چکیده

«امروزه بیماری های روانی همواره به عنوان خطری انسان و جامعه را تهدید می کند و انسان ها بیش از هر چیز به آرامش و سلامت روانی نیاز دارند زیرا در سایه آرامش می توانند به رشد و کمال اهداف عالی و سجایای اخلاقی برسند. از سوی دیگر سلامت روانی در گرو جلوگیری از علل و عوامل و شرایط تنش زا نهفته است. به یقین می توان گفت آرامش روانی و عاطفی مهم ترین نیاز روزافزون همه انسان ها در گستره جهان است، زیرا غالب افراد در دنیای امروز به ویژه در غرب از ناامنی روانی، اضطراب و افسردگی رنج می برند و اگر انسان در پی درمان واقعی خویش است باید خودفریبی نکرده و در پی راه حل های بیهوده نباشد. اگر به ریشه بیماری های روانی جامعه دقت کنیم به یکی از علل آن یعنی ضعیف بودن ارتباط با انسان ها با خدا،انجام ندادن فرایض معنوی و اقامه نکردن نماز می رسیم». (افروز، 93:1383).

پژوهش حاضر به بررسی اجمالی و مختصری درباره نقش نماز در ارتقای سلامت روانی و اجتماعی پرداخته است. این مقاله باروش کتابخانه ای انجام شده است و ابزار گردآوری اطلاعات در آن فیش برداری از منابع پایگاه های اطلاعاتی، شبکه جهانی اینترنت، کتب و مقالات فارسی و لاتین با موضوع مقاله بوده است. «نتایج این مقاله نشان می دهد که نیایشگران و دارندگان ارتباط با خدا و کسانی که نماز می خوانند از اضطراب کم تر و آرامش بیش تری برخوردارند و درجه اعتماد به نفس آنها بیش تر است و هم چنین در هنگام بروز موقعیت تنیدگی زای روزمره انسان ها به انجام فرایض دینی نظیر تلاوت قرآن و نماز و ذکر تمایل دارند». (طباطباییان،167:1388).

مقدمه

ارتقای سلامت روانی افراد جامعه یکی از مهم ترین مسائل اساسی انجامعه است که باید از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گیرد. وظیفه اصلی بهداشت روانی تامین کننده سلامت فکر و روان افراد جامعه است. اضطراب و نگرانی و افسردگی و نیز دیگر بیماری های روانی همیشه در مسیر رشد و حرکت بشر و از موانع بزرگ ادامه حیات سالم بوده است و به عنوان خطری انسان و جامعه را تهدید می کند و عوارض ناشی از آن در زندگی فردی و اجتماعی کاملا محسوس است. آرامش روانی به عنوان نیمه گمشده و آرزوی بشر تعریف شده است و انسان برای رسیدن به آن نهایت کوشش را به کار می برد و این کوشش از ابتدای خلقت تا کنون استمرار داشته و بعدها نیز ادامه خواهد داشت. امروزه بسیاری از روانشناسان دریافته اند که نماز و دعا و داشتن یک ایمان محکم به دین نگرانی و تشویش وترس را که زمینه سازبسیاری از بیمای ها است بر طرف می کند.» (طباطباییان، 169:1388).

«پیرامون اهمیت مذهب بر سلامت روانی می توان به سخن بنیامین راش به عنوان پدر علم روانپزشکی اشاره کرد. او اظهار می دارد که نقش مذهب در سلامت روانی انسان همانند اکسیژن بر تنفس است». (کرمی و همکاران،34:1385).

پیامبر اکرم اسلام (ص) به هنگام فرا رسیدن اقامه نماز می فرمود: «ای بلال مارا با نماز به آرامش وادار» و در حدیث آمده است : «هرگاه امری بر رسول خدا سخت می آمد به نماز می ایستاد. حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی ناشی از نماز انسان را از اضطرابی که بیماری روانی همواره از آن رنج میبرد می رهاند.از آن جا که نماز، دعا و نیایش در فرهنگ اسلام ذکر محسوب می شوند و برابر آیات و روایات اذکار به عنوان یک سپر حمایتی انسان ها را در برابر مسائل و بلایا حفظ می نماید. در این بین نمازدارای رفیعترین جایگاه است.«راشدی،65:1380).

پیشینه تحقیق

- افروز، غلامعلی؛ مهدی خانبانی؛ پریسا چیتی (1386). «بررسی اثربخشی نماز نماز در ارتقاء بهداشت روان خانواده ها: به این نتیجه رسیدند که نماز و نیایش اثر مستقیم بر سلامت روانی افراد و از بین رفتن اضطراب و استرس در انها می شود.»

-گلمغانی، صغری (1387). «تاثیر نماز در بهداشت روان :به این نتیجه رسیدند که عبادت و نماز نقش موثری در ارامش افراد دارد.»

طرح مساله

مطالعه درباره سلامت روانی افراد، ابعاد و عوامل پیش بینی کننده و ارتقا دهنده آن به علت اهمیت فراوان آن همیشه توجه روانشناسان، فلاسفه و پزشکان را به خود جلب کرده است.در طول تاریخ عقاید درباره دین،سلامت و عوامل تنش زا، الگوهای تاثیر گذار بر آنها و شیوه های پیش گیری،تشخیص و درمان بیماری ها تغییر پیدا کرده است.(راشدی،64:1380)

«متاسفانه با وجود تحولات علمی و صنعتی در قرن حاضر و پیشرفت های مهم پزشکی در دهه های اخیر استرس و مشکلات روحی و روانی در جامعه بشری رو به افزایش است و اختلالات عاطفی و ناسازگاری های فردی واجتماعی زیاد شده است.تحقیقاتی که در ایران انجام شده است نشان می دهد که 20 تا25 درصد مردم دچار اختلالات عصبی و روانی هستند و نیاز به مشاوره و درمان های روان شناسی دارند» (طباطباییان، 173:1388). اکنون «دیدگاه زیستی، روانی، اجتماعی” دیدگاه نظری برجسته ای است که فرض اساسی آن تاثیر عوامل زیست شناختی، روان شناختی، معنوی و اجتماعی در تعیین سلامت و بیماری است. «طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، سلامت، حالت تندرستی کامل جسمانی، روانی و اجتماعی است و نه صرفا فقدان ضعف یا بیماری.” (گنجی،101:1386). از دیدگاه الگوی زیستی و روانی و اجتماعی سلامت چیزی است که فرد از طریق نیازهای زیست شناختی،روحی،رئانی و اجتماعی آن را بدست می آورد. امروزه بر همگان روشن است که تامین نیازهای روانی وعاطفی در پناه معنویت و دین نهفته است و اجرای عوامل و فرایض دینی از جمله نماز علاوه بر این که احساسات معنوی انسان را تحریک می کند موجب کاهش ناملایمات و ناراحتی های روزمره می شود. حضرت علی (ع)می فرماید: «ذکرالله دواء اعلال النفوس» (یاد خدا داروی انواع بیماری روانهاست). (غررالحکم و دررالکلم). به طور کلی زمانی سطح سلامت در یک خانواده بالا و بهینه است که همه ابعاد سلامت یکپارچه اند و با هم کار میکنند.بدین ترتیب محیط شخصی (کار،خانواده و اجتماع) و ابعاد معنوی،جسمانی،هوش و اجتماعی برای ایجاد تعادل باهم هماهنگ میشوند.درونمایه دینی و معنوی زندگی الهام گرفته از ارزش های خاصی است که به صورت فضایل نقش ایفا می کنند.از طریق این ارزش ها به حقیقت و ذات این فضایل تقرب می یابد. (افروز،53:1369).پزشک فرانسوی الکسیس کارل ثابت کرد که نماز موجب نشاط و سلامت روانی و معنوی مشخصی در خانواده  ها میشود.

الکسیس کارل (دکتر، جراح، فیزیولوژیست فرانسوی وبرنده جایزه نوبل) می گوید: دعا و نماز قوی ترین نیرویی است که انسان ها می توانند ایجاد کنند. نیرویی است که چون قوه جاذبه زمین وجود حقیقی دارد. در حرفه پزشکی خود مردانی دیده ام که پس از این که تمام معالجات در ایشان موثر نیفتاد و مایوس شدند با نیروی دعا و عبادت و نماز از بیماری رهایی یافته اند. دعا و نماز همچون رادیوم یک منبع نیروی مشعشعی است که خود به خود تولید می شود. (طباطباییان، 121:1388). آنان که زندگی را پوچ، بی معنی و بی هدف تصور می کنند و آن را رنگ باخته و از دست رفته می بینند به نومیدی، افسردگی، اضطراب، روان پریشی، درون گرایی و انزوا طلبی مبتلا می گردنند. دین اسلام دستورهای منظم و دقیق برای سعادت دنیا و آخرت دارد و از عمده ترین وظایفی که برای پیروان خود معین کرده است مداومت بر یاد خدای سبحان در نظر اسلام والاترین و بلندترین مقام انسانی زمانی پدید میآید که انسان یاد خدا کند و روحش متوجه او گردد. نماز در بین احکام اسلامی دارای رفیع ترین جایگاه است و از آن جا که سرود آزادی و آزادگی است نمازگذار حقیقی را زا نگرانیها و اضطراب های ناشی از اسارتهای دشمنان ودرونی و بیرونی آزاد می سازد و چون ارتباط صمیانه ای میان آفریده ضعیف و آفریدگار تواناست،راحت رسان قلوب خسته و آرام بخش دل های ناتوان و مضطرب است. نمازگزار با رفع اضطراب ها به طمانینه ای خدایی میرسد و روحش راحت و روانش صاف و روشن است. (راشدی،67:1380)

ما در نماز می کوشیم تا به حضور قلب و تمرکز برسیم و با وجود اضطراب و تنش رسیدن به آن محال است.بنابراین با کانونی کردن ذهن،سعی می کنیم که خود را زا قید اضطراب و تنش آزاد و رها کنیم و نماز می تواند تمرینی برای رسیدن به آرامش کلی و عمومی باشد. (همان:66)

تشویش و اضطراب و بی هویتی و بی هدفی و فریب کاری و تردید و نا امنی فکری و اجتماعی بزرگترین آفت دنیای غرب و جامعه غرب زده است.اما ایدئولوژی و راه و روش های اسلامی در همه زمینه ها بر منطق صحیح ومستدل و بر فطرت آدمی و نظام آفرینش مبتنی شده است و رمز جامعیت آن برنامه ها و رهنمود های آن است که نماز یکی از این برنامه هاست. نماز،نمازگزار را از اضطراب و دغده دور نگه میدارد به او آرامش روح و روان می بخشد و براثر آرامش روانی،اعصاب قلب ودیگر اندامهای بدن نیز به راحت و آرام میرسند.توقف خاشعانه و خاضعانه انسان در برابر خداوند به انسان نیرویی معنوی می بخشد که صفای روحی و آرامش و امنیت روانی را برمی انگیزد. اگر نماز به طور شایسته و صحیح برگزار شود و انسان با تمام اعضای بدن و حواس خود متوجه خدا میشود و از اشتغالات و مشکلات دنیوی روبرمی گرداند و جز به خدا و آیات او که در نماز بیان می شود فکر نمی کند همین روگردانی از امور دنیوی و نیندیشیدن به آنها در اثنای نماز موجب آرامش روان و آسودگی عقل و فکر می شود که تاثیر زیادی در کاهش اضطراب ها و تشنجات عصبی ناشی از فشارهای زندگی و پایین آوردن حالت های نگران کننده و دغدغه های خاطر داردو اقامه نماز در اوقات مختلف شبانه روزمهم ترین عامل ایجاد تعادل روحی و جسمی درانسان است.به طور کلی می توان گفت یکی ازحکمت های نهفته در عبادات پیشگیری یا درمان است. انسان پس از نماز بلافاصله به ذکر دعا و تسبیح می پردازد که همین به تداوم حالت تمدد و آرامش کمک می کند.اصولا انسانی که با خدای خود به مناجات می پردازد و از مشکلاتی که برای او لاینحل است و او را مضطرب و نگران نموده و به درگاهش پناه می برد و یا بازگو کردن اسرار پنهانی و رنج های خود در حل مشکلات و برآوردن نیازها از او استمداد می طلبد بنابراین روح صبر در او دمیده شده و مشکلات قدرت اضطراب زایی خود را از دست میدهند بنابراین نماز و دعا به درگاه خداوند از شدت نگرانی ها و اضطراب های آدمی می کاهد و جرقه امید را در دل زنده می سازد. (زینلخانی،252:1384)

«ویلیام جیمز می گوید: آرامش جاویدان اعماق اقیانوس ها، هرگز با امواج طوفانی سطح آن مشوش نخواهد شد. کسی که  متکی به حقایق بزرگ معنوی است،از تغییرات و تطورات مختصر و فراز و نشیب های دائمی زندگی دستخوش نگرانی و تشویش نمی شود از این رو است که شخص صاحب ایمان مذهبی از هرگونه اضطراب مصون بوده و به اصطلاح در قالب پیچ وخم های روزگار تن به قضا خواهد داد و با آمادگی کامل از آن استقبال خواهد کرد.»(نیکزاد،122:1380).

«مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای درباره نماز فرموده اند:نماز تسلی بخش و آرامش گر دلهای مضطرب و خسته و به ستوه آمده و مایه صفای باطن و روشن روان است.”(خرسندی،143:1389)

هم چنین هوماس هایسلوپ می گوید:مهم ترین عامل خواب آرام بخش که من در طول سالهای متمادی تجربه و ممارستم در مسائل روانی به آن پی برده ام همین نمازاست. من به عنوان یک پزشک میگویم بهترین وسیله ایجادآرامش دردرون واعصاب که تاکنون شناخته ام نماز است.«کازرونی،95:1392).درمطالعه دیگری که از سوی پارگامنت انجام شد،نتایج نشان داد که دین نقش مهمی در رویارویی با تنیدگی های روزمره داردو میتواند اثرات بحران های شدیدزندگی را تعدیل کند.(طباطباییان،169:1388). تاثیرنمازدرکاهش اضطراب وونگرانی وافسردگی بیماران روانی ووایجاد سلامت روانی،شبیه تاثیر روان درمانی برخی از روان درمانگران معاصر برای درمان اضطراب وافسردگی بیماران روانی است.روان درمانگران معاصراز جمله ژوزف ولپه برای درمان اضطراب برای درمان اضطراب وافسردگی ازروشی به نام منع متقابل استفاده میکنند که به نام درمان از طریق آرام سازی مشهور است.پرواضح است که تشابه میان روش روان درمانی واثرروان درمانی منتج ازنماز،بسیارمشهود است.انسان بلافاصله بعد از نماز به ذکردعاوتسبیح می پردازدکه این همان حالت ارامش وسلامت روانی راموجب میشود.(همان،171)همچین نمازموجبات افزایش اعتماد به نفس را فراهم می اورد.وقتی آدمی با خدا سخن میگوید واز او استعانت می جوید(ایاک نعبد وایاک نستعین)توان بیش تری در خود احساس میکند که ناشی ازاتکای به خدای تعالی است وداشتن چنین نقطه اتکایی باعث افزایش اعتماد به نفس در فرد می گردد.

نتیجه چند تحقیق

«این موضوع از دید علم پزشکی ثابت و مطرح شده است که نماز و نیایش به واسطه آزاد سازی آندورفین ها موجب کاهش استرس و فشار روانی میشود.به تجربه ثابت شده است که تلاوت قرآن خواندن پروردگار به اسم اعظم و اسماء حسنی و تکرار تسبیحات که همگی ذکر خداست آرام بخش و برطرف کننده مشکلات روانی و روحی بوده و اتفاقا متون دینی ما هم آنها را در رفع مشکلات توصیه کرده اند. سه تن از روانشناسان به نام های”کتوین،براون و مارگارید» بیماران قلبی را که در بخش قلب یک بیمارستان بستری بودند و قرار بود در روزهای آینده جراحی قلبی شوند مورد مطالعه قرار دارند و متوجه شدند که بیماران نیایشگر و مرتبط با خدا استرس کم تری نسبت به سایر بیماران دارند از این رو دعا و نیایش را به عنوان یک مکانیزم دفاعی پذیرفتند.یک تحقیق می گوید پرسشنامه ای را که دارای 28سوال بود درباره نماز تهیه کردیم و آن را درسطح نماز جمعه تهران به یکصد نفراز مومنان نمازگزار دادیم بعد از محاسبات آماری و استخراج داده ها این نتایج بدست آمد:دو متغیر مورد مطالعه یعنی نماز و اضطراب با هم رابطه دارن و از هم جدا نیستند و این رابطه معکوس است. به این شکل که بین وضعیت فرد نسبت به خواندن نماز و کاهش اضطراب رابطه معناداری وجود دارد. با این توضیح هراندازه فرد ایمانش قویتر و پایبندی -اش به فرایض دینی زیادتر باشد در مقایسه اضطراب کم تری دارد»(راشدی،61:1380).

نتیجه گیری

نتایج تحقیقات فراوان نشان میدهد که اعمال و فرایض دینی و نماز در کاهش تنشها و تاملات روزمره وتامین سلامت و بهداشت روانی افراد موثر است.کلمه نماز نشان میدهد که رابطه ای میان انسان و پروردگارش وجود دارد وقوف خاشعانه و خاضعانه در نماز در برابر خداوند متعال به او نیرویی معنوی می بخشدکه حس صفای روحی و آرامش قلبی،امنیت روانی و سلامت روانی درونی پدید می اید.حالت تمدد اعصاب وآرامش روانی ناشی ازنمازانسان رااز اضطراب و افسردگی رها می کند زیرا چنین حالتی هایی عموما تا مدتی پس از نماز در انسان باقی می ماند و ادامه می یابد. «امروزه بسیاری ازروانشناسان دریافته اند که دعا و نماز و داشتن یک ایمان محکم به دین، نگرانی، اضطراب، تشویش و ترس راکه زمینه سازبسیاری از بیماری ها است بر طرف می کند. الا بذکرالله تطمعن القلوب.*.”(طباطباییان،169:1388)  *سوره رعد(28)

منابع و مآخذ

-قرآن مجید (با ترجمه الهی قمشه ای)

-گنجی،حمزه (1386)،بهداشت روانی.  تهران،انتشارات ارسباران

-زینلخانی، عبدالله (1384) : پیوند با خدا.  تـهران : انشارات دانش پرور

-راشدی، حسن (1380) : نمازشناسی .  قم : انتشارات مهر

-نیکزاد، عباس (1380) : صراط مستقیم.  قم : انتشارات بوستان کتاب

-خرسندی، حسن (1389) : چرا بعضی ها نماز نمی خوانند.  قم :انتشارات معصومین

-افروز، غلامعلی (1383) : روش های پرورش احساس مذهبی نماز.  تهران : انتشارات انجمن اولیاء ومربیان

-افروز، غلامعلی (1369) : ضرورت ارزیابی مستمر از تامین نیازهای اساسی و بهداشت روانی دانش آموزان، تهران نشریه پیوند.  انتشارات انجمن اولیاء و مربیان

-طباطبائیان، قنبر (1388) : اسرار فواید پزشکی نماز شب : انتشارات گلها

-گلمغانی،صغری (1387) :تاثیر نماز در بهداشت روان.  درسمینار باورهای دینی در دانشگاه علوم پزشکی اردبیل

-کازرونی، محسن (1392) : خلوتگه راز.  تهران : انتشارات بهمن

-افروز،غلامعلی(1386):بررسی اثربخشی نماز در ارتقای بهداشت روان خانواده ها.روزنامه ایران شماره 3782

این مطلب را به اشتراک بگذارید :