چکیده

سابقه و هدف: فرزند انسان نتیجه آمال و آرزوهای او می‌باشد؛ زیرا که او ثمره حیات وی محسوب می‌گردد که به عنوان جانشین در روی زمین باقی می‌ماند. شایسته است که این نماینده واقعی انسان، به خصوصیات ویژه‌ای تربیت و آراسته گردد، نمی‌توان به این هدف نایل گردد؛ مگر اینکه فرزند را به آداب نیکو تربیت نمود.پیامبر (ص) می‌فرمایند:”اکرِمُوا أولادَکُم و أحسِنوا آدابَهُم یُغفَرلَکُم؛  فرزند خود را گرامی بدارید و آنان را خوب تربیت کنید تا آمرزیده شوید.» برای رسیدن به این هدف، خود والدین باید اهل ایمان باشند تا آن چه را که می‌خواهند به فرزندشان بیاموزندو براساس آموزه های دینی و اسلامی فرزندان خود را تربیت نمایند. نماز ارتباط قلبی انسان با یاد خداست و نقشی بسیار سازنده در تربیت روحی و اخلاقی انسان دارد. كسانی كه با نماز آشنا هستند به پایگاه روحی و معنوی با ارزشی دسترسی دارند.کودکان و نوجوانان به این پناه معنوی بیش تر نیازمندند.کودکان ونوجوانانی كه اهل نماز هستند در صورتی كه لغزش هایی داشته باشند با اتكاء به این ارتباط پیوسته و منظم، راحت تر می توانند از لغزش های خود برگردند، از این رو نباید از نقش اساسی نماز در تربیت كودكان و نوجوانان غفلت كرد..هدف این مقاله تاثیر نماز بر تربیت کودکان می باشد.

مواد و روش ها: این مطالعه به روش کتابخانه ای و هم چنین به صورت مروری بر متون و تحقیقات مرتبط با تاثیر نماز بر تربیت کودک و نوجوان،از طریق سایت های google.magiran.irandoc.sidو سایت اقامه نماز و پژوهشگاه تعلیم و تربیت  و در مجموع 6 منبع بود،انجام پذیرفت. 

نتیجه گیری: انسان به روش های مختلف بندگی و نیاز خود را به خداوند اعلام می دارد که یکی از مهترین آن خواندن نماز است، روح عبادت که در فطرت انسان نهفته است باید از همان ابتدای تولد در مسیر درست قرار بگیرد و این نتیجه زمانی حاصل می گردد تا تمام شرایط از همان کودکی مهیا گردد زیرا دوران کودکی دوره تکوین و پایه گذاری شخصیت است و این امر زمان محقق می گردد که کودک به روش صحیح توسط عوامل موثر بر تربیت او پرورش یابد.

مقدمه

فرزند انسان نتیجه آمال و آرزوهای او می‌باشد؛ زیرا که او ثمره حیات وی محسوب می‌گردد که به عنوان جانشین در روی زمین باقی می‌ماند. شایسته است که این نماینده واقعی انسان، به خصوصیات ویژه‌ای آراسته گردد، و نمی‌توان به این هدف نایل گردد؛ مگر اینکه فرزند را به آداب نیکو تربیت نمود. پیامبر (ص) می‌فرمایند:”اکرِمُوا أولادَکُم و أحسِنوا آدابَهُم یُغفَرلَکُم؛ (1) فرزند خود را گرامی بدارید و آنان را خوب تربیت کنید تا آمرزیده شوید.» برای رسیدن به این هدف، خود والدین باید اهل ایمان، تحقیق و مطالعه باشند تا بر اساس آموزه های دینی،تحقیق  و بررسی‌های که به دست آورده‌اند، آن چه را که می‌خواهند به فرزندشان بیاموزند، درستی آن را باور داشته باشند. متأسفانه بسیاری از اطلاعاتی که والدین دارای آن می‌باشند بر اساس القائات محیطی و تعصبات والدین به آن‌ها رسیده است و باید توجه داشت که این اطلاعات ممکن است نادرست و همراه با خطا باشد. محیط، اولین معمای کودک است که تمام القائات فکری و فرهنگی و آموزشی خود را به کودک ارائه می‌کند؛ زیرا که پس از سه چهار سال، وقتی با کودک سخن می‌گوییم، ملاحظه می‌کنیم که کودک، درست به زبانی سخن می‌گوید که والدین، اطرافیان و به طور کلی محیط تربیتی او به او القاء کرده است. پس می‌توان گفت که محیط پرورشی کودک، اطلاعات فرهنگی خود را بر ذهن و قلب کودکان به طور اجباری القا می‌کند. چنین القایی نه تنها در مورد زبان، بلکه در موارد دیگر نظیر فرهنگ اقتصاد و. .. دین وجود دارد.

انسان از آغاز زندگی در حال آموختن و تجربه کردن است،ولی آن چه که در کودکی و در خانواده  می آموزد، تا پایان عمر با او همراه است. کودکان امانت اللهی در دست والدین اند. پس برای حفاظت آنها از فساد و انحراف، باید آنان را به تکیه گاهی محکم متصل نمود. از وظایف مهم و مسئولیت شرعی،آموزش نماز و به کودکان و تشویق و ترغیب آنها به اجرای این امرالهی است.  بر اساس روایات و پژوهش های انجام شده در روان شناسی، میل به رفتار مذهبی، از کودکی در وجود انسان دیده می شود. آمادگی کودک برای فراگیری دین و نماز پیش تر از تولد او فراهم شده است. براساس آیات و روایات، پدر ومادر در مذهبی کردن کودک نقش به سزایی دارند، شرایط ازدواج، بسته شدن نطفه، دوران حمل و ... دستورهای حکیمانه خداواند متعال برای زمان پیش از تولد،در تکوین شخصیت مذهبی و دینی کودک موثر است و خداوند می خواهد روح توحیدی کودک، باور گردد و اقراربه یکانگی خداوند،با گوشت و خون او آمیخته شود.

کودک از ابتدا فطرت پاک خداجویی دارد. دنیای درون کودک، دنیای عشق به خداو محبت اوست، دنیای احترام به خدا و ستایش و نیایش اوست. کودک دوست دارد نماز بخواند و روزه بگیرد. کودک،تمام ویژگی های مادری مهربان و پدری نیرومند را در خدا جست و جو می کند. این فطرت بیدار فرصت ورود به دنیای عبادت به ویژه نماز است. کودک در سنین اول زندگی خود فاقد هر گونه ادراکی است. اما احساس او کامل است. در مورد خالی الذهن بودن کودک از ادراک، خدای تعالی در قرآن کریم، سوره نحل آیه 78 می‌فرماید:”وَاللَّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لَاتَعْلَمُونَ شَیًْاً؛ خداوند شما را از شکم‌های مادرانتان خارج کرد در حالی که چیزی نمی‌دانستید.» کلام خداوند متعال از خالی الذهن بودن قلب و ذهن کودک از هر گونه آگاهی و ادراک می‌باشد. به تدریج که کودک رشد می‌کند؛ اطلاعات و ادراکات محیطی؛ ذهن او را فرا می‌گیرند. ذهن و قلب کودک همچون آینه شفاف است که هر گونه محرکی را در خود منعکس می‌سازد. هر گونه ادراکی که در حد توانائی ذهنی به کودک ارائه شود، به سرعت آن را جذب می‌کند. در زمینه سرعت انتقال ادراکات و یادگیری‌ها به ذهن و قلب کودک، مولا امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند:”و اِنما قَلبَ الحَدَث کَالأرضِ الخالیه‌ی، ما اُلقیَ فیها مِن شیء قَبِلَتهُ؛  قلب نوجوان نورس مانند زمین خالی است. هر تخمی که در آن افشانده شود به خوبی می‌پذیرد.» یکی از دلایلی که ثابت می‌کند تمام محرکات محیطی می‌تواند در ضمیر کودک ثبت شود، وجود رفتارهای ناخود آگاه می‌باشد؛ زیرا انسان گاهی رفتاری از خود بروز می‌دهد که از چگونگی آن رفتار آگاهی کافی ندارند؛ مثل ترس از تاریکی.

اسلام مکتب تربیت است و والدین را به تربیت نیکوی خود و فرزندانشان ترغیب و تشویق نموده است. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است:”یَا أَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَکمُ ْوَ أَهْلِیکم نَارًا؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید؛ خود و خانواده خود را از آتش نگاه دارید.» مولا امیرالمومنین (ع) در تفسیر این آیه شریفه می‌فرمایند:”عَلّموا انفُسَکُم و اُهلِیکُم الخَیر و أدَّبوهُم؛  یعنی به خود و خانواده خود خوبی بیاموزید و آنان را تربیت کنید.»

با توجه به آیه‌ای که مورد مطالعه قرار گرفت، اهمیت تربیت فرزندان به خوبی آشکار می‌شود. فرزندانی که تحت سرپرستی والدین قرار می‌گیرند؛ امید می‌رود که اگر به خوبی تربیت شوند؛ بتوانند افراد مفیدی برای خود و جامعه واقع گردند؛ زیرا تربیت فرزندان می‌تواند بهترین هدیه از سوی والدین برای فرزندان محسوب می‌شود.حضرت امام صادق (ع) می‌فرماید:”بهترین میراث پدران برای فرزندان، ادب است نه مال و ثروت! زیرا ثروت از میان می‌رود و ادب پایدار می‌ماند.» کودکی که در خانواده با ایمان و روشن ضمیر تربیت شده باشد، دارای ارزش والائی است؛ زیرا زندگی انسان بر پایه تربیت صحیح استوار است و اگر کودکی نیکو تربیت شود؛ بدون تردید می‌تواند فردی صالح و شایسته برای جامعه واقع گردد. تربیت خوب فرزند، بدون تردید دارای اجر اخروی نیز برای والدین می‌باشد؛ زیرا اثر فرزند صالح پس از مرگ والدین؛ همواره به آن‌ها می‌رسد و خداوند متعال آنها به خاطر تربیت فرزند صالح؛ مورد تکریم قرار می‌دهد. مناسب‌ترین و معروف‌ترین طبقه بندی مراحل تربیتی کودک، توسط حضرت امام صادق (ع) ارائه گردیده است. آن بزرگوار به طور تلویحی در این روایت، تمام مسائل رشد جسمی، روانی، عاطفی و شخصیتی را مورد توجه قرار دادند. امام صادق (ع) می‌فرمایند:”کودک خود را رها کن تا هفت سال بازی کند، سپس او را به مدت هفت سال تربیت کن، و به مدت هفت سال دیگر مشاورو ملازم خود قرار بده؛ اگر در این امر موفق گشتی چه بهتر، و در غیر این صورت هیچ خیر و ثمری در او نخواهد بود.» در این روایت، امام صادق (ع) مراحل تربیتی کودک را تا رسیدن به مرحله جوانی به سه مرحله هفت ساله طبقه‌بندی می‌کنند. هر کدام از این مراحل دارای ویژگی خاصی می‌باشد که بر اساس رهنمودهائی از سوی آن بزرگوار توصیه گردیده است. با آگاهی از این رهنمودهای ارزشمند، می‌توان انتظار داشت که والدین و مربیان بتوانند آن چنان که شایسته است، فرزندانی تربیت کنند که فردی لایق برای خود و جامعه و خانواده خود باشند.

اهمیت و ضرورت تحقیق

یکی از زیباترین جلوه های ارتباط عاشقانه با خدا و اساسی ترین راه های سیر و سلوک، نماز است؛ یعنی مترنّم بودن زبان و قلب انسان به اسماء حسنای الهی و شاداب نگه داشتن گل روح در زیر باران یاد حق. ذکر خدا از یاد بردن هستی محدود خویش در رهگذر یاد اسمای الهی است و تداوم و استمرار آن زنگار گناهان را از روی دل می زداید؛ زیرا غفلت و فراموشی حق تعالی، ساحت دل را مکدّر می کند. ذکر خدا ارتباط معنوی عبد سالک با ربّ مالک است و این انسان است که نباید خود را وقف زندگی مادی کند و مقصد را در خود و دنیای خود محدود سازد، بلکه باید خود را برای سفر پرفراز و نشیب ابدیّت آماده کند.

با توجه به نقش نماز، همان طور که بیان شد، و اینکه آینده سازان کشور، همین فرزندان ما هستند، لازم و ضروری است که در تشویق و ترغیب آنها به نماز، به طور عمقی و ریشه ای عمل کنیم؛ و در درجه اول باید کاری کنیم که فرزندان ما یک تلقی و شناخت خوب و لطیف از خداوند متعال داشته باشند.متأسفانه بسیاری از خانواده ها برای ترغیب فرزندان خود به نماز، مسأله قهر، جبر و تنبیه الهی را مطرح می کنند و نماز را به عنوان یک تکلیف به فرزند خود معرفی می کنند. در صورتی که بیان فلسفه و آثار نماز باعث می شود فرزندان ما از روی عشق و علاقه نماز بخوانند نه به خاطر ترس و ادای تکلیف. از آن جا که نماز مهم ترین توصیة انبیاء و بزرگان حکمت است، باید طوری به فرزندان تفهیم شود که آنها نماز را دیالوگی دوستانه با خداوند قلمداد کنند و از روی شناخت و برای رسیدن به کمال، به اقامة نماز بپردازند؛ و برای میسر شدن این امر، خانواده ها و به ویژه والدین، باید یک نوع تلقی و نگرش مثبت و سازنده نسبت به احکام اسلام در فرزندان ایجاد کنند، وبا رفتار و اخلاق خوب خود و با استفاده از روش های صحیح و مناسب ترغیبی، فرزندان را به نماز تشویق کنند.

مفهوم نماز

نـمـاز در لـغت به معناى پرستش, نياز, سجود, بندگى و اطاعت, خم شـدن بـراى اظـهـار بـندگى و اطاعت و يكى از فرايض دين و عبادت مـخصوصى است كه مسلمانان پنج بار در شبانه روز به جا مى آورند. نـماز يعنى خدمت و بندگى, فرمان بردارى, سر فرود آوردن و تعظيم كردن به نشانه احترام. نماز, داروى نسيان و وسيله ذكر خداوند است. نـمـاز, رابـطه معنوى مخلوق با خالق است. نماز يعنى دل كندن از مـاديـات و پـرواز دادن روح; يـعـنى پا را فراتر از ديدنى ها و شنيدنى ها نهادن.نماز در اصطلاح: عملی است عبادی که با کیفیت و آداب خاصی در مواقع معین برگزار می شود، که روح آن ارتباط با خدا و یاد و تسبیح اوست. نیایش و ستایشی است با کیفیت و حالاتی خاص، از روی خضوع و خشوع که در ادیان مختلف به صورتهای متفاوتی انجام می شود. این عبادت در اسلام بر اساس تقسیم بندی به رکعتهاست و در هر رکعت به صورت یک واحد و در آن ذکر و عمل و آداب است. در شبانه روز پنج بار و در مجموع هفده رکعت است که دارای جنبة الزام و وجوب می باشد. محتوای نماز، ذکر خدا، تسبیح خدا، استعانت از خدا و... است.

مفهوم و تعریف تربیت در تعالیم وحی

مفهوم”تربیت» درتعالیم وحی و سنت نبوی، بر پرورش استعدادهای درونی انسان و فراهم ساختن زمینه رشد استعدادهای آدمی دلالت می‌کند. به عبارت دیگر، در تربیت، عنایت و اهتمام به پیشبرد تمایلات فطری و استعدادهای متنوع متربی لحاظ شده؛ و تربیت نیز، در صورتی ثمربخش است که با عمل و کوشش متربی همراه باشد.تربیت یعنی برانگیختن، شکوفا کردن و رشد دادن استعداد‌های انسان در جهت کمالی که شایسته اوست، از ‏راه فراهم سازی تمام و یا بخش بزرگی از زمینه‌ها و عوامل لازم و مؤثر در کمال و شکوفایی استعداد‌های انسانی ‏و نیز رفع موانع و اسباب بازدارندگی کمال و تعالی انسان از سوی مربی، همراه با تلاش و دلسوزی تربیت کننده، ‏به گونه‌ای که متربی به اندازه تربیت خود، وامدار و مدیون مربی باشد. بنابراین در رویکرد تربیتى‎ ‎اسلام، بیش ترین تعاریف، ناظر بر مفهوم شکوفایى استعدادها و بالفعل نمودن آنهاست ‏و‎ ‎در تکمیل چنین برداشتى از مقوله تربیت، علماى اخلاق به کسب عادات و رفتارها و‎ ‎درونى ساختن ‏آنها توجه خاص دارند. لذا می‌توان نتیجه گرفت که در چنین رویکردى، ‎انسان موجودى است سرشار ‏از قابلیتها و تواناییهایى نهفته و درونى که باید در جریان‎ ‎تربیت آشکار و به ظهور و بروز برسد از ‏سوى دیگر، بسیارى از خلقیات و صفات مطلوب‎ ‎باید از طریق الگوگرایى و همانند سازى، در وجود وى ‏ایجاد شود و او را به کمال‎ ‎برساند‎.

زمان مناسب برای تربیت دینی

آیا زمان بلوغ وبه تكلیف رسیدن فرزندان، آن ها را با نماز آشنا كنیم ویا از زمان دیگری باید به این فكر بود؟عدّه ای از پدر ومادرها، اهتمامشان برطرف كردن نیاز های اولیه فرزندانشان می باشد وتربیت را به عهده مدرسه می گذارند.درحالی كه این غفلت بسیار بزرگی است ودر واقع از دست دادن فرصت ها وبه هدر دادن عمروضایع كردن آن می باشد. در مكتب اسلام، برای تربیت فرزندان صالح ومقیّد به نماز، سفارش هایی شده كه بر طبق آن باید قدم های زیادی برداشت تا در سنّ تكلیف،فرزند خودش،بااختیاروبا میل ورغبت به نمازبایستد. لذا برای تربیت کودک و آماده سازی ان برای فرا گیری نماز مقدمات و گام های لازم است که به شرح ذیل اعلام می گردد:

گام اول:انتخاب همسر شایسته، اولین گام در امر تربیت می باشد. امام صادق علیه السلام :اگر شخصی برای زیبایی وثروت زنی با او ازدواج كند، خداوند امرش را به خودش می سپارد واگر به خاطر دینش با او ازدواج كند خداوند زیبایی وثروت را هم به اوارزانی خواهد كرد.پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:هنگامی كه خواستگاری به نزد شما آمد اگر از رفتار او رضایت داری، دختر خود را به ازدواج او در آورید.

گام دوّم:هنگامی كه زوجین خواهان فرزند می شوند بارعات آداب مختلفی همچون وضو، دعا، نماز زمینه را برای آمدن او فراهم می كنند. در كتاب مفاتیح الجنان آمده : از حضرت امام محمد باقرعلیه السلام  منقول است كه چون عروس را به نزد توبیاورند بگو كه پیش از آن وضو بسازد و تو وضو بساز ودو ركعت نماز بكن وبگو كه اورانیز امر كنند كه دوركعت نماز بگزارد پس حمد الهی كن وصلوات بر محمد وال محمد بفرست پس دعا كن وامر كن آن زنان كه بااو آمده اند آمین گویند واین دعا را بخوان :اللهم ارزقنی الفها وودّها ورضاها،وارضنی بها واجمع بیننا بأحسن اجتماع،وانس ایتلاف،فانّك تحبّ الحلال وتكره الحرام.  ترجمه:خدایا روزیم كن الفت او ودوستی ورضای اورا،وخشنوددار مرا بدان وجمع كن میان ما به اجتماعی خوش،وانسی باكمال الفت. زیرا تو دوست داری حلال را وبد داری حرام را.

در حكایتی پیامبر اكرم صلی الله علیه واله وسلم از زمان حضرت عیسی علیه السلام نقل می كند روزی عیسی علیه السلام از كنار قبری عبور می كرد. صاحب آن قبر را مشاهده كرد كه دچار عذاب می باشد ولی پس از مدتی كه از همان جا عبور كرد، از عذاب او دیگر خبری نبود.  از خداوند علت را جویا شد، حق تعالی فرمود : اودارای فرزند صالحی است كه به خاطر كار های نیكش پدرش را آمورزیدم. در ادامه پیامبر فرمود : میراث خداوند برای هر انسانی، فرزند شایسته ای است كه پس از او خداوند را عبادت می كند پس این آیه شریفه را تلاوت كرد : ربّ هب لی من لدنك ولیّا یرثنی ویرث من آل یعقوب واجعله ربّ رضیاً(سوره آل عمران/38)

گام سوم: هنگام تولد نوزاد،مستحب است درگوش راست او اذان ودر گوش چپ اقامه گفته شود تاباپانهادن او برزمین وبه دنیا آمدنش،اولین كلامی كه می شنود ندای توحید باشد وآمادگی برای اقامه نماز.

گام چهارم: پس از آن كه كودك،مراحل رشد را به خوبی طی كرد وباتغذیه مناسب توانست راه رفتن رابه خوبی یاد بگیرد وقدرت تكلم او به حدّی رسید كه توانست جمله های كامل رابیان كند؛یعنی حدود سه سالگی،دراسلام سفارش به كارهایی شده جهت آشنایی هر چه بیش تر او باتوحید وانجام فریضه نماز.

به این حدیث توجه كنید : هنگامی كه كودك به سه سالگی رسید،هفت بار به او گفته شود كه "لا اله الّا الله " بگوید  وهنگامی كه سه سال وهفت ماه وبیست روزه شد هفت بار به او گفته شود كه" محمد رسول الله" بگوید. هنگامی كه چهار ساله شد،هفت بار به او گفته شود كه "صلی الله علی محمد وآل محمد " بگوید.  هنگامی كه پنج ساله شد اورا بامفهوم جهت چپ وراست آشنا كرده سپس صورت اورا به سمت قبله كرده واز او خواسته شود كه سجده كند.هنگامی كه هفت ساله شد،ركوع وسجده به او آموزش داده شود.

در پایان هفت سالگی به او گفته شود كه :صورت ودست هایت را بشوی. سپس به او گفته شود كه نماز بگذار هنگامی كه نه ساله شد :وضو ونماز به صورت كامل به او آموزش داده شود  تااقدام به انجام نماز نماید واگر نخواند باز خواست شود.اگر وضو ونماز راكامل یادگرفت وانجام داد،خداوند پدر ومادر اورا بیامرزد. آن چه از این حدیث می توان دریافت این است كه در امر آموزش كودك،نباید عجله كرد وبازور وفشار اورا بامفهوم نماز آشنا كرد. بلكه  باید با  اصل تمرین وتكرار وتدریج  به این مهم پرداخت تا كودك در ضمن تكرار با این جمله ها ورفتار ها  آشنایی پیدا كند.

نكته دیگری كه باید به آن توجه داشت این است كه دنیای كودك تا هفت سالگی بازی است (الولد یلعب سبع سنین) لذا این مفاهیم باید در قالب بازی  ویا قصه گویی وشعر وسرود خوانی انجام گیرد. مراقبت های همیشگی وبهره گیری از تشویق های كلامی ومادّی می تواند كودك را در این امر به خوبی كمك كند، تابا مشوّق های بیرونی،كم كم او به سمت  انگیزه های درونی پیش برود  كه در سنّ تكلیف با آگاهی واطلاع مناسب نماز را به جا آورد.

زمینه های بیرونی تربیتی نماز

محیط خانواده، محیط اجتماع و تمام کسانی که به نحوی با کودک و نوجوان ارتباط دارند، زمینه‌های بیرونی محسوب می‌شوند، این زمینه‌ها می‌تواند اثر و نقش سازنده یا تخریبی بر آنان بگذارد، کودکان و نوجوانان بـه امور محسوس و ظاهری توجه بیش تری دارند، بـه همین دلیل، این امور برایشان با اهمیت‌تر است. فراهم ساختن زمینه‌های بیرونی تربیت به منظور ترغیب کودک و نوجوان به نماز، می‌تواند محرک فعالیت، حرکت و تمایل او به سوی فرامین الهی و رهنمودهای قرآن کریم باشد. در ذیل، برخی از این زمینه‌ها، به اختصار مورد بررسی قرار می‌گیرد:

 الف- طرح و گفتگو درباره نماز

اگر والدین در حضور کودک و نوجوان، مسایل و معارف مربوط به نماز را طرح و درباره آن گفت‌وگو کنند، به طور غیر مستقیم بر آن‌ها تأثیر خواهد گذاشت، صحبت و گفت‌وگو درباره نماز می‌تواند در قالب شعر و سرود، قصه و حکایت، توضیح مطالب مربوط به نماز، طرح و نقاشی و مانند آن انجام شود تا در ذهن و روان کودک و نوجوان، اثر گذاشته و با توجه به حس کنجکاوی‌ای که دارند، خود به فعالیت فکری و عملی در این موضوع وادار شوند. نکته قابل ذکر اینکه، والدین نباید چنین فکر کنند که نسبت به مسایل نماز آگاه هستند، پس چه ضرورتی دارد این مطالب را بین خود مطرح کنند؟ طرح و گفت‌وگوی عمدی درباره نماز، بیانگر اهمیتی است که والدین به این امر می‌دهند و موجب جلب توجه کودک و نوجوان به جایگاه ارزشی نماز می‌شود. والدینی که هر چند وقت یک‌بار، کودک و نوجوان خود را با اخلاق حسنه و دعوت محبت آمیز به مساجد و اماکن مذهبی می‌برند، در علاقه‌مند کردن فرزندان خود به نماز، موفق‌تر از دیگرانند.

ب- ارتباط با دوستانِ نمازخوان

والدین سعی کنند با خانواده‌ها و افراد متدین، ارتباط و رفت و آمد داشته باشند، چرا که چنین خانواده‌هایی، فرزندان متدین و نمازخوانی دارند که می‌توانند بر افکار و اعمال کودک آنان، اثر مثبت و سازنده بگذارند. هم چنین لازم است کودک و نوجوان ترغیب شود تا دوستانی برگزیند که برای نماز و آداب اسلامی، اهمیت قائل هستند، زیرا در مواقعی، تأثیر رفتار و گفتار کودکان بر یکدیگر، بیش تر از سایرین است. علاوه بر این‌ها، عمل نمازگزاران کودک و نوجوان در جمع همسالان خود، می‌تواند احساس نیاز به شخصیت جمعی آن‌ها را ارضا کند. تکرار این گونه موارد موجب اُنس و علاقه آنان به نماز خواهد شد.

ب - ارائه الگو

میل به داشتن الگوی مطلوب در کودکان و نوجوانان مشهود است و دوست دارند از کسی یا کسانی که از هر جهت مورد علاقه آنان است، تقلید کنند و رفتار و گفتارشان را مطابق رفتار الگو تنظیم کرده تا شبیه و مانند آن شوند. والدین با بهره‌گیری از این میل و خواسته آنان، می‌توانند الگوهای بسیار خوب و عالی از کـسانی که اهل عبودیت و نماز هستند به آن‌ها معرفی کنند، انبیای الهی، امامان معصوم (ع) و انسان های وارسته، از جمله الگوهای ارزنده و درخشانی هستند که می‌توان به کودک و نوجوان معرفی کرد تا در سایه آن، به گمراهی گرفتار نشود.

علاوه بر این، خود والدین با اعتقاد و پای‌بندی نسبت به دین، به ویژه با اهمیت دادن به نماز و عملکرد و رفتار درست، می‌توانند الگوی ارزنده و مفیدی برای فرزندانشان باشند، خصوصاً هنگامی که عامل گفته‌های خود نیز هستند. بنابر این، کودکان و نوجوانان در ابعاد مختلف زندگی خود، محتاج الگو هستند تا بتوانند افکار، آرزوها و تلاش‌های خود را مطابق آن تنظیم کنند، اینان در مسایل الهی و دینی نیز که به طور فطری با آن در ارتباطند، در جست‌وجوی یک الگوی معنوی هستند، وجود چنین فردی، آنان را در امر به هدایت و رستگاری، کمک شایانی خواهد کرد.

پ- نماز در حضور کودک و نوجوان

یکی از عواملی که می‌تواند باعث شوق و علاقه به نماز و آداب الهی در کودک و نوجوان شود، آموزش بصری است، زیرا این‌گونه آموزش‌ها به دلیل اثربخشی و تأثیر بیش تر، موجب یادگیری، تغییر رفتار یا ایجاد رفتار تازه می‌شود. علاوه بر این، آموزش بصری عمیق‌تر بوده و دیرتر فراموش می‌شود و زودتر از آموزش‌های دیگر تأثیر می‌گذارد. والدینی که هر چند وقت یک‌بار، کودک و نوجوان خود را با اخلاق حسنه و دعوت محبت آمیز به مساجد و اماکن مذهبی می‌برند، در علاقه‌مند کردن فرزندان خود به نماز، موفق‌تر از دیگرانند. البته این کار در صورتی موفقیت‌آمیز است که به خستگی و دل‌زدگی کودک و نوجوان منجر نشود. نماز خواندن در منزل و در حضور کودک نیز اثر مثبت و سازنده‌ای خواهد گذاشت، مثلاً اگر والدین در اتاقی که کودک مشغول بازی و یا نقاشی است، سجاده خود را پهن کرده به نماز بایستند، اثر معنوی ماندگاری خواهد گذاشت.

ت- جاذبه‌های ظاهری

ظواهر زیبا و جاذبه‌های گوناگون، به خودی خود شوق‌آور و رغبت‌انگیزند، این ظواهر و جاذبه‌ها (صادق یا کاذب) بر روح کودک و نوجوان، تأثیر بیش تری می‌گذارد، به طوری که در بسیاری مواقع، بدون داشتن دلیل درست به سوی چیزی که دارای ظاهری زیبا است، کشیده می‌شود. والدین می‌توانند از آن چه که مربوط به ظواهر نماز است، در ترغیب فرزندانشان بهره گیرند تا به تدریج به نماز عادت کرده و سپس به باطن نماز اُنس یابند. به عبارت دیگر، از شور و اشتیاق ظاهری بـه شعور باطنی و آگاهی درباره نماز نایل شوند. اگر والدین مطابق میل و خواسته کودک و نوجوان برایشان سجاده زیبا، مهر و تسبیح دلخواه، عطر، لباس مناسب برای پسران و مقنعه و چادر نماز برای دختران تهیه کنند، به یقین کار ارزنده و صحیحی را انجام داده‌اند، خواندن نماز با صوت و قرائت زیبا و دل‌انگیز و یا تهیه سرودهای دلنشین درباره نماز، می‌تواند زمینه‌های رغبت آنان را به عمل صالحی چون نماز فراهم کنند.

ث-نقش رسانة ملی:

بعد از خانواده، مدرسه و جامعه به عنوان عوامل تأثیر گذار در تربیت ذکر شده اند، اما نباید تصور شود که رسانة ملی نقش کم تری از آنها دارد؛ بلکه شاید بتوان گفت نقش آن بیش تر و پررنگ تر است. از جملة رسانه های ملی، صدا و سیما است که به عنوان بازوی قدرتمند و رسانه ای پرطرفدار، می تواند نقش بسیار سازنده ای در گرایش فرزندان به نماز داشته باشد.مُسَلَّماً ساختن برنامه هایی که مفاهیم نماز و تأثیرات آن بر زندگی انسان را نشان می دهد، در این زمینه ها بسیار مفید و مثمر ثمر خواهد بود. پخش اذان با صدایی گیرا و جذاب، ساختن سرودهای زیبا برای نماز و اذان و پخش آنها لحظاتی قبل از اذان، در جذب فرزندان به نماز مؤثر است. قطع برنامه های صدا و سیما موقع پخش اذان، فعالیت دیگری است در یادآوری وقت نماز و گرایش به آن.

ج -نقش مدارس:

مدرسه مهم ترین کانون تربیتی بعد از خانواده است. مدرسه پلی است که فرزندان را با جامعه مرتبط می کند و از آنها فردی مؤثر، فعال و مفید به حال جامعه می سازد.نقش تربیتی مدرسه را می توان به عوامل متعددی تقسیم کرد که القای ارزشهای معنوی و بیان امور عبادی از جمله نماز، می تواند از زمرة آنها باشد. با برگزاری فریضة الهی نماز به شکل جماعت در مدارس، زمینه ای فراهم می شود که فرزندان می توانند در یک فضای معنوی در کنار هم سن و سالن وهم کلاسی های خود،

زمینه های درونی تربیت

زمینه های درونی مربوط  به خود کودک از قبیل فطرت و سرشت کودک است. اقامة نماز و با نماز زندگی کردن، نیاز فطری انسان است. زیرا نماز تمام خواسته های فطری را تأمین می کند و به استعداد حقیقت یابِ انسان توجه دارد و او را با خویش، با خدا و با کمال مطلق مربوط می کند.(1)به همین دلیل کودکان تا زمانی که به دورة بزرگسالی منتقل نشده اند، بهترین و مساعدترین شرایط برای پرورش حس دینی، باورها و اعتقادات مذهبی از جمله گرایش به نماز را دارند؛ چون میثاق کودکان با فطرت خویش، تازه تر و شفاف تر از دورة بزرگسالی است. در واقع روح عبادت در فطرت انسان نهفته است، و اگر درست رهبری شود، در آینده جایگاه رسیدن به عرش را دارد.

نماز و تاثیر آن بر تربیت

یکی از بارزترین مصادیق تربیت دینی و بلکه مهم ترین نمود آن در حوزه احکام و عبادات، نماز است. نماز بزرگترین فریضه ‏الهی و پیش درآمد قبولی سایر اعمال و عبادات است. علی علیه ‏السلام در طول عمر با برکتشان زیباترین جلوه‏ ها را در نماز به‏ نمایش گذاشتند، او در حالت جنگ و صلح، بیماری و سلامت،در خانه و مزرعه، برمسند حکومت و خانه ‏نشینی ۲۵ ساله و در همه حالات و شرائط، نماز مهم ترین عمل او بود و فرزندان خود رابدان سفارش می‏ نمود. در وصیتی به امام حسن علیه‏ السلام و تمامی خانواده و فرزندانش آنها رابه نماز سفارش کرده می ‏فرماید: "از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره نماز زیرا که نماز بهترین کارهاو ستون دین شماست " او نه تنها خود و فرزندانش به نماز اهمیت می ‏دادند که همه پیروان وشیعیان خود را به تعلیم نماز به فرزندان و سعی در تشویق آنان به مدوامت بر آن، فرا خوانده‏اند. آن حضرت فرمود: "علّموا صیسانکم الصلوة و خذوهم بها اذا بلغوا الحلم" "در کودکی به فرزندانتان نماز راتعلیم دهیدو هنگام بلوغ، آنان را به نماز وا دارید.فریضه ‏نماز درتربیت دینی چنان مهم است که حتی در پیش از بلوغ، تنبیه مختصر فرزند به ‏خاطر ترک آن، روا دانسته شده است. علی علیه ‏السلام خطاب به یکی از اصحاب فرمود: "کودکان اهل خانه ‏ات را با زبان به نماز و طهارت تأدیت نما و وقتی به سن ده سالگی رسیدند، آنان را بر ترک آن، تنبیه بدنی نما ولی از سه بار بیش تر تجاوز نکند."پنکته قابل توجهی که در این دو حدیث وجود دارد، توجه حضرت به مراحل تربیت و نیز روش آشنا نمودن فرزندان با نماز و اقامه آن است، زیرا در مورد نماز بین دوره کودکی و بلوغ فرق گذاشته‏ اند، در دوره کودکی تاقبل از ده سالگی فقط سفارش به آموزش و تعلیم نماز نموده ‏اند و تنها به اقدام زبانی و سفارش کلامی اکتفا نموده‏اند، در این مرحله تأکید بر آمادگی و زمینه سازی برای اقامه نماز شده است. اما در سن ده سالگی هر چند هنوز به ‏حّد بلوغ نرسیده امّا بعلت رشد مناسب کودک در این سن و تا حدودی رسیدن به سن تمییز و تشخیص، تأکید عملی بر اقامه نماز است و آنگاه که به سن بلوغ رسیدند تأکید بر واداشتن آنها به نماز و ترک نکردن آن است. بنابراین برخی ازتاثیرات نماز بر تربیت را به شرح ذیل می تواند نام برد:

1-روح و اساس و هدف و پایه و مقدمه و نتیجه و بالاخره فلسفه نماز همان یاد خداست، همان”ذکر الله” است که عنوان برترین نتیجه بیان شده است.  البته ذکری که مقدمه فکر، و فکری که انگیزه عمل بوده باشد، چنان که در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است که در تفسیر جمله” وَ لَذِکرُاللهِ اَکبَر» فرمود:”ذِکرُاللهِ عِندَما اَحَلَّ وَ حَرَّمَ”“یاد خدا کردن به هنگام انجام حلال و حرام» (یعنی به یاد خدا بیفتد به سراغ حلال برود و از حرام چشم بپوشد).

2.  نماز وسیله شستشوی از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است چرا که خواه ناخواه نماز انسان را دعوت به توبه و اصلاح گذشته می کند، لذا در حدیثی  می خوانیم : پیامبر(ص) از یاران خود سئوال کرد :”اگر بر در خانه یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می ماند؟” در پاسخ عرض کردند : نه، فرمود :”نماز درست همانند این آب جاری است، هر زمان که انسان نماز می خواند گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است از میان می رود” و به این ترتیب جراحاتی که بر روح و جان انسان از گناه می نشیند، با مرهم نماز التیام می یابد و زنگارهایی که بر قلب می نشیند زدوده می شود.

3.  نماز سدی در برابر گناهان آینده است، چرا که روح ایمان را در انسان تقویت می کند، و نهال تقوی را در دل پرورش می دهد، و می دانیم”ایمان» و”تقوی» نیرومندترین سد در برابر گناه است، و این همان چیزی است که در آیه فوق به عنوان نهی از منکر بیان شده است و همان است که در احادیث متعددی می خوانیم: افراد گناهکاری بودند که شرح حال آن ها را برای پیشوایان اسلام بیان کردند فرمودند : غم مخورید، نماز آن ها را اصلاح می کند و کرد.

4.  نماز، غفلت زداست، بزرگترین مصیبت برای رهروان راه حق آن است که هدف آفرینش خود را فراموش کنند و غرق در زندگی مادی و لذائذ زود گذر گردند.  اما نماز به حکم این که در فواصل مختلف، و در هر شبانه روز پنج بار انجام  می شود، مرتباً به انسان اخطار می کند، هشدار می دهد، هدف آفرینش او را خاطر نشان می سازد، موقعیت او را در جهان به او گوشزد می کند و این نعمت بزرگی است که انسان وسیله ای در اختیار داشته باشد که در هر شبانه روز چند مرتبه قویاً به او بیدار باش گوید.

5.  نماز خودبینی و کبر را در هم می شکند، چرا که انسان در هر شبانه روز هفده رکعت و در هر رکعت دو بار پیشانی بر خاک در برابر خدا می گذارد، خود را ذره کوچکی در برابر عظمت او می بیند، بلکه صفری در برابر بی نهایت. پرده های غرور و خودخواهی را کنار می زند، تکبر و برتری جویی را در هم می کوبد.

 به همین دلیل حضرت علی(ع) در آن حدیث معروفی که فلسفه های عبادات اسلامی در آن منعکس شده است بعد از ایمان نخستین عبادت را که نماز است با همین هدف تبیین می کند می فرماید :”خداوند ایمان را برای پاکسازی انسان ها از شرک واجب کرده است و نماز را برای پاکسازی از کبر».

6.  نماز وسیله پرورش، فضایل اخلاق و تکامل معنوی انسان است، چرا که انسان را از جهان محدود ماده و چهار دیوار عالم طبیعت بیرون می برد، به ملکوت  آسمان ها دعوت می کند، و با فرشتگان هم صدا و هم راز می سازد، خود را بدون نیاز به هیچ واسطه در برابر خدا می بیند و با او به گفتگو بر می خیزد.  تکرار این عمل درشبانه روز آن هم با تکیه بر روی صفات خدا، رحمانیت و رحیمیت و عظمت او مخصوصاً با کمک گرفتن از سوره های مختلف قرآن بعد از حمد که بهترین دعوت کننده به سوی نیکی ها است اثر قابل ملاحظه ای در پرورش فضائل اخلاقی در وجود انسان دارد.  لذا در حدیثی از امیر مؤمنان علی(ع) می خوانیم که در فلسفه نماز فرمود :”نماز وسیله تقرب هر پرهیزگاری به خداست”.

7.  نماز به سایر اعمال انسان ارزش و روح می دهد- چراکه نماز روح اخلاص را زنده می کند، زیرا نماز مجموعه ای است از نیت خالص و گفتار پاک و اعمال خالصانه، تکرار این مجموع در شبانه روز بذر سایر اعمال نیک را در جان انسان می پاشد و روح اخلاص را تقویت می کند.  لذا در حدیث معروفی می خوانیم که امیر مؤمنان علی(ع) در وصایای خود بعد از آن که فرق مبارکش با شمشیر ابن ملجم جنایتکار شکافته شد فرمود:”الله الله فی الصَّلوﺓِ فَاِنَّها عَمُودُ دینِکُم»“خدا را، خدا را درباره نماز، چرا که ستون دین شماست” می دانیم هنگامی که عمود خیمه درهم بشکند یا سقوط کند هر قدر طنابها و میخ های اطراف محکم باشد اثری ندارد، هم چنین هنگامی که ارتباط بندگان با خدا از طریق نماز از میان برود اعمال دیگر اثر خود را از دست خواهند داد.  در حدیثی دیگر از امام صادق(ع)  می خوانیم :«نخستین چیزی که در قیامت از بندگان حساب می شود نماز است اگر مقبول افتاد سایر اعمالشان قبول می شود، و اگر مردود شد سایر اعمال نیز مردود می شود.” شاید دلیل این سخن این باشد که نماز رمز ارتباط خلق و خالق است، اگر به طور صحیح انجام گردد قصد قربت و اخلاص که وسیله قبولی سایر اعمال است در او زنده می شود، و گرنه بقیه اعمال او مشوب و آلوده  می گردد و از درجه اعتبار ساقط می شود.

8.  نماز قطع نظر از محتوای خودش با توجه به شرائط صحت دعوت به پاکسازی زندگی می کند، چرا که می دانیم مکان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشی که بر آن نماز می خواند، آبی که با آن وضو می گیرد و غسل می کند، محلی که در آن غسل و وضو انجام می شود، باید از هر گونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران پاک باشد کسیکه آلوده به تجاوز و ظلم، ربا، غصب، کم فروشی، رشوه خواری و کسب اموال حرام باشد چگونه می تواند مقدمات نماز را فراهم سازد؟ بنابراین تکرار نماز در پنج نوبت در شبانه روز خود دعوتی است به رعایت حقوق دیگران.

9.  نماز علاوه بر شرایط صحت شرایط قبول، یا به تعبیر دیگر شرایط کمال دارد که رعایت آن ها نیز یک عامل مؤثر دیگر برای ترک بسیاری از گناهان است.  در کتب فقهی و منابع حدیث، امور زیادی به عنوان موانع قبول نماز ذکر شده است از جمله مسئله شرب خمر است که در روایات آمده: نماز شرابخوار تا چهل روز مقبول نخواهد شد مگر این که توبه کند» و در روایات متعددی می خوانیم :”از جمله کسانی که نماز آن ها قبول نخواهد شد پیشوای ستمگر است.”  و در بعضی از روایات دیگر تصریح شده است که نماز کسی که زکات نمی پردازد قبول نخواهد شد، و هم چنین روایات دیگری که می گوید : خوردن غذای حرام یا عجب و خود بینی از موانع قبول نماز است، پیدا است که فراهم کردن این شرایط قبولی تا چه حد سازنده است.

.10 نماز روح انضباط را در انسان تقویت می کند، چراکه دقیقاً باید در اوقات معینی انجام گیرد که تأخیر و تقدیم آن هر دو موجب بطلان نماز است، هم چنین آداب و احکام دیگر در مورد نیت و قیام و قعود و رکوع و سجود و مانند آن که رعایت آن ها، پذیرش انضباط را در برنامه های زندگی کاملاً آسان می سازد.  همه  این ها فوایدی است که در نماز، قطع نظر از مسئله جماعت وجود دارد و اگر ویژگی جماعت را برآن بیافزاییم که روح نماز همان جماعت است- برکات بی شمار دیگری دارد که این جا جای شرح آن نیست، به علاوه کم و بیش همه از آن آگاهیم.

بحث و نتیجه گیری

سرشت  هر انسانی، حس دینی و میل به خداجویی وجود دارد. در قرآن کریم، از این گرایش ذاتی به فطرت الله شده که از آغاز زندگی، به تدریج نمایان می شود و در رشد و شکوفایی آن، تربیت نقش اساسی دارد. به همین دلیل، تربیت درست و هماهنگ در محیط خانه و مدرسه زمینه رشد و شکوفایی سریع آن را فراهم می سازد. استفاده از شیوه های مناسب تربیتی در محیط خانه و عرضه درست معارف دینی و مذهبی به ویژه آموزش نماز  به کودک در تربیت او تأثیر فراوان دارد. بنابراین بر پدران و مادران لازم است که تمام تلاش خود را نسبت به تربیت مطلوب دینی فرزندان خویش به کار گیرند.دين اسلام به تربيت ديني فرزندان، به ويژه تربيت عبادي، تأكيد زيادي كرده است، تا زمينة دستيابي كودكان به مراحل عالي‌ كمال ‌فراهم شود. براي تحقق اين هدف و علاقه‌مند كردن كودكان به فراگيري و انجام تكاليف عبادي خضوصآ ادای فریضه نماز، ضروري است اقدام‌هاي لازم و مقتضي را از همان دوران كودكي به عمل آورد. به اين ترتيب، با برنامه‌ريزي دقيق سعي شود مطالب ديني و عبادي مورد نياز و ضروري را به صورت ساده و قابل فهم به كودكان آموزش داد و آنان را به انجام اعمال و پايبندي به آن تشويق كرد.تا در صورتی كه لغزش هایی داشته باشند با اتكاء  تعالیم دینی خصوصآنماز وسیله برای  شستشوی گناهان، سدی در برابر گناهان،غفلت زا،پرورش فضایل اخلاق و تکامل معنوی،ارزش و روح دادن بر اعمال انسان و روح انضباط رادر کودکان و نوجوانان  تقویت نماید چرا که خواه ناخواه نماز انسان را دعوت به توبه و اصلاح گذشته و پرورش و تقویت اعمال انسان در جهت صحیح  می گردد.

منابع

1-  نوابی نژاد، شکوه: عوامل مؤثر بر رشد اخلاقی کودک، مجموعه مقالات سمپوزیوم جایگاه تربیت در آموزش و پرورش دوره ی ابتدایی، تهران، انتشارات تربیت، ص 240، (1371).

2-خزائی، علیرضا: نقش معلمان در توسعه ی باورهای دینی و رشد اخلاقی جامعه، مجموعه مقالات برگزیده ی همایش معلم، فرهنگ، توسعه، اداره کل آموزش و پرورش استان، (اردیبهشت 1380)

3-معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، جلد سوم،چاپ بیست وششم، امیر کبیر، تهران، 1388

4-انصاریان، حسین، دیار عاشقان، تفسیر صحیفة سجادیه حضرت زین العابدین(ع)، تهران، پیام آزادی، ج۵، چ۱،۱۳۷۲/

5- موسوی زنجانروی، سید مجتبی، تربیت مذهبی کودک، چاپ اول، پرتو خورشید، تهران، تابستان 1385 هـ.  ش

6-نماز شناسی؛ حسن راشدی ستاد اقامة نماز؛ چاپ یازدهم؛ سال1385.
   7-نماز در سیمای خانواده؛ انجمن اولیاء و مربیان؛ جمهوری اسلامی ایران؛ تهران چاپ اول؛ سال1376.
   8- نکته های روان شناختی در تربیت دینی فرزندان؛ عبد العظیم کریمی؛ ستاد اقامة نماز؛ چاپ هفتم؛ سال1390.
   9-نقش نماز در شخصیت جوانان؛ مصطفی خلیلی؛ نشر زائر؛ قم؛ چاپ پنجم؛ سال 1387.
  10- نماز در آینة وحی؛ غلامعلی نعیم آبادی؛ چاپ دوم؛ سال1378.
  11-نماز زیباترین الگوی پرستش؛ غلامعلی نعیم آبادی؛ ستاد اقامة نماز؛ چاپ دوم؛ سال1379.
  12-نماز در قرآن؛ سید ابراهیم سید علوی؛ طلوع آزادی؛ چاپ اول؛ سال1377.
  13-نظام خانواده در اسلام؛ حسین انصاریان؛ نشر ام ابیها(سلام الله علیها)؛ قم؛ سال1377.

14-باهنر، ناصر، آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‌شناسی رشد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چ ۹،
   15-ایمانی، محسن، کلاس اولی‌ها، تهران، انجمن اولیا و مربیان، چ ۵، ۱۳۸۶

این مطلب را به اشتراک بگذارید :