غلامعلی افروز/ استاد ممتاز دانشکده روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، دانشگاه تهران، ایران

فرهاد چنگیزی / دکتری روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، کلینیک دانشگاه تهران، ایران

چکیده

نماز، بزرگ‌ترین فریضه اسلام، و روشی برای خودسازی است. انسان با خودسازی، توان خود را برای رفتار و عملکرد بهتر در جامعه افزایش می‌دهد. یکی از مهم‌ترین جوامعی که در دین مبین اسلام به آن تأکید شده‌ است، خانواده است. در این پژوهش، تلاش شده‌ است تا رفتار التزام به نماز، به عنوان یکی از ویژگی‌های فرد دیندار، با استحکام خانواده و میزان رضامندی زوجیت افراد سنجیده ‌شده و مورد بررسی قرار ‌گیرد. به این منظور، از دو مقیاس «نگرش و التزام عملی به نماز» و «رضامندی زوجیت افروز» استفاده شده است. جامعه مورد مطالعه، زوجین با حداقل 5 سال زندگی مشترک و حداقل یک فرزند، بوده‌اند. 237 زوج مراجعه‌کننده به دو مرکز درمانی شهر تهران، به منظور بررسی پزشکی دوران بارداری، نمونه مورد مطالعه را تشکیل دادند. پس از جمع‌آوری داده‌ها، تجزیه و تحلیل آماری به روش همبستگی پیرسون و تحلیل واریانس MANOVA انجام شد. نتایج پژوهش نشان‌داد گروه با التزام عملی قوی به نماز، در خرده‌مقیاس‌های مطلوب‌اندیشی همسران، رفتارهای شخصی، رفتارهای ارتباطی و اجتماعی، و احساسات و رفتار مذهبی، در سطح آماری 01/0 و با خرده ‌مقیاس‌های رضایت زناشویی، روش فرزندپروری، و نحوه تعامل در سطح آماری 05/0 تفاوت معناداری با گروه با التزام عملی ضعیف به نماز دارد. هم چنین میانگین دو گروه در خرده‌مقیاس‌های روش حل مسأله، امور مالی و فعالیت‌های اقتصادی، و اوقات فراغت از مقیاس رضامندی زوجیت افروز، تفاوت معناداری نشان نداد.

مقدمه و بیان مسأله

نماز، کامل‌ترین پاسخ به عالی‌ترین نیاز انسان است: نیاز به خودشکوفایی (افروز، 1392). نماز، يکي از بزرگ‌ترين فرايض اسلامي و عالي‌ترين تکليف مکتب تربيتي اسلام است. برقراري ارتباط با منبع و سرچشمه هستي و استمداد از او به ترميم قواي روحي انسان كمك نموده و باعث تسكين بسياري از گرفتاري‌ها و رنجوري‌هاي روحي- رواني مي‌گردد. نماز، در رأس همه عبادات و سرلوحه برنامه‌های تربیتی و پرورشی اسلام قرار دارد. نماز، در ادیان مختلف، روشی آشنا برای عبادت و ابراز خلوص و بندگی است و در ادیان غیر روحانی نیز مطرح بوده است (انیسی و همکاران، 1388). قرآن و روایات، نماز را وسیله کمک به مؤمنان در هنگام مشکلات، بازداری مؤمنان از رفتارهای ناپسند، وسیله رستگاری و پاک‌شدن مؤمنان از کبر و خودپسندی و موجب آرامش و امنیت قلوب مؤمنان می‌دانند (مطهری، 1368)

دانشمندان علوم جديد نيز مكرراً به آثار مفيد اين عبادت عظيم اسلامي در بهداشت و سلامت جسمي اعتراف مي‌نمايند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند التزام عملی به نماز، انسان را از بسیاری آسیب‌های روانی و اجتماعی مصون می‌دارد. دادخواه و همکاران (1388) نشان دادند در دانشجويان، ميزان افسردگي با نگرش مثبت به نماز كمتر شده است. مطالعه دیگری نشان می‌دهد با توجه به تغيير و تحولاتي كه بر اثر نمازهاي پنجگانه در ناقل‌‌هاي عصبي محرک جنسي به‌ وقوع مي‌‌پيوندد و منجر به مهار شهوت می‌شود، از روابط نامشروع جلوگیری کرده و به استحکام بنیان خانواده کمک می‌کند (ذکری و همکاران، 1390). هم چنین، مرادی و همکاران (1392) نشان داده‌اند دانشجویانی که التزام عملی به نماز و انجام سایر مستحبات دینی دارند، نسبت به سایر دانشجویان، نمره مسئولیت‌پذیری بالاتری می‌گیرند.

از دیگر مواردی که در دین مبین اسلام، تأکید زیادی بر آن می‌شود، بنیان خانواده است. خانواده، رکن اساسی جامعه انسانی است و بی‌شک، با سستی روابط و گسست آن، جامعه نمی‌تواند به رشد و پویایی دست یابد. همه ادیان الهی، بر حرمت و تکریم خانواده، تأکید می‌کنند و در اسلام، به این مسأله مهم، بیش از همه ادیان دیگر، پرداخته شده است و برای تداوم و پایداری ارتباط و پیوند زوجین، آموزه‌ها و نکات ارزشمند زیادی مطرح شده است. نگاه قرآن به خانواده، نگاه به چند نفر كه قصد هم‌زيستي زير يك سقف را دارند، نيست. قرآن، خانواده را نظامي جامع و در مسير كمال مي‌بيند و بالقوه آن را يك مجموعه‌ي متعالي براي تأمين اهدافي مقدس مي‌انگارد كه براي به فضيلت رساندن آن برنامه‌ريزي مي‌كند و جايگاه حقوقي و وظايف افراد را با اين ويژگي تعيين مي‌نمايد (حسینی، 1383).

قرآن کریم، ازدواج را با سایر روابط انسانی، متفاوت می‌داند و آن را میثاق غلیظ می‌نامد (نساء، آیه 21) و جایگاه ویژه‌ای برای آن قائل است. در نگرش اسلامی، دینداران، خانواده را بیش تر قدر می‌دانند چرا که ارزش‌گذاردن بر جایگاه خانواده، از آموزه‌های اسلام است. با این وجود، پژوهش‌های کمی در این خصوص انجام پذیرفته است. بر این اساس، در این پژوهش، رضایتمندی زوجین از پیوند زناشویی در میان مؤمنین ملتزم به اقامه نماز، به عنوان رکن مهم دین اسلام مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. فرضیه پژوهش بر این مسأله بنا شده است که التزام عملی به نماز، به‌عنوان رفتاری که نشانگر دینداری دینداران است، با استحکام بنیان خانواده و رضایتمندی بالاتر زوجین رابطه دارد.

روش و ابزارها

جامعه آماری مورد پژوهش، زوجین ساکن شهر تهران بوده‌اند که حداقل 5 سال از ازدواج آنان می‌گذشت و دارای حداقل یک فرزند بودند. به این منظور، 237 زوج (474 نفر) ساکن شهر تهران که به‌منظور بررسی پزشکی دوران بارداری به دو مرکز درمانی واقع در شهر تهران[1] در مدت زمان یک ماه مراجعه کردند، به‌شیوه در دسترس انتخاب شدند. زوجین، پس از آنکه رضایت قلبی خود را مبنی بر شرکت در پژوهش به‌صورت کتبی بیان نمودند، با دو مقیاس”نگرش و التزام عملی به نماز» و”رضامندی زوجیت افروز» مورد ارزیابی قرار گرفتند:

الف) مقیاس نگرش و التزام عملی به نماز: این مقیاس دارای 50 عبارت است و توسط انیسی، نویدی و حسینی‌نژاد نصرآباد در سال 1388 ساخت و هنجاریابی شد. ضریب اعتبار بازآزمایی 96/0 و همسانی درونی آن 92/0 به‌دست آمد. در پژوهش جاری آلفای کرونباخ کل 89/0 محاسبه شد که مقداری قابل پذیرش و مناسب است. سؤالات، در مقیاس لیکرتی پنج نقطه‌ای از «هیچ ‌وقت» تا «همیشه»، نمره‌گذاری شده‌اند. برای گزینه «هیچ ‌وقت» نمره صفر، برای «خیلی‌کم» نمره یک، برای «گاهی» نمره دو، برای «اغلب» نمره سه و برای «همیشه» نمره چهار درنظر گرفته شده است. برخی سؤالات به صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند و دامنه نمرات از صفر تا دویست، متغیر است. نمرات بالاتر، نمایانگر اهمیت و التزام بیش تر به اقامه نماز است.

ب) مقیاس رضامندی زوجیت افروز: مقیاس مقیاس رضامندی زوجیت افروز در سال 1387 ساخته و در 1389 هنجاریابی شده است. در این پژوهش از فرم بلند این مقیاس، با صد و ده عبارت استفاده شده است که در مقیاس چهارنقطه‌ای، به صورت کاملاً موافقم، 3 نمره؛ موافقم، 2 نمره؛ مخالفم، 1 نمره؛ کاملاً مخالفم صفر نمره؛ نمره‌گذاری می‌شود. دارای ده خرده مقیاس شامل: مطلوب ‌اندیشی همسران، رضایت زناشویی، رفتارهای شخصی، رفتارهای ارتباطی و اجتماعی، روش حل مساله، امور مالی و فعالیت‌های اقتصادی، احساسات و رفتار مذهبی، روش فرزندپروری، اوقات فراغت، و نحوه تعامل است. آلفای کرونباخ در یک نمونه 398 نفری از زوجین 99/0 محاسبه شده است و با مؤلفه‌های رضایت زناشویی انریچ، 47/0 همبسته است (محبی، 1389).

یافته‌ها

در نمونه مورد پژوهش، میانگین سنی مردان 24/34 و میانگین سنی زنان 84/30 بود. میانگین سال‌های ازدواج، 82/6 سال و میانگین تعداد فرزندان 2/1 محاسبه شد. زوجین، به منظور بررسی‌های پزشکی دوران بارداری، به مرکز درمانی مراجعه کرده بودند. نتایج بررسی همبستگی بین رضامندی زوجیت با التزام عملی به نماز، در جدول 1 و 2 آمده است.

نتایج نشان می‌دهند ارتباط این دو متغیر، در سطح آماری 05/0 گرچه معنادار است، اما این اختلاف، زیاد نیست. به‌عبارتی، زوجینی که به فرایض دینی، مانند نماز، التزام و تأکید حقیقی دارند، از ارتباط زناشویی خوشایندتر و استحکام خانوادگی بیش تری سود می‌برند. اما از لحاظ آماری، این ارتباط به اندازه کافی قوی نیست. بنابراین تلاش شد تا با بررسی دقیق‌تر خرده مقیاس‌های هر دو آزمون، ارتباط دقیق‌تری میان این دو متغیر یافت شود. لذا به منظور حذف اثر پراکندگی داده‌ها، دو گروه چارک بالا و چارک پایین از میان شرکت‌کنندگان در پژوهش، بر اساس نمرات کل در مقیاس نگرش و التزام عملی به نماز، انتخاب شدند. بنابراین، متغیر مستقل پژوهش، به متغیر کیفی تبدیل شده و تجزیه و تحلیل آماری با کمک روش مانوا، صورت پذیرفت. تعداد افراد در گروه چارک بالا، یعنی گروه با نگرش و التزام عملی قوی‌تر به نماز 142 نفر و گروه چارک پایین، یعنی گروه با نگرش و التزام عملی ضعیف‌تر به نماز 104 نفر بودند. جدول 3، نتایج به‌دست آمده از تحلیل واریانس را نشان می‌دهد.

جدول 3: نتایج تحلیل واریانس مانوا مربوط به رضامندی زوجیت و ابعاد آن در دو گروه با و بدون نگرش و التزام عملی به نماز[2]

همان طور که از نتایج جدول 3 پیداست، نگرش و التزام عملی به نماز، با خرده‌مقیاس‌های مطلوب‌اندیشی همسران، رفتارهای شخصی، رفتارهای ارتباطی و اجتماعی، و احساسات و رفتار مذهبی، در سطح 01/0 و با زیرمقیاس‌های رضایت زناشویی، روش فرزندپروری، و نحوه تعامل در سطح 05/0 ارتباط معنادار دارد. میانگین دو گروه در خرده‌مقیاس‌های روش حل مسأله، امور مالی و فعالیت‌های اقتصادی، و اوقات فراغت از مقیاس رضامندی زوجیت افروز، تفاوت معناداری نشان نمی‌دهد.

بحث و نتیجه‌گیری

پایبندی به اصول خانواده و تلاش برای استحکام پایه‌های آن، از آموزه‌های دین مبین اسلام است که همواره در قرآن کریم و منابع دینی موثق، به آن تأکید شده و مورد توجه بوده است. بدیهی است فرد مؤمن و متقی، از جنبه درونی و بیرونی، از آموزه‌های دین خود اثر می‌پذیرد. خلوص دل و رقّت قلب، از اثرات درونی و روحانی دینداری و تقواست (مطهری، 1383). و اما دینداران با انجام فرایض واجب و مستحب دینی خود، از جمله به جای آوردن عبادات، شناخته می‌شوند. در پژوهش جاری، نشان داده شد التزام عملی به نماز و نگرش مثبت به اقامه نماز، به عنوان رکن اصلی دین اسلام و از واجبات دین، در رفتار و کردار فردی و اجتماعی نمازگزار مؤثر بوده و در روابط خانوادگی وی تأثیرگذار است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از ارزیابی دو مقیاس «نگرش و التزام عملی به نماز» و «رضامندی زوجیت افروز» ارتباط بین این دو مفهوم مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفت. نتایج نشان دادند دینداران هرچه التزام بیش تری به اقامه نماز و به ‌جای ‌آوردن این فریضه بزرگ الهی دارند، در ساختار خانواده، سازگارتر و همدل‌تر با همسر خود می‌باشند. خصوصاً که در برخی مقیاس‌ها که سازگاری و ژرف‌اندیشی و همدلی تأثیر بیش تری بر روابط زوجین دارد، مانند خرده ‌مقیاس‌های مطلوب‌اندیشی، رفتارهای شخصی، ارتباطی و اجتماعی، و احساسات و رفتارهای مذهبی، اثربخشی نماز پررنگ‌تر و قوی‌تر است. التزام به نماز، به عنوان یک عبادت فردی و اجتماعی، موجب سازندگی و بلوغ روحی، روانی و عقلانی فرد شده، و او را برای مناسبات اجتماعی و رویارویی با مسائل و مشکلات زندگی روزمره آماده‌تر می‌سازد. انسان، نیازمند محبت و ارتباط عاطفی عمیق است. خداوند در آیه 21 سوره روم بر نقش محبت و مهرورزی در خانواده تأکید می‌کند. بسیاری از بزرگان علم روانشناسی نیز نیازهای عاطفی را از نیازهای بنیادین انسان می‌دانند (مازلو، 1943، به نقل از ریو، 2005، ترجمه سیدمحمدی، 1392) که در ارتباطات صمیمانه خانوادگی و میان همسران، به بهترین و سالم‌ترین شکل، ارضا می‌شوند.

از طرفی، به‌جای آوردن پنج نوبت نماز یومیه، احساس مسئولیت‌پذیری و نظم و انضباط ذهنی را افزایش می‌دهد که همگی در اداره زندگی مشترک مؤثر هستند. ضمن آنکه راز و نیاز با خالق یکتا، به طور مرتب و روزانه، خلوص قلب را افزایش داده و روح را صیقل می‌دهد. خصوصاً اگر این فریضه دینی، با خلوص و خشوع و حضور قلب ادا شود. غزالی (1371) اخلاق را «اصلاح و پیراستن قوای نفس» می‌داند و معتقد است اخلاق، باعث می‌شود انسان با سهولت، آسانی و بدون تأمّل و اندیشه رفتار نماید. این حالت، زمینة صدور افعال پسندیده و نیکو و دوری از افعال زشت و ناپسند است» اخلاق، در دین مبین اسلام، به بهترین نحو تقویت می‌شود و مورد اهمیت قرار می‌گیرد. رشد اخلاق و تقویت احساس مذهبی، موجب تلطیف روان و اعتلای وجود می‌شود (افروز، 1392) و آرامشی به همراه دارد که در مدیریت زندگی زناشویی، برای زنان و مردان مؤمن و متقی مفید است.

در پژوهش جاری، خرده‌ مقیاس‌های روش حل مسأله، امور مالی و فعالیت‌های اقتصادی، و اوقات فراغت از مقیاس رضامندی زوجیت افروز، اختلاف معناداری بین دو گروه نشان ندادند. به نظر می‌رسد این خرده مقیاس‌ها، موارد بیش تری از سلیقه‌ها و تفاوت‌های فردی، و برخی مهارت‌های اجتماعی را می‌سنجند که با رفتار دینداری، همبستگی کم تری دارند.

بر اساس آن چه در این پژوهش به‌دست آمده است، محققین پیشنهاد می‌کنند متولیان آموزش و تعلیم و تربیت در کشور اسلامی ایران، در راستای فرهنگ‌سازی و آموزش فواید نماز و سایر فرایض دینی تلاش نمایند و از طریق مستقیم آموزه‌های غنی اسلامی، در کاهش مشکلات و ناسازگاری‌های زوجین گام‌های بیش تری بردارند. هم چنین، آگاه‌سازی قشر جوان‌تر جامعه، اعم از کودکان و نوجوانان، آنان را برای زیستنی عارفانه و عاشقانه در آینده نزدیک، آماده‌تر می‌سازد.

منابع

قرآن کریم.

افروز، غلامعلی. روش‌های پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان. تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، 1392. چاپ سی و یکم.

 انیسی، جعفر؛ نویدی، احد؛ حسینی نژاد نصرآباد، اعظم. (1388). ساخت و اعتباریابی مقیاس نگرش و التزام عملی به نماز. مجله علوم رفتاری، دوره 4، شماره 4، صفحات 318-313.

حسینی، اکرم. 1383. تحكيم خانواده در آموزه‌هاي قرآني. کتاب زنان، سال 7، شماره 26.

دادخواه بهروز؛ محمدي محمدعلي؛ مظفري ناصر؛ مولايي بهنام؛ دادخواه دلاور. (1388). بررسي رابطه نماز با ميزان افسردگي در دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي اردبيل. طب و تزکيه، دوره 17، شماره 75-74، صفحات 28-23.

ذکری، سیده‌منصوره؛ کوهپایی، علیرضا؛ کریمی‌یزدی، حسن. (1390). نماز و بهداشت جنسي: مقاله مروری. مجله دانشگاه علوم پزشكي قم، ویژه‌نامه طب و دین، دوره 5، شماره 3.

ریو، جان مارشال. ترجمه سیدمحمدی، یحیی. انگیزش و هیجان، ویراست چهارم. تهران، نشر ویرایش، چاپ بیستم، 1392.

غزّالی، محمّد. کیمیای سعادت. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1371.

مطهری، مرتضی. انسان کامل. تهران، انتشارات صدرا، 1383، چاپ سی‌ام.

مطهری، مرتضی. آزادی معنوی. تهران، انتشارات صدرا، 1389.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :