چکیده

تحقیق حاضر با هدف مقایسه ذهن آگاهی و باورهای فراشناختی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز انجام شده است. بدین منظور از جامعه ی 1400 نفری دانشجویان کارشناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد در سال 1393، مطابق جدول مورگان، 300 نفر به صورت تصادفی ساده انتخاب گردیدند. پس از بررسی اولیه، آزمودنی ها ابتدا به دو دسته ی 100 نفری مقید و نامقید به نماز تقسیم شدند. سپس هر گروه به دو پرسشنامه فراشناخت ولز (1997) با ضریب پایایی 73/0 و ذهن اگاهی بائر (2006) با ضریب پایایی 90/0پاسخ دادند. روش پژوهش علی- مقایسه ای است و نتایج تحلیل آنکوا نشان داد که بین میانگین نمرات باورهای فراشناختی و ابعاد آن و ذهن آگاهی و ابعاد آن در دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت  معنادار وجود دارد(05/0>p). لذا با توجه به این نتایج و با توجه به این که این سازه ها در تحقیقات قبلی به طور هم زمان با میزان تقید به نماز مطالعه نشده بود، بایستی اصلاح و بهبود این سازه ها در افراد جامعه به ویژه افراد نامقید به نماز مورد توجه قرار گیرد.

مقدمه

دين وجه اصلي امتياز بشر است.تاكنون هيچ حيواني نشانه اي از وجود حيات ديني بروز نداده است و يا هيچ كاري نكرده است كه بتوان آن را به عنوان تمهيدي براي زندگي پس از مرگ او به حساب آورد. بر عكس در تاريخ بشر هيچ قبيله اي را نمي توان يافت كه به گونه اي دين نداشته باشد (هیوم،1369). اسلام برنامه سالم سازي است. اين سلامت در سايه تسليم دربرابر مشيت الهي و اجراي دستورات و قوانين حيات بخش او بدست مي آيد. بنابراين بديهي است كه همه قوانين، مقررات و برنامه هاي اسلام، راه را براي آرامش خيال و سلامت روان انسان و تحقق خليفه الله بودن او، هموار و آماده مي سازد. از اين ديدگاه در بين تمام برنامه ها و قوانين اسلام، نماز از جايگاه والايي برخوردار است و در آيات مختلف، مستقيما به نقش آن در آرام سازي درون، شفابخشي قلب و شادابي روح و روان اشاره شده است. از جمله در سوره طه آيه 14 (اقم الصلوه لذكري) و سوره رعد آيه 28 (الا بذكر الله تطمئن القلوب) (پناهی،1384).

نماز خواندن يكي از اعمالي است كه در قرآن كريم براي ايجاد آرامش و رفع هم وغم، به آن اشاره شده است0 قرآن كريم پس از بيان اين كه انسان طبيعتا در برابر ناملايمات بي قراري مي كند، از اقامه نماز، كمك به محرومان، ايمان به جهان آخرت و ترس از عذاب الهي به عنوان عوامل آرامش بخش ياد مي كند. (معارج، آيات 26-19) (سیدمیرزایی،1392). مسئله نماز در اسلام آنقدر اهميت دارد كه در قرآن كريم حتي به تسبيح و نماز خواندن پرندگان اشاره شده است و چنين عنوان شده است كه هر موجود جاندار و ذي شعوري كه در زمين و آسمان است، حتي پرندگان،خداوند متعال را تسبيح مي كنند و نماز مي گذارند و بر خلاف اين كه برخي معتقدند تمام كارهاي حيوانات غريزي است، از آن چه مي كنند خبر ندارند و رفتارشان بدون ادراك و علم است، قرآن معتقد است آنها به تسبيح و نماز خود علم دارند و هر كس چون پيامبر اسلام داراي علم شهودي و قلبي باشد، تسبيح و نماز آنها را درك مي كند (جبل عاملی،1387). يكي از مهم ترين آثار نماز، آثار تربيتي و رواني آن است. تا آن جا كه در همه ابعاد نماز اعم از مواقع خاص اقامه آن، وضو ساختن قبل از نماز، اركان نماز، اذان و اقامه، نماز جماعت، ... نكات و آثار فراواني نهفته است و همگي بيانگر دقت و توجه دين اسلام به جوانب و آثار تربيتي و رواني اين فريضه بزرگ است، تا آن جا كه قرآن كريم نماز را عامل نهي كننده از فحشا و منكر معرفي مي كند و پيامبر اسلام پنج بار نماز خواندن مومن در يك روز را به پنج بار شستشوي او از آلودگي ها در يك جوي آب پاك تشبيه مي كند. از منظر امام رضا علیه السلام هيچ عملى برتر و ارزشمندتر از نماز نيست، چرا كه بهترين و ميانبرترين راه براى رسيدن به قرب الهى است. امام رضا علیه السلام همواره مى‏فرمود: «الصّلاة قربان كل تقى؛ نماز هر انسان پارسائى را به خداوند نزديك مى‏كند» (رکنی،1386).

امروزه با پيشرفت علم روانشناسي و شناخت بيش تر ابعاد رواني انسان، معلوم شده است كه اعتقاد والتزام انسان به عقايد و فرائض ديني تا حد زيادي در نجات او از ناملايمات زندگي موثر است. اين امر بويژه وقتي اهميت خاص مي يابد كه در عصر حاضر و با پيشرفت علم و تكنولوژي كه مشكلات انسان امروزي را از پيچيدگي هاي خاص خود برخوردار ساخته است، انسان چاره اي جز پناه بردن به منبع لايزال الهي وروي آوردن به معنويات و كمك گرفتن از آن ندارد. سلامت روان از جمله گمشده هايي است كه انسان در فراق آن مي نالد. پيشرفت علم و تكنولوژي، نه تنها نتوانسته انسان را به سلامت روحي و رواني برساند، بلكه او را در نا آرامي و اضطراب و ترديد رها ساخته است  زندگي شهرنشيني عصر صنعت، انسان ها را هر چه بيش تر از خود واصل خويش دور ساخته است، از اين رو هر از چندگاه جامعه و فرهيختگان آن بر آن مي شوند تا عوامل اضطراب و ناآرامي و راه هاي دستيابي به آرامش را جستجو كنند (طهماسبی، 1389، ص 45).

امروزه نه تنها جوامع غير ديني وسكولار، كه جوامع ديني نيز به دليل غفلت از گنجينه غني وگرانبهائي كه از ايمان در اختيار دارند، از درد اضطراب و ناآرامي و دلهره هاي بي مورد رنج مي برند. جوانان امروز كه در برابر كوهي از مشكلات و ناملايمات ناشي از دلائل مختلف قرار گرفته اند هم از اين قاعده مستثني نبوده، بلكه نياز بيش تري به روي آوردن به سوي معنويات دارند كه يكي از جلوه هاي مهم آن، نماز است (جمالی، 1391، صص 28-27).

به علاوه مطالعاتي كه تاكنون انجام گرفته نيز نشان داده اند كه مذهب نقش بسيار مؤثري در ارتقاء سلامت روان دارد. نتايج پژوهش استوارد و جو[1] (1998) در مورد 121 دانشجو نشان داد كه روحيه مذهبي به صورت چشمگيري با سلامت روان و سازگاري در ارتباط است و افرادي كه خود را بيش از همه مذهبي مي دانند از ديگران سازگارترند و بالاترين عملكرد تحصيلي را دارند. نتايج تحقيق واتسون و همكاران[2] اين فرضيه اليس را كه اظهار داشته بود، ديندار بودن ميزان ناسازگاري را افزايش مي دهد تأييد نكرد. آنها با نمونه اي متشكل از 351 آزمودني به اين نتيجه رسيدند كه افراد داراي جهت گيري مذهبي دروني از نظر شناختي منطقي تر هستند، سازش يافتگي بيشتري از خود نشان مي دهند و از سلامت رواني بيش تري برخوردارند.

نتايج پژوهشي كه توسط يانگ و همكاران[3] (2000)  بر روي 303 نفر از فارغ التحصيلان رشته هاي روانشناسي صورت گرفت نشان داد كه معنويت به عنوان يك سازه، نقش مهمي بر سازگاري روانشناختي دارد و مي توان از آن در كار باليني با مراجعين كمك گرفت. لوین و همكاران[4] (2002) در پژوهشي كه بر روي160 دانشجوي مرد و283 دانشجوي زن سیهپوست آمریکایی صورت گرفت نشان دادند كه تعهد مذهبي با سازگاري در بين مردان و زنان سیاهپوست همبستگي بسيار بالايي دارد.

مكنالتي[5]  (2004) در پژوهش خود نشان دادند كه دين تأثير قابل ملاحظه اي در سازگاري افراد دارد و از آن مي توان در كار باليني با مراجعيني كه خواهان روان درماني معنوي هستند استفاده كرد. جانسون[6] (2004)بيان مي كند باورهاي ديني نقش عمده اي در سلامت روان و سازگاري افراد دارد. نتايج مطالعه ناوارا و جيمز[7] (2005) نشان دادند افرادي كه در مقياس جهت گيري مذهبي بيروني نمرات بالاتري را كسب كرده بودند استرس بيشتري داشتند ولى افراد كه نمرات بالايى در جهت گيري مذهبي دروني داشتند، استرس كمتري را نشان مى دادند.

برگين و همكاران[8] (1988) با فراتحليل 24 مقاله پژوهشي به بررسي رابطه بين مذهب با سلامت رواني پرداختند و نشان دادند كه بين مذهب و سلامت رواني رابطه مثبت وجود دارد. بدين معنا كه افراد داراي جهت گيرى مذهبى دروني يعني افرادي كه معتقدند مذهب در ذات آنها ريشه دارد، در مقايسه با افرادي كه جهت گيرى مذهبى بيروني دارند، يعني مذهب را وسيله اي براي دستيابي به چيزهاي ديگر مي دانند، سلامت رواني مثبت تري دارند.

طهماسبي (1389) ضمن تحقيقي كه در زمينه بررسي ارتباط نگرش مذهبي با ميزان اضطراب، افسردگي و سلامت روان گروهي از بيماران سه بيمارستان تهران به عمل آورد، به اين نتيجه رسيد كه نگرش مذهبي با دو مقوله اضطراب و افسردگي همبستگي منفي و با سلامت روان همبستگي مثبت دارد. بيرشك و همكاران (1380) به بررسي رابطه تنيدگي، افسردگي و اضطراب از يك سو و مذهب از سوي ديگر پرداختند. نتايج نشان داد كه بين مذهبي بودن و اضطراب رابطه منفي وجود دارد. پژوهش جمالي (1391) با موضوع بررسي رابطه بين نگرش مذهبي، احساس معنابخش بودن زندگي و سلامت روان در دانشجويان نشان داد كه بين نگرش مذهبي و سلامت روان همبستگي مثبتى وجود دارد.

روانشناسان، تا کنون سازه های زیادی که از رفتار انسان از جمله میزان تقید به نماز تاثیرپذیرند؛ را تعریف و تبیین نموده اند و یکی از مهم ترین این سازه ها، باورهای فراشناختی است. اصطلاح فراشناخت[9] را اولین بار فلاول[10] در سال 1976 مورد استفاده قرار داد تا با آن دانش شخص را در مورد فرآیندها و تولیدات شناختی یا هر چیز مربوط به آن توصیف کند. از فراشناخت تعاریف گوناگونی ارائه شده است: آگاهی شخص از فرآیندها و راهبردهای شناختی (مسترز[11]، 1981؛ به نقل از فلاول، 1985)؛ تفکر دربارۀ تفکر(براون، 1984؛ به نقل از گلاور[12] و برونینگ[13]، 1990)؛ دانش و کنترلی که در مورد تفکر اعمال می شود (کراس[14] و پاریس[15]، 1988)؛ دانش درباره ی دانستن (میلر، 2002؛ به نقل از عطارخامه، 1388) و دانش فرد دربارۀ چگونگی یادگیری خودش (اسلاوین،2006؛ به نقل از سیف، 1386). فراشناخت کلیدی است برای توانایی شناختی، که به افراد اجازه می دهد تا افکارشان را کنترل و بازسازی کنند و نقش اساسی در یادگیری ایفا می کند(گاس و ویلی، 2007؛ به نقل از عطارخامه، 1388)

هم چنین فراشناخت را می توان به معنی آگاهی فرد از فرآیند تفکر خود و توانایی اش برای کنترل این فرآیند دانست (کاکیروگلو[16]، 2007؛ دیسوت و از سوی[17]، 2009؛ هاکر و دونلوسکی[18]،2003). فراشناخت یک مدل شناختی است که در یک سطح بالاتر فعالیت می کند و بر پایه نظارت و کنترل قرار دارد (افکلیدز[19]،2001). واترمن پی‌تر[20] (1982 به نقل از لرنا[21]، 1992) بیان می کند که افراد موفق کسانی هستند که خوب برنامه ریزی می کنند، اهداف ویژه را تشخیص می دهند و معرفی می نمایند و راهبردها را طرح ریزی می کنند.

اونيل و عابدي[22] (1996) با اقتباس و تمثيل از سازه‌هاي نظريۀ اضطراب حالتي- صفتي، مفهوم فراشناخت حالتي را معرفي نموده اند. آنها ضمن توضيح فراشناخت و تمايز قايل شدن بين فراشناخت صفتي و فراشناخت حالتي، فراشناخت صفتی را به صورت” نظارت متناوب و آگاهانه فرد بر خود به منظور بررسي ميزان دستيابي به اهدافش و در صورت لزوم توانايي انتخاب و به كارگيري راهبرد هاي متفاوت»، و فراشناخت حالتي را به صورت”حالتي گذرا در موقعيت هاي ذهني كه از لحاظ شدت، متغير است، در طول زمان تغيير مي كند و با ويژگي هاي برنامه ريزي، خودبازبيني، راهبردهاي شناختي يا عاطفي و خودآگاهي شناخته مي شود» تعريف كرده‌اند (فاروقی، 1387).

بر اساس اين تعريف، آگاهي فرد از خود شامل موارد زير مي شود:

- برنامه ريزي: شخص بايد داراي هدف و برنامه اي براي رسيدن به آن باشد (چه اين هدف برايش تعيين شده باشد و چه خود انگيخته باشد).

- خودبازبيني: شخص به ساز و كارهايي جهت نظارت بر خود و ميزان دستيابي به اهدافش نياز دارد.

- راهبرد شناختي: شخص بايد از يك راهبرد شناختي يا عاطفي براي نظارت بر فعاليت هاي ذهني خود اعم از فعاليت هاي حيطه وابسته، و فعاليت هاي مستقل از حيطه، برخوردارباشد. براي مثال، پيدا كردن نكته اصلي، يك راهبرد شناختي حيطه وابسته است.

- آگاهي: شخص از فرايند شناختي خود آگاهي دارد (سلمانی،1391).

در مطالعات جدید فراشناخت دارای سه عنصر مستقل، اما مرتبط با یکدیگر است؛ یکی دانش فراشناختی، تجربه های فراشناختی و راهبردهای کنترل فراشناختی (دیسوت و رویرز،2006؛ سانگر[23]،2007). دانش فراشناختی به دانش و باورهایی که شخص دربارۀ منابع شناختی خود در یک حیطه، این که چقدر خوب در آن حیطه عمل می کند، راهبردها و روش های اکتشافی که می تواند استفاده کند، و ماهیت آن حیطه دانش اشاره دارد(فلاول، 1987). تجربه های فراشناختی مشتمل بر ارزیابی معنای وقایع ذهنی خاص (برای نمونه افکار)، احساسات فراشناختی و قضاوت در مورد وضعیت شناخت است. ارزیابی ها و قضاوت های فراشناختی را می توان به صورت تفاسیر هشیار و نامگذاری (بر چسب زدن) تجربه‌ های شناختی تعریف کرد. تجربه های فراشناختی تجلی مستقیم استفاده از دانش فراشناختی برای ارزیابی شناخت است و از چند طریق با اختلالات هیجانی در رابطه هستند. نخست، برخی از اختلالات با ارزیابی ها و قضاوت‌های فراشناختی منفی رابطه دارند. برای نمونه، بیماران وسواس فکری-عملی افکار و پدیده‌های حافظه را به گونه‌ای منفی ارزیابی می کنند و با ارزیابی‌های فاجعه‌آمیز از هجوم افکار منفی اختلالات همراه هستند (برای مثال، اضطراب تعمیم یافته، اختلال استرس پس از ضربه، افسردگی، هراس و اختلال وسواس) (احمدی،1391).

راهبردهای کنترل فراشناختی پاسخ هایی هستند که افراد برای کنترل فعالیت های نظام شناختی نشان می‌دهند. این راهبردها ممکن است راهبردهای تفکر را افزایش یا کاهش دهند و به افزایش فرایندهای نظارتی کمک کنند. در زندگی روزمره، افراد از راهبردهایی که دامنه آن از استفاده از وسایل کمک حافظه‌ای برای رمزگردانی (نظیر استفاده از یادیارها یا مرور ذهنی مواد به خاطر سپرده شده) تا راهبردهای یادآوری (نظیر نشانه گذاری) است؛ بهره می گیرند (سلمانی،1391).

سازه دیگر روانشناختی که بررسی آن با میزان تقید افراد به نماز، مرتبط است؛ ذهن آگاهی می باشد. در طول دهه­ های گذشته رویکرد­های مختلفی در روانشناسی فرد و خانواده غالب شده­اند. اخیراً یکی از مباحث جدید در حوزه فرد و خانواده، ذهن ­آگاهی[24] است و مداخلات مبتني بر ذهن آگاهی به عنوان يكی از درمان­ های شناختی ـ رفتاری نسل سوم يا موج سوم  قلمداد می­شوند (هایز[25]، 2000؛ به نقل از فیروزآبادی، 1388).

ذهن ­آگاهی شكلي از مراقبه است كه ريشه در تعاليم و آئين­های مذهبی شرقی خصوصاً بودا دارد (اوست[26]، 2008؛ به نقل از سجادیان،1389). در آغاز قرن بیستم، جیمز[27] پیش­بینی کرد که بودیسم[28] تأثیر عمده­ای بر روی روان ­شناسان غربی خواهد گذاشت. اکنون بیش از دو دهه است که پیش ­بینی او با علاقه­ی روزافزون به یکپارچه ­سازی روان ­شناسی غربی و معنویت شرقی به وقوع پیوسته است و روان ­شناسان بسیاری به دنبال آموزه­ های بودایی و تکنیک ­هایی برای آموزش ذهن هستند (اشتاین[29]، 1996؛ لئو و مک مین[30]، 2005؛ به نقل از احمدی،1391). از نظر مفهومی ذهن آگاهی را می توان یکی از تعالیم آیین‌ ها (به طور خاص بودایی) و شاید مذاهب ظهور یافته در شرق آسیا دانست که تاکید بر تقویت توان ذهنی و روانی انسان برای درک لحظه‌ ها، پاک کردن ذهن و ایجاد آرامش درونی برای فهم دقیق جریان زندگی دارد (سجادیان،1389).

ذهن­آگاهی یعنی آموزش”حضور داشتن» به جای”دست به کار شدن»، هدفمند نبودن و دنبال یک حالت خاص مثل آرامش و شادی نبودن (محمدخانی، 1384). ذهن­آگاهی به عنوان فرآیند توجه­ کردن به تجارب لحظه به لحظه و هم چنین به عنوان ترکیب خودتنظیمی توجه با نگرش کنجکاوانه، پذیرا بودن، و پذیرش تجارب فرد توصیف شده است (یونسی، 1387). هم چنین چنان که کابات­ زین[31] می­گوید، ذهن­ آگاهی به معنای توجه کردن به طریقی خاص، معطوف به هدف، در زمان حال و بدون قضاوت و پیش­داوری است. از طریق تمرین ذهن ­آگاهی فرد می­آموزد که در لحظه، از حالت ذهنی خود، آگاهی داشته و توجه خود را به شیوه­های مختلف متمرکز کند (احمدی،1391).

با وجود تحقيقات نسبتا گسترده‏اى كه در كشورهاى خارجى در مورد آثار و پيامدهاى مطلوب نماز بر سازه های روانشناختی به عمل آمده، در ايران تحقيقات تجربى در اين زمينه كم تر انجام شده است. مقالات نوشته شده بيش تر از نوع پيشينى است كه با اتكا به آيات و روايات و استناد به استدلال هاى علماى اخلاق، مردم را به نماز ترغيب نموده‏اند. با این حال احمدی (1391) در تحقیق خود به این نتیجه رسید که تمام ابعاد فراشناخت با باورهای مذهبی رابطه ی مثبت و معنی دار دارد، اما از مولفه های ذهن اگاهی؛ توصیف تجارب درونی، عدم واکنش به تجارب درونی و عدم قضاوت به تجربه درونی رابطه مثبت و معنادار با باورهای مذهبی دارد. یونسی (1387) در پژوهش خود چنین نتیجه گیری می کند که بین ذهن آگاهی با نمودار شدن اخلاق مذهبی؛ هم در مردان و هم در زنان تفاوت معنادار وجود دارد ولی بین باورهای فراشناختی و رعایت اخلاق مذهبی؛ فقط در زنان تفاوت معنادار وجود دارد. اهمیت موضوع تحقیق حاضر بر مبنای عدم انجام تحقیق در زمینه ی بررسی مقایسه ای سازه های روانشناختی مهمی همچون ذهن آگاهی و باورهای فراشناختی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز و توجه به اهمیت این موضوع در زندگی افراد جامعه، بوده است. بنابراین هدف کلی تحقیق، بررسی این سوال بوده که آیا بین باورهای فراشناختی و ذهن آگاهی دانشجویان مقید و نا مقید به نماز، تفاوت معناداری وجود دارد؟

ابزار و روش

جامعه تحقیق حاضر شامل کلیه دانشجویان کارشناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد در سال 1393 به تعداد 1400نفر می باشد. طبق جدول مورگان، تعداد مورد نیاز برای نمونه ی این تحقیق، 300 نفر بوده است. این تعداد بر اساس نمونه گیری تصادفی ساده انجام شد. تا پس از همتایابی در دو گروه صد نفری مقید و نامقید به نماز، به دو پرسشنامه ی دیگر تحقیق؛ پاسخ دهند.  ابزار جمع آوری اطلاعات این تحقیق، سه پرسشنامه بوده است:

- فرم کوتاه پرسشنامه فراشناخت : این پرسشنامه توسط ولز (۱۹۹۷) تدوین شده است و از یک مقیاس خودگزارشی۳۰ ماده ای که باورهای افراد در باره ی تفکراتشان را مورد سنجش قرارمی دهد؛ تشکیل شده است. هر آزمودنی به آیتم ها به صورت چهار گزینه‌ای (موافق نیستم، تا حدودی موافقم، به طور متوسط موافقم، خیلی موافقم) پاسخ می‌دهد این گزینه ها به ترتیب 4، 3،2 و1 نمره گذاری می شوند.. این مقیاس دارای پنج خرده مقیاس باورهای نگرانی مثبت، باورهای غیرقابل کنترل، باورهای صلاحیت شناختی، باورهای منفی عمومی و خودهشیاری شناختی می باشد. سوالات مربوط به هر بعد در این پرسشنامه عبارتند از (احمدی،1391):

جدول 1: دسته بندی سوالات پرسشنامه ی فراشناخت

برای محاسبه امتیاز مربوط به هر بعد، امتیاز مربوط به تک تک سوالات آن بعد را باید باهم جمع نمود. ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه فراشناخت 73/0 گزارش شده که قابل قبول است (به نقل از احمدی، 1391)

-  پرسشنامه ذهن آگاهی پنج وجهی[32]

این پرسشنامه ابزاری است که بر اساس مطالعه تحلیل عاملی روی پنج پرسشنامه ذهن اگاهی، شامل مقیاس آگاهی از توجه[33]، پرسشنامه ی ذهن اگاهی فرایبورگ[34]، مقیاس ذهن اگاهی عاطفی و شناختی[35] و پرسشنامه ی ذهن اگاهی[36] ساخته شده است. تحلیل ها پنج عامل را شناسائی کرده است که جنبه های مختلف ذهن آگاهی را ارزیابی می کند. این عوامل شامل مشاهده، توصیف، اقدام آگاهانه، عدم قضاوت در مورد تجربه درونی و عدم واکنش به تجربه درونی است. این عوامل از طریق یک پرسشنامه خود- گزارشی 39 سوالی اندازه گیری می شود. پاسخ ها بر اساس مقیاس پنج درجه ای لیکرت از ”هرگز یا خیلی به ندرت صحیح است» تا ”اغلب اوقات یا همیشه صحیح است» کدگذاری می شوند. این مقیاس ها در بررسی تأثیر آموزش روش ذهن آگاهی گروهی، از همسانی درونی بالائی یعنی دامنه آلفا از 75/0 تا 90/0 برخوردار بوده است (موسوی،1388).

شیوه نمره گذاری این پرسشنامه بدین طریق است که آزمودنی باید در یک مقیاس لیکرت 5 درجه ای از 1 (هرگز و یا بسیار به ندرت) تا 5 (اغلب یا همیشه) میزان موافقت یا مخالفت خود با هر یک از عبارت را بیان کند.دامنه نمرات در این مقیاس 195-39 می باشد. از جمع نمرات هر زیر مقیاس یک نمره کلی به دست می آید که نشان می دهد که هرچه نمره بالاتر باشد ذهن آگاهی هم بیش تر است (موسوی،1388).

جدول 2: دسته بندی سوالات پرسشنامه ی ذهن آگاهی

یافته ها

- فراوانی و در صد فراوانی میزان سن گروه‌های دانشجویان مقید و نامقید به نماز.

جدول 3: فراوانی  و درصد فراوانی آزمودنی ها در گروه های سنی

64 نفر از آزمودنی‌های نمونه پژوهش (معادل با 32 درصد) متعلق به گروه سنی کم تر از 20 سال، 71 نفر (معادل با 5/35 درصد) متعلق به گروه سنی 25-20سال و 65 نفر (معادل با 5/33 درصد) متعلق به گروه سنی بیش تر از 25 سال سال می باشند. درصد تفکیکی آزمودنی ها  در دو گروه در هر یک از گروه های سنی نیز مشاهده می گردد.

- فراوانی و درصد فراوانی وضعیت تاهل گروه های دانشجویان مقید و نامقید به نماز

جدول4:  فراوانی ودرصد فراوانی آزمودنی های پژوهش  بر حسب وضعیت تاهل

30 درصد دانشجویان نامقید به نماز و 26 درصد از  دانشجویان مقید به نماز متاهل بوده‌اند. هم چنین جدول فوق نشان می‌دهد70 درصد دانشجویان نامقید به نماز و 74 درصد دانشجویان مقید به نماز، مجرد بوده اند.

فرضیه کلی: بین باورهای فرا شناختی و ذهن آگاهی  در دانشجویان مقید و نامقید به نماز، تفاوت معنا دار وجود دارد.

جدول 5: میانگین  وانحراف استاندارد نمرات باورهای فرا شناختی  و ذهن آگاهی در دو گروه دانشجویان مقید و نامقید به نماز

میانگین گروه دانشجویان نامقید به نماز در مقیاس باورهای فراشناختی (59/91) بالاتر از گروه دانشجویان مقید به نماز (13/55) را دارند، در حالي كه در مقياس ذهن آگاهي ميانگين دانشجویان مقید به نماز (77/124) بالاتر از گروه دانشجویان نامقید به نماز (94/110) مي باشند.

نتایج آزمون لوین یعنی بر پیش فرض تساوی  واریانس های نمرات پرسشنامه های مورد استفاده در پژوهش در دو گروه دانشجویان مقید و نامقید به نماز و زیاد در جدول 6 آمده است.

جدول 6:  نتایج آزمون لوین جهت بررسی پیش فرض تساوی واریانس های نمرات

پیش فرض تساوی واریانس های همه متغیرها در دو گروه دانشجویان مقید و نامقید به نماز مورد تایید قرار نگرفته است. لازم به ذکر است که اگر دو گروه دارای تعداد مساوی و یا بزرگ تر از 40 نفر باشند رعایت این پیش فرض ها ضرورتی ندارد.

جدول 7: نتایج تحلیل آنکوا مربوط به تفاوت دانشجویان مقید و نامقید به نماز در مقیاس‌های  مورد مطالعه

نتایج تحلیل آنکوا مربوط به تفاوت دو گروه دانشجویان مقید و نامقید به نماز در متغیرهای باورهای فراشناختی و ذهن آگاهی در جدول 7 ارائه شده است.

تفاوت نمرات مقیاس های فرا شناخت و ذهن آگاهی بین دانشجویان مقید و نامقید به نماز معنا دار است (01/0 P<)  بنابراین فرضیه کلی پژوهش مبنی بر این که بین باورهای  فراشناختی و ذهن آگاهی دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنادار وجود دارد، تایید می گردد. میزان تاثیر نشان می‌دهد که 9 درصد تفاوت بین دو گروه توسط  باورهای فراشناختی و 66 درصد توسط ذهن آگاهی تبیین می شود. توان آماری  یک نیز حاکی از کافی بودن حجم نمونه  جهت آزمون این فرضیه می باشد. نتایج تحلیل آنکوا مربوط به تفاوت دانشجویان مقید و نامقید به نماز در زیر مقیاس‌های  باورهای فرا شناختی:

جدول 8:  نتایج تحلیل آنکوا مربوط به تفاوت دانشجویان مقید و نامقید به نماز در زیر مقیاس‌های باورهای  فرا شناختی

تفاوت نمرات زیر مقیاس های باورهای فرا شناختی بین دانشجویان مقید و نامقید به نماز معنادار است(01/0 P<) بنابراین فرضیه جزئی اول پژوهش  مبنی بر این که بین زیر مقیاس های  باورهای فرا شناختی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنا دار وجود دارد تایید می گردد. میزان تاثیر نشان می‌دهد که78 درصد تفاوت بین دو گروه توسط باورهای نگرانی مثبت،80 درصدتوسط باورهای فرا شناختی منفی، 5/79 درصد توسط کار آمدی شناختی پایین، 1/79 درصد توسط  باورهای فرا شناخت منفی در مورد افکار و 21 درصد توسط خود آگاهی شناختی تبیین می شود. توان آماری یک نیز حاکی از کافی بودن حجم نمونه جهت آزمون این فرضیه می باشد.

نتایح تحلیل آنکوا مربوط به تفاوت دانشجویان مقید و نامقید به نماز در زیر مقیاس های  ذهن آگاهی :

جدول9:  نتایج تحلیل آنکوا مربوط به تفاوت دانشجویان مقید و نامقید به نمازدر زیر مقیاس‌های ذهن آگاهی

تفاوت نمرات زیر مقیاس های ذهن آگاهی بین دانشجویان مقید و نامقید به نماز معنا دار است (01/0 P <) بنابراین فرضیه جزئی دوم پژوهش مبنی بر این که بین زیر مقیاس های ذهن آگاهی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنا دار وجود دارد تایید می گردد. میزان تاثیر نشان می‌دهد که 4/86 درصد تفاوت بین دو گروه توسط مشاهده، 5/69 درصد توسط  توصیف، 4/67 درصد توسط اقدام آگاهانه، 5/85 درصد توسط عدم قضاوت و 4/85 درصد توسط عدم واکنش تبیین می شود. توان آماری یک نیز حاکی از کافی بودن حجم نمونه جهت آزمون این فرضیه می‌باشد.

بحث و نتایج

بین باورهای فراشناختی و ذهن آگاهی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنادار وجود دارد. میانگین دانشجویان نامقید به نماز در هر دو مقیاس مورد مطالعه در پژوهش، باورهای  فراشناختی (59/91) و ذهن آگاهی (94/11) بالاتر از گروه دانشجویان مقید به نماز را دارند. تفاوت نمرات مقیاس های فراشناخت و ذهن آگاهی بین دانشجویان مقید و نامقید به نماز معنادار است. بنابراین فرضیه کلی پژوهش مبنی بر این که بین باورهای فراشناختی و ذهن آگاهی دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنادار وجود دارد، تایید می گردد. میزان تاثیر نشان می دهد که 9 درصد تفاوت بین دو گروه توسط  باورهای فراشناختی و 66 درصد توسط ذهن آگاهی تبیین می‌شود. توان آماری یک نیز حاکی از کافی بودن حجم نمونه جهت آزمون این فرضیه می باشد.

این یافته ها با یافته های احمدی (1391)، که نتیجه گرفت بین باورهای فراشناختی و ذهن آگاهی دانش آموزان با باورهای مذهبی آنان، تفاوت معنادار وجود دارد؛ همخوانی دارد. اما یونسی (1387) این میزان تبیین را برای باورهای فراشناختی 33 درصد و برای ذهن آگاهی 28 درصد به دست آورده است که در این تحقیق، برابر با 9 و 66 درصد به دست آمده است. در تبيين اين يافته‌ها مي‌توان گفت چنان چه افراد دچار باورهاي منفي فراشناختي شوند و نسبت به افکار اين اعتقاد را داشته باشند که اين افکار غير قابل کنترل و خطرناک هستند و غيرقابل تغيير هستند براي بر طرف کردن اين افکار اقدامي نمي‌کنند، بر روي علايم بيش تر تمرکز مي‌کنند و آنها را شديدتر و ماندگارتر مي‌سازند، افراد مغلوب نگراني‌ها مي‌شوند و فکر مي‌کنند قابل کنترل نيستند به اين دليل به آنها ادامه مي‌دهند و از نگراني به عنوان يک شيوه مقابله‌اي براي اجتناب از وقايع خطرناک استفاده مي‌کنند بنابراين باعث مي‌شود افراد به شايستگي‌ها و توانايي‌هاي خود ترديد داشته باشند و نامقیدی به نماز در آنها تشدید شود. در خصوص رابطه بالای ذهن آگاهی با تقید به نماز مي‌توان گفت، کاهش ذهن آگاهی، با نشانه‌هاي منفي سلامت روان‌شناختي همراه است و از آن جا که نشانه‌هاي منفي سلامت روان‌شناختي با بروز نامقیدی به نماز رابطه مثبت بالایی دارد لذا ذهن آگاهی پایین مي‌تواند يکي از دلايل مهم بروز نامقیدی به نماز باشد (یونسی،1387).

پس ذهن آگاهی باعث مي‌شود که افراد مشکل را به گونه‌اي ديگر ببينند يعني خود را از مشکل جدا دانسته و با فاصله گرفتن از افکار بهتر بتوانند افکار و انديشه‌هاي خود را ارزيابي کنند تا به میزان تقید بالاتری به نماز دست یابند. بین زیر مقیاس های باورهای فرا شناختی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنادار وجود دارد. میانگین گروه دانشجویان نامقید به نماز در پنج زیر مقیاس باورهای فرا شناختی بالاتر از گروه دانشجویان مقید به نماز می باشد. تفاوت نمرات زیر مقیاس های باورهای فراشناختی بین دانشجویان مقید و نامقید به نماز معنادار است. بنابراین فرضیه جزئی اول پژوهش مبنی بر این که بین زیر مقیاس های باورهای فرا شناختی دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنادار وجود دارد؛ تایید می گردد. 78 درصد تفاوت بین دو گروه توسط باورهای نگرانی مثبت، 80 درصد  توسط باورهای فراشناختی  منفی، 5/79 درصد توسط کار آمدی شناختی پایین، 1/79 درصد توسط باورهای فراشناخت منفی در مورد افکار و 21 درصد توسط خودآگاهی شناختی تبیین می شود. توان آماری یک نیز حاکی از کافی بودن حجم نمونه جهت آزمون این فرضیه می باشد.

این یافته ها با یافته های سعیدی (1389)، احمدی (1391) و خرم دل (1387) مبنی بر وجود تفاوت معنادار بین زیر مقیاس‌های باورهای فراشناختی در افراد مقید و نامقید به نماز همخوانی دارد. در تبيين اين يافته‌ها مي‌توان گفت از بين باورهاي فراشناختي، باورهاي فراشناختی منفی با نامقیدی به نماز در افراد بیش ترین رابطه را دارد، به نظر مي‌رسد باورهاي فراشناختی منفی باعث تنش عاطفي شود و افراد، درگير راهبردهاي مقابله‌اي ناسازگارانه مانند اجتناب و سرکوبي افکار مي‌شوند. استفاده از اين راهبردها باعث تشديد استرس و هيجانات منفي مي‌شود، افراد تهديدهاي محيطي را بيشتر برآورد مي‌کنند و توانايي مقابله‌اي خود را ناچيز تلقي مي‌کنند (سلمانی، 1391). بین زیر مقیاس های ذهن آگاهی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنادار وجود دارد. میانگین گروه دانشجویان مقید به نماز در زیر مقیاس های مشاهده و توصیف و عدم واکنش، بالاتر از گروه دانشجویان نامقید به نماز می باشد، هم چنین میانگین زیر مقیاس های اقدام آگاهانه وعدم قضاوت در گروه دانشجویان نامقید به نماز بالاتر از گروه دانشجویان مقید به نماز می باشد. تفاوت نمرات زیر مقیاس‌های ذهن آگاهی بین دانشجویان مقید و نامقید به نماز معنادار است؛ بنابراین فرضیه جزئی دوم پژوهش مبنی بر این که بین زیر مقیاس های ذهن آگاهی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز تفاوت معنادار وجود دارد تایید می گردد.

میزان تاثیر نشان می دهد که 4/86 درصد تفاوت بین دو گروه توسط مشاهده، 5/69 درصد توسط  توصیف، 4/67 درصد توسط اقدام آگاهانه، 5/85 درصد توسط عدم قضاوت و 4/85 درصد توسط عدم واکنش تبیین می شود. توان آماری یک نیز حاکی از کافی بودن حجم نمونه جهت آزمون این فرضیه می‌باشد. در تبيين اين يافته‌ها مي‌توان گفت مطالعات تجربي نشان داده است که راهبردهاي ذهن آگاهی با طيفي از شاخص‌هاي سلامت روان ‌شناختي همبسته است.  براي مثال یونسی (1387) نشان داد عامل‌هاي مشاهده و عدم قضاوت با افسردگي و اضطراب و تمام زير مقياس هاي سلامت عمومي رابطه‌ي معناداري دارند.  اين نتايج نشان می دهد که ذهن آگاهی پایین، نشانگر آمادگي براي مشکلات رفتاری مانند عدم تقید به نماز است. باتوجه به اين که نشانه‌هاي منفي سلامت رواني و اختلالات روان شناختي با ذهن آگاهی ارتباط منفي دارند لذا مي‌توان گفت که فقدان یا کمبود ذهن آگاهی  مي‌تواند عامل مهمي در میزان کم تقید به نماز در افراد باشد.

بر اساس یافته های تحقیق مبتنی که وجود تفاوت معنادار بین باورهای فراشناختی و ذهن آگاهی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز را تایید می نماید؛ بافتی مناسب در جامعه براي گرایش به ذهن آگاهی و تمایل به تغییر باورهای فراشناختی فراهم گردد که بتواند زمینه ساز کاهش معضل رفتاری نامقید بودن به نماز به ویژه در بین دانشجویان جامعه شود. بر اساس یافته های تحقیق که وجود تفاوت معنادار بین ابعاد باورهای فراشناختی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز را تایید می نماید، در راهکارهای افزایش تقید جوانان به نماز، به باورهای فراشناختی و ابعاد آن، توجه ویژه گردد. بر اساس یافته های تحقیق که وجود تفاوت معنادار بین ابعاد ذهن آگاهی در دانشجویان مقید و نامقید به نماز را تایید می نماید، در راهکارهای افزایش تقید به نماز، به ذهن آگاهی و ابعاد آن، توجه ویژه گردد.

برای تحقیقات بعدی در این زمینه می توان موارد زیر را یادآور شد:

- با توجه به وجود متغیرهای جمعیت شناختی مانند سن و تاهل، جهت بررسی ارتباط بین متغیرهاي ذکر شده تحقیقات جداگانه اي با هر کدام از از این متغیرهای جمعیت شناختی صورت گیرد و نتایج با هم مقایسه گردد.

- مقایسه رابطه ی میزان تقید به نماز در افراد با متغیرهای تحقیق بین زنان و مردان.

- با توجه به تأثیر پذیري رابطه میزان تقید به نماز با متغیرهای تحقیق از زمینه ها و شرایط اقتصادي و فرهنگی مختلف، بهتر است پژوهش هاي متعددي در این زمینه و با جوامع آماري مختلف صورت گیرد.

- انجام پژوهش در راستاي تحول میزان تقید به نماز در افراد جامعه با ارائه آموزش های ذهن آگاهی و میزان تأثیرگذاري آن بر بافت اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی.

- این پژوهش را می توان براي اجرا  در بین اقشار مختلف جامعه،  پیشنهاد کرد.

- انجام تحقیق برای بررسی تاثیر روش مختلف آموزش های ذهن آگاهی بر افراد نامقید به نماز.

منابع

احمدی ع. 1391. رابطه ی مولفه های فراشناخت و ذهن آگاهی با باورهای مذهبی دانش آموزان. مجله روانشناسی مدرسه، شماره 4،صفحه 38-23

بيرشك ب، بخشايي ن، بيان زاده ا و آذربايجاني ط. 1380. بررسي نقش مذهب در تجربه و رتبه بندي استرس هاي زندگي، افسردگي و اضطراب. چكيده مقالات اولين همايش بين المللي نقش دين در بهداشت روان، سال پنجم، شماره 19

پناهی ع.1384. آرامش در پرتو نیایش.  قم.  انتشارات موسسه امام خمینی

جبل عاملی ز.1387. اسرار نماز.  تهران. انتشارات فراهانی

جمالي ف. 1391. بررسي رابطه نگرش مذهبي، احساس معنابخش بودن زندگي و سلامت روان در دانشجويان دانشگاه هاي تهران. پايان نامه كارشناسي ارشد روانشناسي عمومي، دانشگاه الزهراء

رکنی م.1386. چهل حدیث از حضرت رضا عليه السلام، مشهد: انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی

سجادیان ا. 1389. تأثیر آموزش روش ذهن آگاهی بر میزان علائم اختلال وسواس‌- اجبار در زنان شهر اصفهان. دانشکده علوم تربیتی دانشگاه اصفهان

سيدميرزايي ز. 1392. نماز زيباترين پرواز. قم.  بوستان كتاب

طهماسبي ن..1389 بررسي ارتباط نگرش مذهبي با ميزان اضطراب، افسردگي و سلامت روان گروهي از بيماران بيمارستان شهداي هفتم تير، فصلنامه روانشناسی نوین، شماره 16، صفحات78-62

عطارخامه ف، علی اکبر س. 1388. تاثیر آموزش راهبردهای یادگیری مطالعه فراشناختی بر انگیزش و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان. تهران،پژوهش نامه مطالعات روان شناسی تربیتی، شماره 9، صفحه 78-62

فاروقی م. 1387. مقایسه رابطه فراشناخت و وسواس در زنان و مردان.  فصلنامه بهداشت روانی، شماره 37، صفحه 50-36

فیروز آبادی ع. 1388. اثر بخشی تکنیک های ذهن اگاهی در مورد یک بیمار مبتلا به اختلال وسواس- اجبار. مجله تازه های علوم شناختی، شماره 11، صفحه 7-1

محمدخانی ز. 1384. مقایسه ذهن آگاهی افراد مبتلا به اختلال وسواس اجباری و افراد عادی. تهران، دانشگاه شهید بهشتی

موسوی ن. 1388. تأثیر آموزش روش ذهن آگاهی گروهی بر میزان علائم اختلال وسواس‌- اجبار در زنان شهر اصفهان. مجله یافته های نو در روان شناسی، شماره 14، صفحه56-44

هيوم ر.1369. اديان زنده جهان.  عبدالرحيم گواهي،تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی

یونسی م. 1387. مقایسه ذهن آگاهی و باورهای فراشناختی در افراد معتقد به امور مذهبی و افراد دیگر. تهران، دانشگاه علامه طباطبایی

Bergin, A.E, Masters, K.S. & Richards, P. S.1988. Religiousness and mental health reconsidered : A Study of an intrinsically religious sample. Journal of Counseling Psychology

Carr M, Joyce A. 1998. Where gifted children do and do notexcel on metacognitive task. Can J Psychol ;18(3):212-35.

 Clore, G.L., & Parrott, W.G. 1994. Cognitive feelings and metacognitive judgements  European Journal of Social Psychology, 24,101-115         

Efklides,A. 2001. Metacognitive experiences in problem solving. In A. Efklides, J. Kuhl, & R.M. Sorrentino (Eds), Trends and prospects in motivation research.  ordrecht : Kluwer

Flavell, J.H. 1979. Metacognitive and cognitive monitoring: A new area of cognitive  developmental inquiry. American Psychologist, 34, 906- 911.

Flavell JH, Miller P. 1998. Social cognition. 5th ed. In: DomanW, Kuhn D, Siegler R, editors. Hand book of childpsychology: Cognition perception and anguage, New York:John Wiley and Sons. 

Freedman, S. R. Enright, R. D.1996. Forgiveness as an intervention goal with incest Survivors. Journal of consulting and clinical psychology, 64 983 -992

Hacker, D.J, & Dunlosky, J. 2003. Not all metacognition is created equal. New Directons for Teaching And Learning, 95, 73-79.

Johnson, M. A.2004. Faith, prayer and religious observances. Journal of Clinical Cornerstone.

Levin, J.S. Charters, L.M. Taylor, R.J. 1995. Religious effects on health status and life satisfaction among black American. Journal of Gerontology

Lorna, K.S. 1992. Relationship of motivation, strategic learning  ndreading achievement in grades 5, 7 and 9 Journal of Experimental  ducational, 62, 319-339.

Mcnulty, K. etal.2004. Perceived uncertainly, spiritual well-being and psychological adaptation in individual with multiple sclerosis. Journal of Family Psychology

Navara,G.S. James, S.2005. Acculturative stress of missionaries: Does religious orientation affect religious coping and adjustment? International Journal of  Intercultural Relations

Nelson, T.O., & Narens, L.1990.Metamemory: A theoretical framework and new findings. In G.H. Bower (Eds.), The psychology of learning and motivation (pp. 125-173). NewYork: Academic Press

patel SR, carmody J. 2007. Adapting mindfulness – based stress reduction for the treatment of obsessive – compulsive disorder, the journal of cognitiveand behavioral practice, 14: 375-380.

schwartz J. 2004. The four steps, westwood institute for anexiety disorders.

sing  N, wahler R. 2004. A mindfulness – based treatment of obsessive – compulsive  disorder, the journal of the american psychiatric nurses association, 3: 275-287.

Steward, R. J. Joe, H.1998.  Does spirituality influence academic achievement and psychological adjustment of Affrican-American urban adolescence. EDRS-MF/ plus postage.

Watson, D. L. & Thrap , R. G.1994.  Self- directed behavior: Self- modification for personal adjustment. Pacific Grove, California: Books Pub 1. , Comp.

- Young, J. S. et al.2000. The moderating relationship of spirituality on negative life events and psychological adjustment. Journal of Counseling and Value