فریبرز یوسفوند

استادیار گروه مهندسی آب، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمانشاه، کرمانشاه

چکیده

نیاز به پرستش در انسان، یک نیاز فطري و ذاتی است. از آن جا که هیچ نیایش و فریضه اي با نماز برابري نمی‌کند، می‌توان گفت که نماز عامل سازنده اي است که انسان را آرام نموده و مقاومت و سختکوشی آدمی را درتمامی مراحل زندگی حفظ می‌کند و به وي می‌فهماند که فاصله گرفتن از نماز او را دچار لغزش و گمراهی می‌کند؛ اما پیوند با خالق هستی باعث می‌شود در راه کسب سلامت، هدایت و تکامل قدم بردارد. نماز نیاز اساسی انسان است و داراي آثار فردي و اجتماعی و هم چنین برکات بسیاري است و ترك آن آثار زیانبار بسیاري دارد. نماز واقعی می‌تواند از تحقّق جرائم و انحرافات اجتماعی پیشگیري نموده و نمازگزار را با ارتباط به مبدأ هستی و نشان دادن نهایت هستی (معاد) عوامل جرم زا در نزد او حقیر و خلاف فلسفه آفرینش قلمداد نماید، زیرا جرائم و انحرافات اجتماعی یا ناشی از هوي و هوس و خواسته‌های تعدیل نشده نفسانی است یا ناشی از محدودیت‌های اقتصادي و اجتماعی. وقتی دل انسان به ذات مقدس حق تعالی توجه داشته باشد، به نفس و خواسته‌های حیوانی آن توجهی ندارد. در این مقاله ابتدابه برخی از عوامل جرم زا و انحرافات اجتماعی پرداخته شده است. در پایان به چگونگی نقش نماز در پیشگیري ازجرائم و انحرافات اجتماعی اشاره شده است.

مقدمه

نماز، ستون دین است و باید اصلی‌ترین جایگاه را در زندگی مردم داشته باشد. حیات طیبه انسان در سایه حاکمیت دین خدا هنگامی به دست خواهد آمد که انسان‌ها، دل خود را به یاد خدا زنده نگه دارند و به کمک آن بتوانند با هر جاذبه‌ی شر و فاسد مبارزه کنند و همه بت‌ها را بشکنند و دست همه شیطان‌های درونی و بیرونی را از وجود خود قطع کنند. این ذکر و حضور دائمی، فقط به برکت نماز بدست می‌آید. نماز در حقیقت، پشتوانه مستحکم و ذخیره‌ی تمام نشدنی درمیدانی است که انسان در آن با شیطان نفس خود که او را به پستی و زبونی می‌کشد و شیطان‌های قدرت که بازوي او را وادار به ذلت و تسلیم می‌کنند، در حال مبارزه است. هیچ وسیله اي مستحکم تر از نماز براي ارتباط میان انسان و خدا نیست، مبتدی‌ترین انسان رابطه خود با خدا را به وسیله نماز آغاز می‌کند. برجسته‌ترین اولیاي خدا نیز بهشت خلوت انس خود را با خدا در نماز می‌جویند. هرکس با این گنجینه‌ی ذکر بیش تر آشنا شود جلوه و درخشش بیش تري در آن می‌یابد.

تجربه بشري نشانگر این است که سلامت نظام اجتماعی، ثبات و پایداري آن به توانایی، آمادگی و سلامت افراد انجامعه بستگی دارد. اسلام به عنوان یک دین جامع که به تمامی شوون و جوانب زندگی انسان توجه دارد، به تربیت اجتماعی انسان نیز توجه خاص مبذول داشته است. همان طور که نماز می‌تواند در تربیت فردي افراد موثر باشد، این توانایی را داردکه در تربیت اجتماعی انسان‌ها نیز تأثیر گذار باشد. با بهره بردن از نماز، نظام اجتماعی از ثمرات مفید آن، یعنی تعادل، روابط پایدار، محبت متقابل، نظارت و مراقبت اجتماعی، پرهیز از هرگونه انحرافات اجتماعی، کاهش جرائم و... بهره مندمی شود. ناگفته پیداست که با عدم رعایت تعالیم دینی جرائم و انحرافات فردي و اجتماعی، دامنگیر همه افراد جامعه خواهد شد و روز به روز افزایش می‌یابد. لذا بر آن شدیم در این مقاله به بررسی نقش بی بدیل اعمال عبادي به ویژه نماز درپیشگیري از جرائم و انحرافات اجتماعی بپردازیم.

1- اهمیت و جایگاه عبادت و نماز

در اسلام عبادات گذشته از اصالتی که دارند جزء تربیتی آن هستند. توضیح این که اصالت داشتن عبادت به معنی این است که قطع نظر از هر جهتی، قطع نظر از مسائل زندگی بشر، عبادت خودش جزء اهداف خلقت است " و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون"(ذاریات /56) عبادات مرکبی است براي تقرب به حق و در واقع براي تکامل واقعی بشر چیزي که خود مظهر تکامل بشر و خود هدف و نهایت است، لزومی ندارد که مقدمه و وسیله چیز دیگر باشد. عبادت جزء برنامه تربیتی اسلام است. براي این است که انسان زود به زود به یاد خدا بیفتد و هر چه که انسان بیش تر به یاد خدا باشد، بیش تر پایبند به اخلاق، عدالت و حقوق می‌شود و این یک حساب بسیار روشنی است (مطهري / 1375 / ص 88) جایگاه نماز به قدري است که ابو بصیر نقل می‌کند" اذا مات العبد المومن معه فی قبره سته صور..."(مجلسی /1403 ج 6 ص 23) وقتی بنده مومن از دنیا رفت، شش صورت نورانی به همراه او وارد برزخ و قبر می‌شوند، این شش صورت او را از آسیب‌های شش جهت محافظت می‌کنند، آن من نمازم. باطن نماز، یعنی همین صورت نورانی که در قبر، طرف راست نمازگزارقرار می‌گیرد و می‌توان او را در برزخ دید و با او سخن گفت و از او شفاعت طلبید، نماز یک نمونه است، همه عبادات بر همین منوال است (جوادي/1381/ص 110) عبادت براي خداوند داراي منافعی است که خداوند متعال بی نیاز از هر چیزي می‌باشد؛ اما انسان از این منافع بهره می‌برد، سود عبادت به خود پرستندگان بر می‌گردد، همان طور که درس خواندن شاگردان به نفع خود آنان است و سودي براي معلم ندارد (قرائتی/1388/ص 20) نماز، اعلام خداپرستی وبرقراري ارتباط با خداست، نماز قرار گرفتن یک بنده مومن در جهت جاذبه مغناطیس نیرومند الهی است. نماز کوشش یک قطره جدا مانده از دریا براي پیوستن به آن دریا و دریا شدن است. اگر نماز نباشد، روح دین که توجه به خداوند وجهت گیري به سوي اوست، در کار نخواهد بود. نماز ستون دین است و در هر ساختمانی، نخست باید ستون بنا بر پا شودتا بقیه ساختمان روي آن قرار گیرد. این است که خداوند در آیه 41 سوره حج و در بسیاري از آیات دیگر قرآن، که ازنشانه هاي فرد دیندار و جامعه دینی سخن می‌گوید، قبل از هر چیز از نماز یاد می‌کند. (حداد عادل/1384/ص 265) اگر انسان علاقمند بر تربیت خودش و فرزندانش به تربیت اسلامی است و یا می‌خواهد افرادي را تربیت کند، واقعا باید به مسأله نیایش، دعا و عبادت اهمیت دهد و اصلا مسأله عبادت قطع نظر از این که پرورش یک حس اصیل است، تأثیر زیادي در سایر نواحی انسان دارد. این است که بزرگان همیشه توصیه می‌کنند، هر مقدار کار زیادي داري، در شبانه روز یک ساعت براي خودت بگذار (مطهري /1387 ص 227)

2- مفهوم جرم و انحرافات اجتماعی

جرم را که به" فعل یا ترك فعلی که در قانون براي آن مجازات تعیین شده باشد" شناسانده‌اند. در منابع اسلامی از آن به "خطیئه"، "اثم"،"سیئه" و"جرم" تعبیر شده است. جریمه و جرم، عبارت است از کارهاي ناپاك و زشتی که مجرم کسب می‌کند که از نظر عقل بد و نفرت انگیز است. اثم، گناهی است که موجب کند شدن انسان در راه رسیدن به کمال انسانی و مدارج عالیه‌ی اسلامی است. چرا که اثم در لغت نامی است براي کارهایی که کندي و سستی می‌آورد و از این رو عرب به شتر کندرو"آثمه" می گویند. خطیئه، هنگامی به یک گناه اطلاق می‌شود که سراسر وجود انسان را فرا می گیردو بر نفس چیرگی یابد تا جاي که بی اختیار و بدون قصد و اراده نیز از انسان سر زند، چرا خطیئه از خطا گرفته شده که نقطه‌ی مقابل عمد و اختیار است (ر.ك: فیض /1373 ص) حقوقدانان اسلامی در تعریف جرم آورده‌اند: جرم، اوامر و نواهی کتاب و سنت، یا ارتکاب عملی است که به تباهی فرد یا جامعه بیانجامد، هر جرم را کیفري است که شارع بدان تصریح کرده و اختیار آن را به ولی امر یا قاضی سپرده است (گرجی/1355/ص 125) پس جرم، امورممنوع شرعی است که مرتکب آن در دنیا مجازات می‌شود، امور ممنوع یا انجام دادن منهی عنه است یا ترك ماموربه وکیفر دنیوي یا حد است یا تعزیر یا قصاص یا دیه (فیض / 1373 / ص 74) انسان به جهت انسان بودن داراي گرایش‌های خیر و شر است و از طرفی دیگر چون موجودي مختار و آزاد است بنا به علل و عوامل گوناگون مرتکب اعمال و ترك اعمال می‌شود که قانون براي آن‌ها مجازات قرار داده است. بدین جهت جرم یک واقعیت انسانی و اجتماعی است وجامعه هم در برابر این واقعیت، واکنش نشان می‌دهد که آن هم به صورت مجازات متجلی می‌شود (اردبیلی/ 1388 / ص 19) در اصطلاح آسیب شناسی اجتماعی عبارت است از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی‌های اجتماعی. در واقع، آسیب شناسی اجتماعی مطالعه و ریشه یابی بی نظمی‌ها، ناهنجاری‌ها و آسیب‌هایی نظیر بیکاري، اعتیاد، فقر، خودکشی، طلاق و...، همراه با علل و شیوه‌های پیش گیري و درمان آن‌ها و نیز مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامانی اجتماعی است (ستوده /1379/ص 4 و 5) انحراف اجتماعی از جمله مسائلی است که در حوزه آسیب شناسی اجتماعی بدان پرداخته می‌شود.

انحرافی، صفت منسوب به برخی رفتارها یا اشخاص، نظیر بزهکاري یا بیماري روانی است. این موضوع از آراي متقدم آسیب شناسی اجتماعی اخذ شده است. (محمدي اصل / 1385 / ص 13) به عبارت دیگر، مطالعه خاستگاه اختلال‌ها، بی نظمی‌ها و نابسامانی‌های اجتماعی، آسیب شناسی اجتماعی است؛ زیرا اگر در جامعه اي هنجارها مراعات نشود، کجروي پدید می‌آید و رفتارها آسیب می‌بیند. یعنی، آسیب زمانی پدید می‌آید که از هنجارهاي مقبول اجتماعی تخلفی صورت پذیرد. عدم پایبندي به هنجارهاي اجتماعی موجب پیدایش آسیب اجتماعی است. طبیعی است که همواره افرادي در جامعه یافت می‌شوند که از پاره اي از این هنجارها و ارزش‌ها تبعیت نمی‌کنند. افرادي که همساز و هماهنگ با ارزش‌ها و هنجارهاي جامعه و یا سازمانی باشند، همنوا و سازگار و اشخاصی که بر خلاف هنجارهاي اجتماعی رفتار کنند و بدان‌ها پاي بند نباشند، افرادي ناهمنوا و ناسازگار می‌باشند. در واقع، کسانی که رفتار انحرافی و نابهنجاري آنان دائمی باشد وزودگذر و گذرا نباشد، کجرو یا منحرف نامیده می‌شوند. این گونه رفتارها را انحراف اجتماعی و یا کجروي اجتماعی می گویند (همان / 1379 / ص 15)

3- اهمیت پیشگیري از جرم و انحراف اجتماعی

گرچه همه اندیشمندان حقوق جزا بر این باورند که متجاوزان به کیان جامعه و ارزش‌های انسانی باید مورد باز خواست قرار بگیرند، اما در طول تاریخ شیوه‌های متعددي در برابر این کنش ضد اجتماعی بزهکاران از سوي صاحب نظران ارائه شده است (نور بها / 1381 / ص 113 و ولیدي / 1382 / ص 101 و گلدوزیان / 1378 / ص 68) اما مجازات‌ها با توجه به اهمیت و تأثیر آن‌ها گرچه غیر قابل انکارند به طوري که اقامه‌ی حدود به بارش باران تشبیه شده است. و همانگونه که باران باعث تلطیف هوا و تنظیف زمین می‌گردد اجراي حدود نیز موجب پاکی و اصلاح جامعه می‌گردد (عاملی / 1358 ج 18/ ص 308) اما پیشگیري از جرم و انحرافات اجتماعی از جهات فرهنگی، اقتصادي، سیاسی بسیار مهم‌تر و موثرتر وکم هزینه تر است. پیشگیري عبارت است از تلاش براي حذف همه‌ی عوامل جرم زا و افزایش آگاهی و بینش فرد براي تصمیم گیري بهتر و منطقی تر که منجر به مقاومت در برابر کشش‌های درونی و بیرونی شود (کاظمی / 1382 / ص 475) برخی از جرم شناسان نظر به اهمیت پیشگیري در این باره گفته‌اند:" از موفق‌ترین روش‌های کنترل جرم در یک جامعه شیوه‌هایی است که خاستگاه آن کنترل اجتماعی سنتی و غیر رسمی است... مذاهب، عرف و عادت، ارزش‌های مشترك و ضوابط اخلاقی هر یک به نحوي مقدم بر قوانین است که در مقررات رسمی حفظ نظم در یک جامعه پیشرفته بر مبناي آن تحول یافته است (نجفی / 1377 / ص 172) مجازات به عنوان آخرین روش مقابله با مجرمان است نه به عنوان هدف نهایی؛ پس از آن جا که عالی‌ترین هدف هر جامعه پیشرو متکی بر ارزش‌های اخلاقی، شناخت انسان، این موجود ناشناخته و فراهم کردن بهترین شرایط تجلی حریت و نبوغ و خلاقیت و اعتماد معنوي و تأمین رشد هر چه بیش تر اخلاقی وسعادت اجتماعی انجامعه متعالی است (کی نیا / 1376 / ج 1 ص 2) بدین ترتیب باید دید چه علل و عواملی موجب تعالی و رشد فرد و جامعه و چه عواملی باعث سقوط و انحطاط انسان می‌گردد.

۴ - عوامل جرم و انحرافات اجتماعی

1-4 عدم پایبندي خانواده‌ها به آموزه‌های دینی

در نگاه اول، قرآن کریم با معیاري واحد و واقع گرا همه انسان‌ها را مخاطب قرار داده و بر مبناي ایمان به خدا و عمل صالح، انحرافات و آسیب‌های اجتماعی را بیان می‌نماید:" ان الانسان لفی خسر الا الذین امنوا و عملوا الصالحات و تواصوابالحق و تواصوا بالصبر"(عصر / آیات 2 و 3) در این دیدگاه نوع خاصی از فلسفه اخلاق مطرح شده است که در آن معیار افراد بهنجار و جامعه سالم، ایمان به خدا و در راستاي آن، عمل صالح می‌باشد. مطالعات و تحقیقات نشان می‌دهد تازمانی که اعضاي جامعه پایبند به اعتقادات مذهبی خود باشند، خود و فرزندان به فساد و بزهکاري و جرم روي نمی‌آورند.

در پژوهشی که توسط مرکز ملی تحقیقات اجتماعی کشور مصر در سال 1959 صورت گرفته است، هفتاد و دو درصدنوجوانان بزهکار، که به دلیل سرقت و دزدي توقیف و یا زندانی شده بودند، نماز نمی‌گزاردند و پنجاه و سه درصد آنان در ماه رمضان روزه نمی‌گرفتند (طالبان / 1380 / ص 38) به هر حال، کاهش ایمان مذهبی یکی از علل عمده افزایش نرخ جرم در جوامع پیشرفته و غربی است. حتی افزایش انحرافات اجتماعی در کشور ما نیز می‌تواند ناشی از عدم پایبندي خانواده‌ها به آموزه‌های دینی باشد.

2-4 دوستان ناباب

گروه همسالان و دوستان الگوهایی مورد قبول یک فرد در شیوه گفتار، کردار، رفتار و منش هستند. فرد براي اینکه مقبول جمع دوستان و همسالان افتد و با آنان ارتباط و معاشرت داشته باشد، ناگزیر از پذیرش هنجارها و ارزش‌های آنان است. در غیر این صورت، از آن جمع طرد می‌شود. از این رو، به شدت متاثر از آن گروه می‌گردد، تا حدي که اگر بنا باشد دررفتار فرد تغییري ایجاد شود یا باید هنجارها و ارزش‌های آن جمع را تغییر داد یا ارتباط فرد را با آن گروه قطع کرده تاثیرهمسالان، همفکران، همکاران و دوستان در رشد شخصیت افراد کم تر از تأثیر خانواده نیست؛ چرا که فرد پس از خانواده منحصرا زیر نفوذ گروه قرار می‌گیرد. پیامبر (ص) فرموده است (المرء علی دین خلیله) (نهج الفصاحه / 1383 / ص 262) هر انسانی بر شیوه و طریقه دوست و رفیق خود زندگی می‌کند. از این رو، رهبران دینی ما را از ارتباط و معاشرت با افراد منحرف، بزهکار و دوستان ناباب باز می‌دارند. حضرت علی (ع) می‌فرمایند:" مجالسه اهل الهوي منساه للایمان ومحضره للشیطان"(نهج البلاغه / خطبه 86) همنشینی با هواپرستان ایمان را به دست فراموشی می‌سپارد و شیطان را حاضرمی کند. هم چنین امام صادق (ع) می‌فرمایند: لا تصحبوا اهل البدع و لا تجالسوهم فتصیروا عند الناس کواحد منهم (کلینی / 1378 / ج 2 ص 37) با افراد منحرف همنشینی و معاشرت نداشته باشید؛ زیرا همنشینی با آنان موجب می شودکه مردم شما را یکی از آنان به شمار آورند.

3-4 طرد اجتماعی

چگونگی برخورد دوستان، افراد فامیل و همسایگان با فرد بزهکار، در نوع نگاه متقابل وي با دیگران تأثیر بسزایی دارد. درمجموع، اگر این برخوردها قهرآمیز و به صورت طرد فرد از محیط اجتماعی باشد، جدایی وي از جامعه سرعت بیش تري می‌یابد. این نوع برخورد، همواره به عنوان هزینه ارتکاب هر جرمی مدنظر است. علاوه بر این، افرادي که داراي منزلت وپایگاه اجتماعی پایینی هستند و یا از نقض عضو، بیماري جسمی، روحی و مشاغل پایین خود یا والدینشان رنج می‌برند، نیز از سوي افراد جامعه مورد بی مهري قرار گرفته و ناخواسته طرد می‌شوند. این گونه افراد براي جبران این نوع کمبودها وشاید هم براي رهایی از این گونه بی مهری‌ها و معضلات، دست به ارتکاب جرائم و انواع انحرافات اجتماعی می‌زنند (عبدي / 1371 / ص 455)

4-4 بیکاري و عدم اشتغال

از دیدگاه جامعه شناسان و روان شناسان بیکاري یکی از ریشه‌های مهم بزهکاري و کجروي افراد یک جامعه است. بیکاري موجب می‌شود که افراد بیکار جذب مراکز تجمع افراد بزهکار شده، به تدریج، به دامان انواع جرائم و کجروي هاي اجتماعی کشیده شوند. علاوه بر این، چون بیکاري زمینه ساز بسیاري از انحرافات اجتماعی است، افراد با زمینه قبلی وبراي کسب درآمد بیش تر دست به سرقت می‌زنند؛ زیرا که فرد به دلیل نداشتن شغل و درآمد ثابت براي تأمین مخارج زندگی مجبور است به هر طریق ممکن زندگی خود را تأمین نماید. از نظر فردي، بزهکاري به ظاهر معقول‌ترین و بهترین این راه‌هاست. حاصل تحقیقات صورت گرفته نیز حکایت از تأثیر قاطع بیکاري و فقر بر افزایش جرائم دارد (نجفی/1370 /ص 255)

5- نماز یکی از مهم‌ترین عوامل پیشگیري از جرائم و انحرافات اجتماعی

یکی از عالی‌ترین عبادات که موجب یاد و یادآوري مبدأ و معاد است نماز می‌باشد، نماز مجموعه اي گفتار و کردارهایی است که مسلمانان مکلف‌اند شبانه روز طبق آداب و مقررات ویژه با مقدمات خاص در اوقات تعیین شده اي به جا آورند. گرچه آثار و فواید گوناگونی دارد اما عمده‌ترین نقش آن، جلوگیري از فحشا و جرم است. از آن جا که یکی از بلاهاي دوره‌ی معاصر جرائم چه در بعد داخلی و چه در بعد خارجی آن می‌باشد و جوامع گوناگون صرف نظر از نوع جهان بینی و دین و مذهبشان همواره قربانی شدن و مجنی علیه واقع گردیدن هراس و واهمه دارند، زیرا جان، مال، ناموس، دین وعقل و ارزش‌های دیگر اموري فطری‌اند و همگان وسوسه و دغدغه پاسداري از آن‌ها و خوف تعدي و تجاوز به آن‌ها رادارند. از این رو پس از تشخیص این درد، درمان آن از هدف‌های متعالی همه‌ی دولت‌ها، انسان‌ها و خردمندان است، درمان به طور کلی به کلیه روش‌هایی اطلاق می‌شود که هم جنبه‌ی پیشگیري از جرم دارد و هم با تهیه امکانات به شکل خاصی به مطالعه بزهکاري می‌پردازد در مفهوم اولیه و یا بهتر گفته شود در مفهوم عام درمان کلیه شیوه‌ها، روش‌ها، طرق و وسایل پیشگیري کننده از جرم و جلوگیري کننده از مجرم را در بر می‌گیرد در این مفهوم آموزش، تربیت، بهبود شرایط اقتصادي و سیاسی، بهبود نظام مالیات‌ها اصلاح قوانین، توسعه امور بهداشتی و پزشکی، مراکز بازپروري و تربیتی، اعتلاء ویژگی‌های انسانی و اخلاقی، توجه به مبانی اعتقادي... مورد توجه است (نوربها / 1383 / ص 218) برخی نماز را به عنوان یک رفتار دینی بیش تر در حوزه روان شناسی و تأثیر روانی آن بر فرد مورد بررسی قرار داده‌اند و براي نماز، کارکرداجتماعی قائل نیستند؛ در حالی که بررسی پی آمد هاي اجتماعی نماز، نشان می‌دهد که آثار این عبادت از فرد فراتر رفته ودر ساختار جامعه اثر گذار می‌شود. به این ترتیب، با ملاحظه و بررسی متون دینی، نماز می‌تواند از ابعاد زیر بر پیشگیري وکاهش زمینه‌های بروز جرائم، آسیب‌ها و انحرافات و کجرفتاري هاي اجتماعی موثر باشد:

5-1-نماز و پیدایش حس بازدارندگی از جرائم و انحرافات

یکی از شاخصه‌های بهداشت روان، نگرش‌های ناظر به زندگی مانند پذیرش مسولیت ها است که در این جهت نماز نقش تعیین کننده اي دارد. چون نماز آداب و شرایطی دارد که نمازگزار باید آن‌ها را مراعات کند مثلا لباسش غصبی نباشد، یادر اول وقت نماز بخواند و در حال نماز به اطراف خود نگاه نکند. این گونه مسولیت پذیري را در انسان تقویت می‌کند. نمازگزار می‌فهمد که در زندگی فردي مسول است و نمی‌تواند به هر کاري دست زند و اساسا یکی از فوائد نمازبازدارندگی از گناه است. خداوند متعال در قرآن مجید می‌فرماید: ان الصلاه تنهی عن الفحشا و المنکر (عنکبوت /45) طبیعت نماز از آن جا که انسان را به یاد خدا نیرومندترین عامل بازدارنده یعنی اعتقاد به مبدأ و معاد می‌اندازد، داراي اثر بازدارندگی از فحشا و منکر است. انسان که به نماز می‌ایستد و تکبیر می‌گوید، خدا را از همه چیز بالاتر می‌شمرد...

بدون شک در قلب و روح چنین انسانی، جنبشی به سوي حق و حرکت به سوي پاکی و جهشی به سوي تقوا پیدا می‌شود (مکارم شیرازي / 1374 / ج 16 ص 284) البته نماز داراي درجات و مراتب است. هر نمازي به همان اندازه که ازشرایط کمال و حضور قلب و روح عبادت برخوردار است، اثر وضعی و بازدارندگی از گناه دارد. امام صادق (ع) می‌فرماید:" من احب أم یعلم أقبلت صلاته ام لم تقبل، فلینظر هل منعته صلاته عن الفحشاء و المنکر، فیقدر ما منعته منه، قبلت منه" (طبرسی / 1406 / ج 8 ص 447)؛ یعنی، اگر کسی می‌خواهد بفهمد نمازش قبول شد، یا نه به وضع و حال خویش بنگرد. اگر نمازش او را از گناه و معصیت بازداشت، پس قبول شده است. پس نماز به همان میزان و اندازه اي که تأثیر می‌گذارد و بازدارنده از معصیت می‌شود، مقبول است. مفسران براي آیه" ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر" دو معنا ذکر کرده‌اند:1- نهی تشریعی، یعنی پیام آیه این است: اي نمازگزاري که به بارگاه ربوبی راه یافته اي و با او خلوت کرده اي وبا" ایاك نعبد"بیعت نموده ای و با"ایاک نستعین" میثاق محکم بسته اي، گناه نکن و اگر تاکنون در غفلت بوده اي دیگر گناه مکن و به عمل یا فردي نزدیک نشو که خدا دوستش ندارد. 2- صورت دیگر نهی" ان الصلاه تنهی عن الفحشاء" نهی تکوینی است، یعنی اقامه نماز یک اثر وضعی دارد و با آن بازداشتن نمازگزار از نزدیک شدن به گناه است. به پیامبر گفتند: فلان جوان انصاري که پیوسته در مسجد پشت سر شما نماز می‌خواند، آلوده به گناهان زشتی است و از آن دست نمی‌کشد. فرمود: ان صلاته تنهاه یوماً: روزي بالاخره نمازش او را از گناه بازش می‌دارد و پاکش می‌کند. (مکارم شیرازي /1374/ ج 16 ص 187) هم چنین، آیت اله ملکی تبریزي (ره) می‌فرماید: که روایت شده یکی از انصار که با رسول الله (ص) نماز می‌خواند، مرتکب اعمال زشت هم می‌شد، این را براي پیامبر بیان نمودند. حضرت فرمود: همین نماز روزي او را از این کار بازخواهد داشت، طولی نکشید که آن مرد توبه کرد (ملکی تبریزي / 1374 / ص 177) ایشان قویاً معتقد بودند این مطلب که نماز باید آدمی را از ارتکاب فحشا و منکرات باز دارد، حقیقی است که هیچ راه گریزي از آن وجود ندارد؛ زیرا قرآن به صراحت این خاصیت را براي نماز اثبات می‌کند. پس نمازي که این خاصیت در او نباشد و تنها صورت نماز در آن یافت شود لا محاله آن نماز عملی برخواسته از نفاق خواهد بود. زیرا اگر ذره اي از روح نماز با خود می‌داشت به همان اندازه انسان را از فحشا و منکرات باز می‌داشت (همان / ص 177)

2-5 نماز و افزایش تسلط بر خود

قیام خاشعانه انسان در نماز، در برابر خداوند متعال به او نیرویی معنوي می‌بخشد که حس صفاي روحی و آرامش قلبی، امنیت روانی و سلامت روانی را در او پدید می‌آورد. انسان در نماز با همه اعضاي بدن و حواس خود متوجه خدا می شودو از همه اشتغالات و مشکلات زندگی روي بر می‌گرداند و همین حالت روي گردانی کامل از مشکلات زندگی و نیندیشیدن به آن در میان نماز، موجب آرامش روان و سلامت روانی می‌شود. این حالت آرامش روانی، در ایجاد وضعیت سلامت روانی تأثیر بالایی دارد و موجب کاهش شدت فشارهاي عصبی روزانه و تنیدگی‌ها و تنش‌هایی که بسیاري از: مردم دچار آن هستند، می‌شود. پروردگار یکتا در قرآن مجید می‌فرماید:" در زندگی از صبز و نماز کنک بگیرید" (بقره/45) امام صادق (ع) می‌فرماید:" هنگامی که مشکل مهمی براي علی (ع) پیش می‌آمد، به نماز بر می خاست سپس آیه فوق را تلاوت فرمود (مکارم شیرازي / 1374 / ج 1 ص 219) نماز، عامل سازنده اي است که مقاومت و ایستادگی آدمی را در نشیب و فرازهای زندگی، حفظ می‌کند و نمازگزار در مقابل هر خیر و شر و هر اقبال و ادباري، تحمل خویش را حفظ نموده و به هر بادي نمی‌لغزد. شخص نمازگزار با ایمان به قدیت لایتناهی پروردگاري که در مقابلش کرنش می‌کند، خور را در مقابل هر عاملی که قصد به خطر انداختن و ترساندن او را داشته باشد ایمن می‌یابد و ضمن تکرار باوراعتقادي خود طی نمازهاي پنجگانه این ایمنی همه جانبه را، به روان خود تلقین می‌کند و سرانجام آرامش عمیق رادروجود خود ملکه می‌سازد (ر.ك: رعد / 28 و طه/ 14)

3-5- نماز و آرامش بیشتر در عرصه اجتماع

یکی از مواردي که موجب بروز ناهنجاری‌هایی در عرصه حیات اجتماعی می‌شود عدم وجود آرامش و رفتارهاي مبتنی بر عصبانیت و استرس‌های محیطی است. بسیاري از کسانی که در زندان‌ها بدلیل وارد آوردن ضرب و جرح به سایرین به سر می‌برند؛ اغلب اظهار می‌دارند که یک لحظه عصبانی شدند و اختیار خود را از دست دادند. مومن با نماز خود با برون ریزي هیجانی خود و با تخلیه ناپاکی‌ها و افکار منفی، گامی به سوي پالایش روانی خود بر می‌دارد و پالایش روانی یک نتیجه مشخص دارد و آن سلامت روحی و روانی فرد است. خداوند متعال حکیم است و حکیم کارهاي خود را از روي حکمت و تدبیر انجام می‌دهد و در تشریع نماز هم رازهایی است که به تمام آن‌ها نمی‌توان پی برد، ولی با توجه به روایات و قرآن کریم، می‌توان به بعضی از آن‌ها رسید. مهم‌ترین رازهای عبادي همان طهارت ضمیر است که انسان جانش را از هر چه غیر خداست، پاك می‌کند (جوادي آملی / 1381 / ص 31) کسی که دلش با یاد خدا مطمئن و محکم است، آرامش روحی و روانی دارد و هیچ هراسی از غیر خدا ندارد و امیدوار و آرام است؛ چون متکی به قدرت و عظمت الهی است و انوار الهی در درونش رسوخ کرده و یاد خدا عامل آرامش او شده است. قرآن مجید درباره یکی از اسرار نماز می‌فرماید:" همانا انسان حریص آفریده شده است؛ وقتی شري به او برسد، فریاد می‌کشد و جزع می‌کند و هرگاه خیر و نعمتی به او برسد؛ بخل می‌ورزد، مگر نمازگزاران که اینان، افرادي هستند که بر نماز خویش مداومت می‌کنند و به آن اهمیت می‌دهند". (معارج / 22) جوادي آملی می‌فرماید:" این‌ها طبیعت را کوبیده‌اند و فطرت را احیا کرده‌اند و خاصیت نماز احیاي فطرت است"(جوادي آملی / 1381 / ص 41) حضرت علی (ع) می‌فرماید:" پروردگارا، تو از هر مونسی براي دوستانت مونس تري و از همه آن‌ها براي کسانی که به تو اعتماد کنند، براي کارگزاري، آماده تري. پروردگارا، آنان را در باطن دلشان مشاهده می‌کنی و در اعماق ضمیرشان برحال آنان آگاهی و میزان معرفت و بصیرتشان را می دانی، رازهاي آنان نزد تو آشکار است و دل‌های آنان در فراق تو بی تاب. اگر تنهایی سبب وحشت آنان گردد، یاد تو مونس آن‌هاست، و اگر سختی‌ها بر آنان فرو ریزد، به تو پناه می‌برند. (نهج البلاغه / خطبه 225) امام صادق (ع) می‌فرماید:" په مانعی دارد که چون یکی از شما غم و اندوهی از غم‌های دنیا بر او درآید، وضو بگیرد و به مسجد برود و دو رکعت نماز بخواند و براي رفع اندوه خود، خدا را بخواند. مگر نشنیده‌اید که خداوند می‌فرماید: از صبر و نماز یاري بجویید"(طبرسی / 1406/ ج 1 ص 100)

4-5-تقویت وفاداري و وفاي به عهد

ریشه بسیاري از مشکلات، آسیب‌های اجتماعی و جرائم مثل قتل‌های ناموسی، خیانت‌های همسران در حق یکدیگر، انحرافات اجتماعی و اخلاقی ناشی از لجبازي یا مقابله به مثل همسران نسبت به یکدیگر و موارد مشابه را می نوان در عدم پایبندي به امانت‌ها و پیمان‌ها دانست. نمازگزاران با تمرین و تقویت این ویژگی در درون خود، زمینه بروز چنین مسائلی را از بین برده یا حداقل کاهش می‌دهند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:" نمازگزاران کسانی هستند که امانت‌ها و پیمان‌های خود را رعایت می‌کنند". (معارج /32)

5-5- تأثیر نماز بر حفظ وحدت و انسجام مسلمین

یکی از آسیب‌هایی که کشورهاي اسلامی را همیشه دچار دردسر و مشکلات نموده تفرقه است. نماز به ویژه نماز جماعت و جمعه با مجموعه آثاري که دارد موجب می‌شود تا وحدت مسلمین حفظ شده و توسعه یابد. در همین رابطه نبی مکرم (ص) می‌فرماید:" اي مردم، صف‌های (نماز جماعت) را منظم و مساوي کنید و دوش به دوش بایستسد تا فاصله و جدایی میان شما نیفتد و نامرتب نباشید که خداوند دل‌های شما را از یکدیگر دور گرداند و بدانید که من شما را از پشت سر می‌بینم که چگونه نظم را در صف‌های جماعت برقرار می‌کنید". (صدوق / 1384 / ص 520) هم چنین امام صادق (ع) در اهمیت در یک صف شدن به ویژه در صف اول نماز می‌فرماید:" من صلی معهم فی الصف الاول کان کمن صلی خلف رسول الله (ص) فی الصف الاول"(حر عاملی / 1358 / ج 3 ص 3) کسی که در صف اول نماز جماعت اهل سنت شرکت نماید، مانند آن است که در صف اول پشت سر پیامبر) ص) نماز خوانده باشد.

6-5-نماز و حفظ کیان خانواده

یکی از انواع آسیب‌های اجتماعی و زمینه‌های بستر ساز جرائم و انحرافات اجتماعی، سست شدن بنیان خانواده در سال‌های اخیر است. نماز با مجموعه تأثیراتی که دارد می‌تواند به حفظ انسجام و تثبیت خانواده کمک کند. امام صادق (ع) می‌فرماید:" ایما امراه باتت و زوج‌ها علیها ساخطفی حق، لم تقبل منها صلوه حتی یرضر عنها"(کلینی / 1365 / ج 5 ص 507) یعنی، هر زنی که شب بخوابد در حالی که شوهرش به خاطر (مطلب) حقی از وي خشمگین باشد، هیچ نمازي ازاو قبول نمی‌شود، مگر آن که شوهرش از او راضی شود (کلینی / 1365 / ج 5 ص 507) هم چنین امام صادق (ع) می‌فرماید:" اربعه لا تقبل لهم صلوه: الامام الجائر و الرجل یؤم القوم و هم له کارهون و العبد الابلق من موالیه من غیر ضروره و المرئه تخرج من بیت زوج‌ها بغیر اذنه"(بروجردي / 1386 / ج 5 ص 5) یعنی، چهار گروه هستند که نمازشان قبول نیست:1- پیشواي جائر 2- مردي که امامت نماز جماعتی را به عهده می‌گیرد که جماعت از امامت او کراهت دارد 3-عبدي که بدون ضرورت از مولایش فرار کند 4- زنی که بدون اجازه شوهرش از خانه بیرون رود. این احادیث به خوبی نشان می‌دهد که در اسلام حفظ خانواده و انسجام آن تا چه میزان اهمیت دارد. بتابراین، بدلیل آن که فرد نمازگزار در پنجنوبت در روز نماز می‌گذارد و لازمه قبولی آن هم چنین مواردي ذکر شده است؛ از این رو سعی می‌کند تا این موارد رادر زندگی خویش رعایت کند.

نتیجه گیري و پیشنهاد

با توجه به مطالبی که در مقاله بیان شد تحقیقات انجام شده در زمینه نگرش مذهبی و سازگاري اجتماعی آنان نقش غیرقابل انکاري دارد. داشتن روحیه مذهبی همواره با احساس رضایت از زندگی، عزت نفس بالا و خلق و خوي نیکو، همراه بوده است. هم چنین داشتن نگرش مذهبی احتمال اقدام به جرائم مثل خودکشی، قتل، سرقت... و میزان بزهکاري را از بین برده یا در بین افراد کاهش می‌دهد و بالعکس افرادي که از نظر مذهبی در سطح پائین تري قرار دارند، احساس بی هدفی و بیگانگی نسبت به اجتماع در بین آنان متداول تر است. اگر نماز ضایع شود هرگونه فساد و پیروي از انواع شهوات پیدا می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید:" فخلف من بعد هم خلف اضاعوا الصلاة و اتبعوا الشهوات"(مریم /59) اسلام با تشریع نماز، انسان را مکلف نموده که شبانه روز پنج بار به آستان قدس ربوبی روي آورد، که نماز با توجه به مقدمات، شرایط وارکان آن، چنآن چه به طور حقیقی به جاي آورده شود زمینه‌های فساد و تباهی را می‌خشکاند. درباره‌ی نماز که تجلی یادخداوند است، تاکیدات و توصیه‌های وارد شده است، به طوري که معیار پذیرش سایر کارهاي نیک قلمداد شده است؛ ستون دین، معراج مومن و. ... گرچه نماز آثار و فوائد متعددي دارد اما عمده‌ترین آن‌ها، دوري از جرم و گناه است. زیرادر حالت یاد خداوند دل تحت احاطه‌ی کامل او قرار گرفته و زمینه جرم و گناه نیست. و وقتی دل انسان به ذات اقدس احدیت توجه داشته باشد به دنیا و ماسوي الله توجهی ندارد؛ زیرا خداوند در سینه‌ی هیچ فردي دو دل قرار نداده است. ازاین رو اگر بنا است براي جلوگیري از جرائم و انحرافات اجتماعی چاره جویی شود احکام شرعی علاوه بر تقویت اراده، با محتواي عمیق معرفتی و معنوي خود نیز راهگشا و مددرسان هستند. اگر نماز و روزه در همه‌ی ابعاد و مراحل زندگی بسط نیابد، هیأت و وضعیت نوین و متفاوتی به زندگی و رفتار نمازگزار و روزه دار ندهد، عبادت‌هایی ناقص و ناتمام بوده که فقط ثمرات فقهی در بر دارند و از آثار دینی، معنوي و اخلاقی بهره اي نمی‌برد. نماز آن گاه به واقع، نماز است که انسان را بنا به تعبیر قرآن کریم از زشتی‌ها باز دارد؛ به همین علت در قرآن کریم، نماز و صبر (روزه) وسیله و مایه‌ی استعانت قلمداد شده‌اند.

منابع

1-قرآن

2- نهج البلاغه

3- نهج الفصاحه، انتشارات خاتم الانبیاء، چاپ دوم، اصفهان، 1383

4- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بیروت، 1403

5- مطهري، مرتضی، گفتارهاي معنوي، انتشارات صدرا، چاپ هفدهم، قم، 1375

6- جوادي آملی، عبدالله، حکمت عبادات، نشر اسراء، چاپ پنجم، قم، 1381

7- قرائتی، محسن، پرتوي از اسرار نماز، مرکز فرهنگی درس‌های از قرآن، چاپ بیست و دوم، 1388

8-اسدي، هرمز، بررسی نقش نماز در پیشگیري از جرائم، مجموعه مقالات همایش ملی نماز و تحولات فردي، دانشگاه آزاد اسلامی، سوادکوه، 1389

9- مطهري، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا، چاپ پنجاه و هشتم، قم، 1387

10- فیض، علیرضا، مقارنه و تطبیق در حقوق جزاي عمومی اسلام، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، تهران،1377

11- گرجی، ابو القاسم، حقوق جزاي عمومی اسلامی، نشریه موسسه حقوق تطبیقی، شماره 6، تهران، 1355

12- اردبیلی، محمد علی، حقوق جزاي عمومی، نشر میزان، چاپ بیست و یکم، تهران، 1389

13- ستوده، هدایت الله، آسیب شناسی اجتماعی، نشر آواي نور، تهران، 1379

14- علیزاده، جواد محمد، تاثیر نماز در پیشگیري از انحرافات اجتماعی، مجموعه مقالات همایش ملی نماز و تحولات فردي، دانشگاه آزاد اسلامی، سوادکوه، 1389

15-محمدي اصل، عباس، بزهکاري نوجوانان و نظریه‌های انحراف اجتماعی، انتشارات علم، چاپ اول، تهران، 1385

16- نجفی ابرندآبادي، علی حسین و هاشم بیگی، حمید، دانشنامه جرم شناسی، انتشارات شهید بهشتی، چاپ اول، تهران،1377

17- نوربها، رضا، زمینه حقوق جزاي عمومی، گنج دانش، چاپ ششم، تهران، 1381

18- ولیدي، محمد صالح، بایسته‌های حقوق جزاي عمومی، انتشارات خورشید، چاپ اول، تهران، 1382

19- گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزاي عمومی، نشر میزان، چاپ سوم، تهران، 1378

20- رمضانی، ناصر علی، نقش نماز در کاهش آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی،، مجموعه مقالات همایش ملی نماز وتحولات فردي، دانشگاه آزاد اسلامی، سوادکوه، 1389

21- طالبان، محمدرضا، دینداري و بزهکاري، فجر اسلام، تهران، 1380

22-عاملی، محمد حسین، وسائل الشیعه، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، تهران، 1358

23-عبدي، عباس، آسیب شناسی اجتماعی، انتشارات سپهر، قم، 1371

24-کلینی، محمدبن یعقوب، اصول الکافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1378

25- نجفی ابرندآبادي، علی حسینی، بزهکاري و شرایط اقتصادي، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 9، تهران 1370

26- مکارم شیرازي، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1374

27- ملکی تبریزي، حاج میرزا جواد، اسرار الصلوة، ترجمه: رجب زاده، رضا، انتشارات پیام آزادي، تهران، 1374 ش.

28- بروجردي، آقا حسین، منابع فقه شیعه (ترجمه جامع احادیث الشیعه)، ترجمه عده اي از فضلا، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، تهران، 1386

29- طبرسی، فضب بن حسن، مجمع البیان، انتشارات دار المعرفه، قم، 1406 ق.

30-ابن بابویه، محمد بن علب، ثواب الاعمال، به کوشش مجاهدي، محمد علی، نشر سرور، قم، 1384 ش.

31- کی نیا، مهدي، مبانی جرم شناسی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، تهران 1

این مطلب را به اشتراک بگذارید :