ابن سینا، فیلسوف، پزشک و حکیم ایرانی زاده همدان و از مؤثرترین چهره های تاریخ اندیشه و علم، در رساله کوتاهی به نام ماهیه الصلوه به بیان حقایق ظاهری و رمزی و باطنی نماز پرداخته است.

ماهیت نماز از دیدگاه ابن سینا

ابن سینا درباره انگیزه نگارش این رساله بیان داشته است که : دوست شفیق دانایی از من درخواست کرده تا شرحی در سرّالصلوه بنگارم و حقیقت ظاهر آن و باطن بسیار عمیق آن را توضیح دهم و وجوب نمازهای پنجگانه یومیه را بر مردم و ضرورت و وجوب متابعت از حقایق روحانی آ ن را بر قلوب صاحبان قلب و روان پاک آنان بیان نمایم.

آیت الله حسن ممدوحی که در کتاب ˈراز نمازˈ به ترجمه و شرح رساله ماهیه الصلوه ابن سینا پرداخته است درباره آن گفته است : ˈ در بین سلسله رساله هایی که در اسرار نماز نگاشته شده اند، رساله رئیس الفلاسفه ابوعلی سینا با تمام اختصار به رمزهای جالبی اشاره دارد که شنیدنی و فهمیدنی است و گویی این فیلسوف بزرگ که پیوسته عبارات تألیفاتش از پیچیدگی خاصی برخوردار بوده، در عین حال در این رساله سعی در ساده نویسی فرموده تا نفع آن عام باشد.ˈ

ویژگی های رساله ی ماهیه الصلوه ابن سینا :

این رساله کوتاه را که نگارش آن به گفته خود شیخ الرئیس ˈ کمتر از نیم ساعت به طول انجامیده ˈ در سه فصل نگاشته است که فصل اول آن دارای دو مقدمه است . مقدمه یکم اشاره ای به ساختار آفرینش دارد و مقدمه دوم در باره ی نظام طبیعی عالم، مراتب وجود، عالم امر، عالم فرشتگان و مجردات و ویژگی انسان به عنوان جامع جمیع کمالات که دارای ظاهری جسمانی و باطنی روحانی است، اشاره دارد .

در فصل دوم این رساله به تقسیم نماز به مراتب ظاهر وباطن پرداخته شده و در فصل سوم و نهایی رساله به شرح دوگانگی حقیقت انسان و عالم درون و برون وی از ماده تا ملکوت اشاره شده است.

حقیقت نماز از دیدگاه ابن سینا :

1: معرفت بخشی : ابن سینا درباره ویژگی معرفت بخشی نماز می فرماید : نماز روح در طبیعت مانده انسان را از گور جسم و جسمانیت خارج می کند و در طلب عبودیت و اخلاق، از معبود ذوالجلال و الاکرام، کمال خالص را که حقیقت دین است درخواست می نماید.

حکیم حجه الحق، ابن سینا، در این خصوص با اشاره به آیه ˈ ما خلقت الجن و الانس لیعبدون ˈ می گوید : نباید ˈ لیعبدون ˈ ( به معنای عبادت کنند ) را به ˈ لیعرفون ˈ (به معنای بشناسند ) تفسیر کرد و با تأویل گفت که معنای خلقت جن و انس برای عبادت، یعنی برای معرفت است ؛ بلکه توان بر عبادت خالص، خود متن معرفت است.

وی سپس می گوید : به طور اجمال می توان گفت که حقیقت نماز با اخلاص، آگاهی مقرون به تنزیه از نقایص واجب الوجود است .

2: پی بردن به وحدانیت صفات خدا و احاطه او به همه هستی: شیخ الرئیس معتقد است نمازی که با نیت خاص گزارده شود، نمازگزار را در فهم اینکه تعدد در صفات خدا راه ندارد یاری می رساند.

از دیدگاه ابن سینا، اخلاص در نیت به این معناست که نمازگزار بفهمد کثرت صفات فقط در مورد مخلوقات و بندگان صدق می کند که شنیدن، بینا بودن، قدرت، علم و حکمت آنها جدای از حیات شان است و خداوند یک واحد أحد است که کثرت به ذات اقدس ربوبی او راه ندارد و تنها او جان دهنده به همه ی موجودات و تدبیر کننده عالَم است.

ابن سینا می گوید : اگر نمازگزار خدایش را این چنین بشناسد و نماز را در محضر حقیقتی که محیط به همه ی کمالات و هستی و محیط به خود نمازگزار است ادا کند، این شخص موفق و مؤید است.

3 : پی بردن به اسرار آداب نمادین نماز : حکیم حجه الحق می فرماید : شارع مقدس نماز را برترین عبادت ها دانسته است زیرا نماز عبادتی است که متناسب با ظاهر بدن و باطن روح و جان انسان است.

وی می افزاید: همچنان که انسان مرکب از ظاهر و باطن است، نماز نیز ترکیبی از ظاهر و باطن است ؛ ظاهرِ آن جسم را به حضور حضرت حق واداشته و باطن آن، نفس ناطقه و جان و حقیقت انسان را به محضر خلاق متعال متوجه می سازد، و به سوی رسم بندگی سوق می دهد.

این فیلسوف بیان می دارد که در این گونه تکالیف همواره دو نکته وجود دارد: یک اینکه شارع مقدس (خداوند ) می داند که بسیاری از نفوس، لایق و قابل برای رشد و وصول به مقامات منیع و درجات والای انسانی نیستند؛ ولی حتماً باید در طریق تربیت و دستورات و فرمان شارع قرار گیرند. زیرا نظام طبیعی و هواهای نفسانی آنان موجب می شود که به طرف حیوانیت و بهیمیت حرکت کنند و عاقبت در حد بهایم بمانند. به همین جهت خداوند آنان را رها نساخت تا از ظواهر دستورات و عبادات بدنی متأثر شوند.

نکته دوم اینکه : کسانی که با تدبیر و حکمت قدم برمی دارند، خواه ناخواه با تبعیت بدن از روح، مشابهت بین روح و بدن در ایشان ظاهر می شود آنچنان که انگار تن به طرف روان پرواز می نماید؛ و در نتیجه قوای طبیعی ایشان تحت سرپرستی نظام عقلانی در می آید . به بیان ابن سینا ˈاین تشابه عالم مادی با عالم روحی وی، انسان را از عالم مُلک به ملکوت می رساند ؛ بلکه اشرف از همه ی موجودات عالم خواهد شدˈ.

4: نماز بازدارنده انسان از امور فاسد و گناه است: بارها این حدیث گهربار نبوی را شنیده ایم که ˈ ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر ˈ یعنی نماز انسان را از ارتکاب گناه و بدیها حفظ می کند. شیخ الرئیس ابن سینا این نتیجه متعالی نماز را از رموز باطنی آن می داند که افراد خاص و انسان های کامل را به چنین مقامی می رساند یعنی کسانی که در نماز به فوق بیان زبانی رسیده و محیط بر همه هستی و برتر از قیاس و گمان و خیال و وهم گشته اند. کسانی که با وحدانیت مطلق راستین مرتبط شده و پرتوی از کمالات و قدرت و حکمت را در خود می یابند.

سرّ اعطای نماز به حضرت ختمی مرتبت (ص) :

حکیم حجه الحق ابن سینا، در بخش پایانی رساله موجز خود به بیان روایتی از سرّ پیدایش و چگونگی تشریع نماز به پیامبر اکرم (ص) از جانب حضرت حق می پردازد و می فرماید:

آن بزرگوار هرگاه که از بدن مجرد و از جمله تعلقات منزه می گردید و با او هیچ گونه از آثار طبیعی این عالم نبود، در آن مرحله خدای منان متعال را با عقل محض خود مناجات می کرد ... و در آن دم به درگاه حضرت رب العزیز عرض می کرد: ˈ بار پروردگارا! من در لذت غریبی هستم، راهی برای ادامه ی این مقام به من عطا فرما که هر وقت بتوانم به این مقام منیع برسم. ˈ

در این مرحله بود که (خداوند متعال ) به ایشان دستور فرمود که نماز بگذار زیرا ˈ المصلّی یُناجی ربّه ˈ یعنی ˈ نمازگزار با خدای خود مناجات می کند.ˈ

این مطلب را به اشتراک بگذارید :