چکیده

خداوند برای پرورش شخصیت انسان ها دستوراتی بکار گرفته و اعمالی را واجب ساخته است که نماز یکی از این واجبات است، نماز زیباترین شکل بندگی و عبودیت است علاوه بر آیات و روایات بسیاری که درباره ی نماز وجود دارد رفتار انبیاء و اولیاء نیز دلیل بر اهمیت و جایگاه ویژه ی نماز دارد. در این مقاله سعی شده است که نقش نماز در تربیت اخلاقی انسان ها بررسی شود، بنابراین اگر این رابطه ی میان خالق و مخلوق حفظ شود اثر بخشی آن در تربیت و تهذیب انسان امری قطعی خواهد بود.   

مقدمه

خداوند متعال هدف از خلقت انسان را اطاعت و بندگی انسان ها بیان کرده است.  و کمال آفرینش انسان ها در پرستش خداوند است. " َو ما خَلَقتَ الجِنِّ وَ الاِنسِ اِلّا لِیَعبُدوُن " (ذاریات / 56) " و أن إعبُدونی، هذا صِراطِ مُستَقیم " (یس / 61) زمانی که هدف خداوند از خلقت انسان پرستش اوست نباید نسبت به این هدف بی تفاوت باشیم.  پرستش حق نیز به صورت نماز و انجام واجبات دینی است اگر ما نسبت به این هدف والا بی اعتنا باشیم هم از آثار و برکات آن بی بهره می مانیم و هم به خاطر نافرمانی دچار کیفر خواهیم شد. برنامه ها و دستورات گوناگونی در اسلام برای تربیت و سازندگی فرد وجود دارد که مهم ترین آنها نماز است چرا که نماز نیز در پیشگاه خداوند عظمت و جایگاه خاصی دارد. " در نظر اسلام، والاترین و بلندترین مقام انسانی زمانی پدید می آید که انسان یاد خدا کند و روحش متوجه او گردد. " (راشدی : ج 2 : 1380 : 64) نماز یک برنامه ی انسان ساز است و بهترین وسیله برای تهذیب نفس است.  در مکتب اسلام از مهم ترین عبادات و فرایض دینی بوده و به هیچ یک از احکام عبادی به اندازه ی نماز تأکید و سفارش نشده است زیرا هیچ وسیله ای محکم تر از نماز برای ارتباط میان انسان و خدا نیست. نماز عامل بسیاری از فضائل اخلاقی است، در صورتی که با خلوص نیت و درست ادا شود، انسان را به جایگاه واقعی خویش می رساند.  نماز خواندن به آدمی عزت نفس می دهد و باعث می شود که بندگی غیر حق را نپذیرد و در مقابل طاغوت بایستد.  نماز کلید قبولی تمام اعمال بیان شده است امیرالمومنین حضرت علی (ع)  در این خصوص می فرمایند که : " بهترین وقت خود را برای نماز قرار بده و آگاه باش که تمام کارهای تو در پرتو نمازت قبول می شود.  "(نهج البلاغه، نامه ی 27 : 459) این جمله به این معنی است که اگر آدمی به نمازی که خوانده مطمئن باشد به سایر اعمال خویش نیز اطمینان دارد زیرا نمازی که با خلوص نیت خوانده شود سایر اعمال آدمی را نیز کنترل می کند و نماز با وجود شرایط خاصی قبول می شود و سایر اعمال نمازگزار نیز اگر به تبعیت از شریعت باشد مورد قبول واقع می شود، و این مطلب بیانگر این مساله است که نماز و آثار و برکات آن در تمام زندگی ما ساری و جاری است.  آثار نماز را می توان به چند دسته تقسیم کرد : 1- آثار بهداشتی و درمانی 2- آثار اخلاقی و تربیتی  3- آثار فکری و اعتقادی 4- آثار سیاسی و اجتماعی.  بنابراین بررسی آثار تربیتی نماز نیز هدف اصلی این پژوهش می باشد.

معنای تهذیب نفس و فضایل اخلاقی

تهذیب نفس به معنای پیراستن بدی های اخلاقی از نفس و ایجاد فضایل اخلاقی در آن است و به عبارت ساده تر یعنی اینکه اخلاق بد را از خود دور کرده و سعی کنیم تا اخلاق نیکو در وجود ما ملکه شود. اهمیت فضایل اخلاقی تا جایی است که پیامبر اکرم در این باره می فرماید : " اِنَّما بُعِثتُ لِاُتَمِمَ مَکارِمَ الاَخلاقِ؛ من تنها برای تکمیل فضائل اخلاق مبعوث شده ام. " (الطبرسی : 1403 : ج 3 : 333) بنابراین خداوند که منبع تمام فضائل و خوبی هاست آدمی تنها از طریق قرب و نزدیکی به او می تواند متخلق به اخلاق الهی شود و هر فضیلت اخلاقی پله ای برای نزدیکی به خداست و او را به خداوند نزدیک می کند.  " از آثار محافظت بر نماز این است که نقص ها و رذیله هایی همچون شتابزدگی، حرص به دنیا، مال پرستی، ناشکیبایی و بی تابی، تنگ نظری، بازدارندگی از خیر، و منع از بخشش مال و ثروت را که جزء طبیعت انسان است از وجود او می زداید و صبوری، خویشتنداری، سعه ی صدر، میل به خیرات، بلند نظری و روح جود و بخشش را که جزء فطرت اوست به جای آن می نشاند. " (راشدی : ج2 : 1380 : 158) بنابراین نماز در تهذیب نفس انسان اثری همه جانبه دارد و نه تنها از بین برنده ی رذایل اخلاقی است بلکه فضایل اخلاقی را نیز افزایش می دهد. " کلید حل تمام مشکلات روانی و روحی مردم در این است که صفات زشت و ناپسند اهریمنی را از وجود خود بزدایند و خود را به صفات زیبای خدایی بیارایند و تخلیه و تحلیه ی اخلاقی از نتایج عالی ارتباط نزدیک با جمیل علی الاطلاق و کمال مطلق از طریق نماز و ذکر اوست.  " (کازرونی  : 1373 : 60)

اهمیت نماز

آیات فراوانی در مورد نماز در قرآن کریم ذکر شده است بیش از 70 بار کلمه ی صلات در قرآن تکرار شده است امر به اقامه ی نماز بالاترین سفارش به نماز است.  هم چنین در احادیث و روایات فراوانی به اهمیت نماز از جهت آثار، برکات و فواید دنیوی و اخروی آن اشاره شده است، و در بیان اهمیت آن همین قدر میتوان اشاره کرد که " نماز روشنی بخش چشم پیغمبر است." (مجلسی: ج 80: ص 16)، "نماز عمود و خیمه ی دین است." (همان: ج82: ص 202)، "نماز مؤثرترین سلاح بر علیه شیاطین و قلعه ی خدای رحمان و آلت دور کردن شیطان است و نماز فرودآورنده ی رحمت و آمرزش پروردگار است."(تمیمی آمدی : 1373 : 166)" نماز تأثیر غیر قابل انکاری در خودسازی دارد. و خودسازی، پایه و اساس جامعه سازی است. هر فرد می تواند با خودسازی به ساختن جامعه اش کمک کند برای آنکه جامعه را بسازند باید تک تک افراد را بسازند. پیامبران برخلاف مصلحان دیگر برای اصلاح جامعه از اصلاح ساختار فکری و اعتقادی افراد و تهذیب نفوس شروع کردند و به اصلاحات بنیادی – نه سطحی – اهتمام ورزیدند. "(راشدی : 1380: ج 2 : 361) نماز حقیقی موجب نجات همه جانبه ی و کلی می شود و انسان را از فرجام های ناگوار رها می سازد و درهای رحمت حق را به سویش می گشاید. انسان ها ذاتاً و فطرتاً نیازمند نیایش در برابر خداوند و موجود برتر و والاتر از خویش هستند و نماز هم برآورنده ی این نیاز بشر است.  

نماز و آثار تربیتی فردی

نماز ازجمله عوامل تأثیر گذار در کسب اخلاق صحیح در اسلام می باشد نماز پیام تربیت انسان از سوی پروردگار است. نماز انسان را وقت شناس و زمان مند می کند و نظم و انضباط را در وجود او درونی می کند، درسی که انسان از نماز اول وقت می آموزد تعهد و اولویت بندی است هم چنین امانت داری نیز از دیگر آثار نماز است، "یعنی امانت نماز را بخوبی حفظ می نماید و از ضایع نمودن آن پرهیز می کند و چه امانتی بهتر از خداپرستی و اهل سجده و رکوع بودن در برابر ذات احدیت" (نبی نژاد: 1390: 136). از دیگر تأثیرات نماز این است که نماز ایجاد کننده ی فروتنی و تواضع می باشد نماز بازدارنده ی انسان از تباهی ها و ازبین برنده ی غفلت است. نماز به انسان ها می آموزد که تنها به خداوند تکیه کنند از آن جایی که آدمی در مواقع مشکلات به دنبال پشتوانه ی محکمی است تا به آن تکیه کند در چنین مواقعی نماز می آموزد که سایر تکیه گاه ها غیر قابل اعتمادند و خداوند و یاد او استوارترین پشتوانه است. نماز باعث خوش رویی و خوش زبانی نماز گزار با سایر انسان ها می باشد چنآن چه خداوند نیز می فرماید : "وَ قولوا لِلناسِ حَسَنَاً وَ اَقیمُوا الصَلوة؛ با مردم سخن نیک بگویید و نماز را بپا دارید." (بقره/ 84) نماز زمانی اثر مطلوب دارد که با تمرکز روح همراه شود، زمانی که انسان مفهوم واقعی راز و نیاز با خداوند را فهمید و طعم شیرین مناجات با حق را چشید با میل و رغبت به سوی آن می رود. امّا گاهی عبادت تنها به صورت بدنی انجام می پذیرد و به صورت عادت در می آید و جنبه ی تحمیلی پیدا می کند که در این صورت هیچ تأثیر مثبتی در روح و روان فرد نخواهد داشت زیرا با اکراه انجام می پذیرد. در حقیقت انسان هایی که برای خداوند نماز می خوانند در میان آنها حسن خلق و صله ی رحم و خوش خلقی وجود دارد و دیگران را آزرده خاطر نمی کنند. انسان نمازگزار در برابر اوامر و قضای پروردگار تسلیم و راضی است رسیدن به مقام تسلیم و رضا نیز از دیگر اخلاقیات است که آدمی بوسیله ی تقرب به خداوند کسب می کند. تهذیب نفس با دور کردن آلودگی ها از نفس ممکن است، "اِنَّ الصَلاةَ تَنهَی عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَر؛ همانا نماز انسان را از فحشاء و منکرات باز می دارد." (عنکبوت / 45)

سرچشمه ی اصلی تمام منکرات هوای نفس و تعلق خاطر به این دنیاست شخص نماز گزار با اقامه ی نماز از این دنیا دل کنده و وارد جهانی معنوی می شود که هوای نفس و حب دنیا در آن جایگاهی ندارد به همین دلیل این فرد روز به روز از منکرات فاصله می گیرد و فضائل اخلاقی در وجودش عمیقتر می شوند.  شخص نماز گزار همواره به یاد خداوند است غفلت از یاد خداوند منشاء تمامی رذایل اخلاقی است. کسی که از یاد خداوند غفلت کند تکبر، خودخواهی، ریا و بسیاری دیگر از رذائل بر دلش مسلط می شود در این حال این شخص در مقابل اوامر و نواهی خداوند می ایستد و در نتیجه کجروی های انسان شروع می شود.  کسی که غافل از خداوند است به عاقبت اعمال خود نمی اندیشد بنابراین دائماً در خسران و زیانکاری است.  

"بازدارندگی از گناه، جزئی از طبیعت نماز است، نمازی که نمازگزار را به یاد نیرومندترین عامل بازدارنده از گناه؛ یعنی مبدأ و معاد می اندازد، باید دارای خاصیت بازداری از فحشاء و منکر باشد." (راشدی : 1380 : ج 1 : 233) این بازداشتن از گناه در صورتی که نماز دائما تکرار شود موثر خواهد بود. "هر نمازی به قدر برخورداری از کمال و روح عبادت، از فحشاء و منکر باز می دارد؛ به عبارت دیگر هر نمازی به اندازه ی نقص و کمالش صاحب خود را از فحشاء و منکر منع می کند لیکن نماز، هرچند سطحی و ناآگاهانه باشد، غیر ممکن است که هیچ گونه تأثیری در نماز گزار نگذارد." (همان : 233)

از دیگر فضایل اخلاقی حاصل از نماز، کبرزدایی و ایجاد خشوع می باشد. "قَد اَفلَحَ المُومِنُون اَلَّذینَ عَن صَلاتِهِم خاشِعون؛ به تحقیق مؤمنانی که در نماز خود خشوع می ورزند رستگار شدند." (مؤمنون / 3) خشوع به معنای تواضع و فروتنی است، وقتی که انسان در برابر خدا به نماز می ایستد خود را در برابر حق ناچیز می بیند، به عجز و ناتوانی خویش اقرار کرده و در از بین بردن این نفس مغرور و سرکش از او یاری می طلبد. وقتی که انسان به خدای خویش خشوع و فروتنی می کند این خصیصه در وجود او ریشه ای شده و آثار آن در رفتار و ارتباط او در جامعه ظهور و نمود پیدا می کند. هم چنین انسان زمانی که به نماز می ایستد بالاترین عضو خویش را به خاک می ساید و این همان احساس عجز و تواضع در برابر خداوند است که آنرا به صورت عملی انجام می دهد.

"با توجه به این که همه ی ارزش ها و کمالات در خداوند تبارک و تعالی خلاصه می شود و انسان هم نسبت به خداوند در فقر ذاتی به سر می برد، ناگزیر باید ارتباط خوب و مستوی با حضرت حق داشته باشد. در سایه ی همین ارتباط است که انسان به هدف خلقت خویش نزدیک می شود و سرزندگی و طراوت انسانی و نیرو برای مبارزه با شیطان و جهات ناصواب را به ارمغان می آورد، که البته هرچقدر این ارتباط آگاهانه تر و از سر شوق و شور و خضوع بیش تر باشد آثار و برکاتش بیش تر است و جلوه ی زیبا و پر فایده ی این ارتباط با خداوند همان نماز است." (نبی نژاد: 1390: 19) با توجه به این مطلب نماز گزار واقعی هیچ بیمی از دیگر قدرت های انسانی ندارد و فقط از قدرت و خشم خدای خویش بیمناک است و در سایه ی یگانه پرستی خویش شجاعتی بدست می آورد که ذره ای هراس از دیگر قدرتمندان زورگو به دل خویش راه نمی دهد. 

نماز و آثار تربیتی اجتماعی

امروزه آدمی در طول روز با حقوق دیگران سرو کار دارد که نقش مهمی در حیات سالم و سعادت او دارد. شخص نمازگزار باید دقت کند تا حقی از غیر را غصب نکند زیرا در این صورت عبادت او نیز مورد قبول واقع نمی شود. و غصب اموال دیگران ظلم محسوب شده و این مسأله آدمی را به پست ترین درجات می کشاند و خداوند نیز ظالمان و غاصبان را دوست ندارد. پس ادای حقوق از اصول مهم در شریعت اسلامی است و آنقدر اهمیت دارد که حق الناس در اسلام ظلمی نابخشودنی معرفی می شود.  امام علی ع می فرمایند: "اَمَّا الظُلم  الَّذّی لایُترِک فَظُلم ِ العِبادِ بَعضِهُم بَعضَاً؛ اما ظلمی که بخشوده نمی شود ظلمی است که بعضی از بندگان بر بعضی دیگر می کنند." (نهج البلاغه: خطبه ی 76 : 305) هم چنین از جمله آثار تربیتی که نماز در اجتماع دارد می توان به تحکیم پایه های برابری و برادری، تحکیم بنیان خانواده ها، جلوگیری از بروز اختلاف، دفاع از حقوق مظلومین و دفاع از آرمان های اسلام در جامعه و پیروی از ولایت را می توان نام برد. از مهم ترین موارد نیز می توان به نقش نماز جمعه در وحدت و یگپارچگی مردم و تقویت روحیه ی دشمن ستیزی در بین مسلمانان و جلوگیری از بروز اختلاف در بین امت اسلام اشاره کرد، نماز جماعت تمرین وحدت و یکدل و یکسو بودن است، و آیت الله مطهری در این باره بیان کرده اند که : "به جای این که نمازی که می خوانی به هر طرف که می خواهی باشد، همه ی مردم باید رو به یک نقطه ی معین بایستند تا افراد بفهمند که باید یک جهت باشند، یعنی این درسی است برای وحدت و اتحاد و یک جهت داشتن و رو به یک سو بودن." (مطهری: 1369 : 128)

نماز و خویشتنداری

یکی دیگر از مهم ترین تأثیرات نماز بر انسان این است که روحیه ی خویشتنداری را در او تقویت می کند. نمازگزار واقعی هنگام نماز خواندن تمام توجهش معطوف به خداست و از هرچه غیر خداست و ازتمامی نفسانیات و دل مشغولی ها دل می کند. به همین دلیل است که معمولا مکانی که برای نماز انتخاب می شود باید مکانی خلوت باشد و شخص نمازگزار باید کاملاً صاف و بی حرکت بایستد و هرچیزی را که تمرکز حواس را بهم میزند کنار بگذارد چون یکی از شرایط پذیرش عبادات اخلاص و خویشتنداری می باشد. پس باتوجه به مطالب فوق نماز تمرین خویشتنداری و حفظ نفس است، حفظ نفس در مقابل تمایلات نفسانی و مادیات.

آثار عرفانی نماز

علاوه بر آثار مثبت تربیتی و روحی و روانی در انسان نماز دارای آثار عرفانی بسیاری است که باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد ولی در این پژوهش مجالی برای بررسی تمام ابعاد عرفانی نماز نیست، بنابراین به صورت مختصر به آنها اشاره می کنیم. "مسیر عرفان جدای از نماز نیست چون وادی نماز همان وادی عشق است. عارفان در سیر و سلوک آیات الهی به ذکر می نشینند و برای عمیق تر شدن حالات و مکاشفات خود، از نماز مدد می جویند؛ زیرا نماز بالاترین ذکر است." (محمدی: 1383: 158) اصولی چون ایمان، اخلاص و حضور قلب، تقوا، دقت در محاسبه، خوف و رجا، استعانت یا توکل، جلوگیری از تملق و عجب، محبت، واز همه مهم تر خودشناسی و خداشناسی از آثار عرفانی نماز است. این مراحل و مقامات عرفانی با تداوم در امر نماز خواندن در وجود آدمی عمیق تر می شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید: "إنَ الإنسان خَلَق هَلوعَاً * إذا مَسّهُ الشَرُّ جَزوعَاً * وَ إذا مَسَّه ُ الخَیر مَنوعَاً * إلَّا المُصَلِین * الَّذِین عَن صَلاتِهِم دائِمُون"(معارج / 23 – 19)؛ این آیه از قرآن کریم نیز به اخلاق عرفانی صبر اشاره کرده و بیان می کند که توجه به حق تعالی آدمی را از رذایلی چون جزع و بی تابی در هنگام بروز مشکلات و بخل به هنگام دسترسی به خیرات دور نگه می دارد و هم چنین به این مسأله اشاره می کند که انسان حریص و کم تحمل است و نمازگزارانی را که نماز را دائم بجا می آورند از آن استثنا می باشند.  

نتیجه گیری

برای دستیابی به حقیقت و عمق نماز لازم است فرد ارزش نماز را درک کند، وسستی به خود راه ندهد، شناخت جایگاه اصلی نماز انسان را به خداوند نزدیکتر می سازد. بنابراین نماز نقش بسیار مهم و سازنده ای  در حیات دنیوی و اخروی انسان دارد به همین دلیل است که این امر مهم توسط خداوند در قران کریم وسخنان انبیاء و معصومین به کرات مورد تاکید قرار گرفته است.  انسان ذاتاً و فطرتاً خداجو و دوست دارنده ی خوبی ها و فضایل است و نماز نیز خداجویی و عامل کسب خوبی هاست و همین ویژگی نماز و تأثیر آن در پرورش فضایل اخلاقی، عظمت جایگاه نماز را روشن تر می سازد.  کسب فضایل اخلاقی در بهبود کیفیت حیات مادی انسان ها نیز مؤثر است چرا که انسان با انگیزه ای مضاعف و اراده ای مصمّم به حیات خویش ادامه می دهد که این معنویت و آرامش در زندگی حاصل نماز است. در قرآن و آموزه های اسلامی عبارتی به نام مهر خوردن دل وجود دارد که به معنای بسته شدن درهای قلب از ورود معنویات است. کسی که قلبش مهر یا ختم خورده باشد بخاطر گناهانی است که انجام داده است و راه ورود معارف الهی و معنویات به قلبش را مسدود ساخته است.  کفر، غفلت دائمی از حق و ترک نماز، و پیمان خدا را شکستن باعث میشود که قلب را زنگار گرفته و قابلیت هدایت و ارشاد نیابد.  هر نمازگزاری به تناسب سطح نمازش از آثار و برکات نماز برخوردار می شود.  نماز هم مانند انسان از دو مرحله ی جسم و روح تشکیل شده است، جسم نماز همان اعمال ظاهری نماز است که این اعمال نیز در حد خود نتایجی در تربیت انسان دارد اما آن چه که باید مورد توجه قرار گیرد  روح و باطن نماز است. و روح و باطن نماز است که باعث عروج، قرب و تهذیب نفس در آدمی می شود.  و چون خداوند کمال مطلق است قرب به حق نیز باعث کمال انسان می شود بنابراین توجه به جسم و روح نماز باید توأمان انجام پذیرد تا از برکات آن بهره مند شد. 

منابع

قرآن کریم

نهج البلاغه (1383) ترجمه علی شیروانی، تهران، دارالعلم  

غررالحکم و دررالکلم (1373)، به کوشش محمد تمیمی آمدی، به تصحیح و مقدمه میر جلال الدین ارموی، تهران، دانشگاه تهران

راشدی، حسن (1380) نماز شناسی، ج 1 و ج 2، تهران، ستاد اقامه ی نماز

طبرسی، شیخ ابوعلی الفضل بن الحسن(1403 هـ ق) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، ج 5، قم، منشورات مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی

قرائتی، محسن(1391) پرتوی از اسرار نماز، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن

کازرونی، محسن (1373)  خلوتگه راز، قم، انتشارات انصاریان

مجلسی، محمدباقر(1403 هـ ق)  بحارالانوار، ج 80 و ج 82، بیروت، داراحیاء التّراث العربی

محمدی، مهدی (1383) عرفان و رهجویان کمال، تهران، ناس

مطهری، مرتضی (1369) تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا

نبی نژاد، محمد(1390) آثار عجیب نماز، قم، زائر

این مطلب را به اشتراک بگذارید :