خواسته ها، بازگفتن رازها و طلب مغفرت از خداوند همگی موجب کاهش غم و افسردگی می شود نماز هم چنین یکی از راه های درمان بسیاری از بیماریهای روحی است.

امروزه بسیاری از روان شناسان و روان پزشکان دریافته اند دعا و نماز و داشتن یک ایمان محکم به دین نگرانی و تشویش و یأس و ترس را که خود موجب بسیاری از بیماری ها می شود برطرف می سازد. وجود رابطه ی صحیح بین انسان و پروردگارش حس صفای روحی و آرامش قلبی و امنیت روانی را در او برمی انگیزد زیرا نماز نوعی راز و نیاز با خالق هستی است که فرد را وادار به عقده گشایی می کند و آن چه در قلب او پنهان است بیرون می ریزد و این امید به استجابت دعا و نماز است که به شخص نیرو و حیاتی تازه بخشیده و او را از چنگال برخی از بیماریهای روانی رهایی می بخشد. قرآن صریح به مومنین دستور می دهد که” وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة» (بقره/45) از صبر و نماز یاری جوئید در واقع از طریق نماز و جبر می توان بر بسیاری از مشکلات فائق آمد.

بالا بردن عزت و اعتماد به نفس: طبیعی است که اتصال به عزیز مطلق و قدرت بی نهایت، انسان را سرشار از عزت می کند نماز به شکل های مختلفی می تواند امیدواری، نشاط، عشق، و علاقه به دیگران را در فرد ایجاد کند. افراد مومن وقتی با خدا سخن می گویند و تنها از او یاری  می طلبند، توان بیش تری را در خود احساس می کنند که خود این احساس، اعتماد به نفس را در آنان زنده می کند. با اقامه نماز افراد از خود مفهوم بهتری کسب می کنند که البته این هدف می تواند اعتماد به نفس آنان را افزایش می دهد.

نماز می تواند میزان موفقیت در رسیدن به هدف را در افراد تسهیل می دهد نماز در عین این که احساس تواضع و فروتنی را در فرد مومن برمی انگیزد ولی به فرد نمازگزار اجازه نمی دهد که در خود احساس ذلت بکند. پس نماز او را به قدرت الهی متصل می گرداند و احساس قدرت و عزّت را در او برمی انگیزد، امام علی در مناجات با خدای خود می فرماید:” إِلَهِي كَفَى بِي عِزّاً أَنْ أَكُونَ لَكَ عَبْداً وَ كَفَى‏ بِي‏ فَخْراً أَنْ تَكُونَ لِي رَبّا» خدایا این افتخار مرا بس که بنده تو باشم و این عزت مرا کافی است که تو پروردگار من باشی (رضوان طلب،60:1376)

بهداشت جسم و نظافت لباس:  یکی از شرایط نماز، گرفتن وضو است که خود وضو دارای آثار روانی و بهداشتی  است وضو به انسان نشاط می دهد او را از کسالت  و خمودی بیرون می آورد شستن دست و صورت چند بار در شبانه روز گرد و غباری که به سرو صورت نشسته، برطرف به عبارتی وضو باعث نظافت، پاکی، آمادگی معنوی، روحی و کسب نشاط در عبادت می شود امام رضا فلسفه وضو را این گونه بیان می فرماید: خداوند، بندگان را هنگام نماز خواندن  به وضو فرمان داده است تا آنکه بندگان هنگام مناجات در پیشگاه پروردگار پاک و پاکیزه باشد. پذیرش اعمال و رستگاری : اقامه به موقع  نماز، اجرای ارکان آن و پرداخت حقوق شرعی، موجب پذیرش عمل فردی می شود و او را در دنیا و آخرت رستگاری می سازد امام صادق می فرماید:” ِ فَإِذَا رُدَّتْ رُدَّ سَائِرُ عَمَلِهِ » اول چیزی که در قیامت از بنده ای حساب می شود نماز است، اگر نماز قبول شود بقیه اعمال حسنه او هم قبول می گردد و اگر نماز او قبول نشود هیچ عملی از او قبول نخواهد شد (مغیثی،32:1375)

13. نتیجه گیری

نماز تنها عبادتی است که ارتباط نوجوان را با خدا به طور پیوسته برقرار می کند و او را در این پیوند مستمر به رعایت نظم وا می دارد. جوانی که نظم را در پیوند با خدا یاد می گیرد و بر آن ممارست دارد به خوبی می داند که در پیوند با خود و مردم، چگونه جانب نظم و انضباط را نگه دارد و هم چنین حالت خشوع، حضور قلب و توجه در نماز، وسیله ای برای پرورش  ذهن و تمرکز در انسان است نماز به شخصیت انسان شکفتگی و انبساط می بخشد و نهال وجود انسان را از طبیعت به فطرت و از خزانه به باغ منتقل می کند نماز انسان ها را چنان رشد می دهد که جامه ی وراثت و محیط بر قامت شان کوتاه می شود و زنده ی کننده ی خصلتهای عالی انسانی می باشد. در امور دینی باید طاقت و توان کودک و نوجوان را در نظر گرفت هر کودکی آینه ی تمام نما از وجود مربیانی است که با او بوده اند، کودکان در جذب جنبه های منفی رفتار کوشاترند تا جنبه های مثبت باید با روشی خلاق آنان را جلب کرد در جامعه ما جوانان و نوجوانان از ارزش واقعی نماز غافلند و ضعف اصلی این جاست که خود پلّه پلّه می رویم اما می خواهیم آنان را مستقیم بالا بفرستیم، جوان باید حقیقت نماز را بفهمد، باید به جای تزریق احکام زمینه هایی فراهم شود تا نوجوان خود دین یابی کند. باید بستر سازی شود، باید اشتیاق باشد نه زور و اجبار، در کنار احکام نماز روح نماز باید جاری شود.

منابع و مأخذ

قران کریم

نهج البلاغه

آقانجفی کاشانی، شیخ علی، (1376)، برداشتها از نماز،  قم:  انتشارات محتشم، چاپ چهاردهم

رضوان طلب،محمد رضا، (1376)، پرستش آگاهانه، تهران:  انتشارات ستاد اقامه نماز، چاپ سوم

قائمی، علی، هدایت نوجوان به سوی نماز، نشر ستاد اقامه ی نماز

طباطبایی، سید محمد حسین،(1363)، تفسیر المیزان، تهران: نشر بنیاد علمی و فکری طباطبایی

عمید، حسن، (1374)، فرهنگ فارسی عمید، جلد سوم، تهران:  انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم

عزیزی، عباس، (1376)، اخلاق نماز گزاران، تهران: ستاد اقامه نماز، انتشارات نبوغ قم، چاپ اول

محمدی، عزیزالله، (1377)، نماز معراج خاکیان، قم: انتشارات مولف، چاپ اول

مغیثی، عباسعلی، (1375)، نماز از دید قرآن و روایات، قم:  انتشارات اسلامی حوزه علمیه

محمدی اشتهاری، محمد، (1375)، نماز از دیدگاه قران و عترت، تهران:  موسسه ی انتشارات، چاپ چهارم

نجفی،گودرز، (1377)، راز نیایش، تهران: انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی

وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، دار الحیاء التراث، بیروت، کتاب اطمعه و الاشربه

این مطلب را به اشتراک بگذارید :