حجت الاسلام دکتر ابوالفضل ساجدی

هیئت علمی موسسه امام خمینی

تهییه مرکز تخصصی نماز

روایات، آثار اخلاقی فراوانی برای نماز بیان داشته­اند^[1] که در صورت توجه نمازگزار به حقیقت نماز و جریان آن در رفتار خود، می­تواند در او محقق شود. در ادامه به نُه اثر در این ساحت خواهیم پرداخت.

1. نماز تمرين ادب عبوديت و مبارزه با نفس

خداوند نماز را براي تمرين ادب عبوديت قرار داده است. وجوب نماز تابع حال شما نیست. اگر حال هم نداشته باشيد بايد انجام دهيد. حداقلی از نماز که نماز واجب تلقی می­شود، تابع حال ما نیست، هرچند بيشتر از آن، یعنی نمازهای مستحبی را مي­توانيد تابع آمادگي روحي انجام دهید. اينكه اول صبح بيدار شويد و وضو بگيريد چه بسا براي نفس خوشايند نباشد. اينكه كار را ظهر رها كنيد و به ­جاي استراحت به نماز بايستيد، شايد خوشتان نيايد؛ اما اين تمرين لازم است تا توان عبوديت در ما تقويت شود. بنابراین یکی از کارکردهای مهم نماز تمرين ادب، خشوع و اطاعت در پيشگاه خداوند است.

امیرمؤمنانj مي­فرمايد: "بهترين چيزي كه پدر­ها براي بچه­هایشان به ارث مي­گذارند، ادب است."^[2] بي­ادبي كاري عقلا ناپسند است كه انسان را از انسانيت خارج مي­كند. در روايات بر ضرورت توجه به ادب در تربيت فرزند تأكيد شده است. رعايت ادب در برابر ساير انسان­ها، به­ويژه والدين، اساتيد، سالخورگان يا ساير كساني كه حقوقي بر ما دارند، و در مرتبه بالاتري از علم و تقوي هستند، امري لازم و عقل پسند است. بالاترين سطح ادب بايد نسبت به كامل­ترين موجود در هستي رعايت شود. نماز تمرين ادب عبوديت در برابر خالق و قادر مطلق است. بدین روی نماز انسان را آماده تبعيت از خدا در غير نماز نیز مي­كند.

اینکه گفته شده است که به قصد قربت و نحو خاصی دست و صورت را در وضو بشویید، با لباسی تمیز رو به قبله بایستید و هنگام نماز به چپ و راست ننگیرید، با کسی سخن نگویید و مؤدبانه بایستید، همه حکایت از نوعی مؤدب شدن و مؤدب بودن در پیشگاه الهی دارد.

ممکن است کسی بگوید: من به­­جای اینکه وضو بگیرم، به حمام می­روم و تمام بدن را بدون نیت غسل واجب، شستشو می­دهم و به نماز می­ایستم؛ مگر این کفایت نمی­کند؟ امام رضاj در پاسخ به این سؤال و ضمن بیان آثار فواید وضو چنین می­فرمایند:

"اگر كسى بگويد: براى چه مأمورند كه براى عبادت وضو بگيرند و آغاز به آن شده است؟ در جواب گويند: براى اينكه هنگامى كه بنده در برابر خداى خود بر پا مى‏ايستد، نظيف باشد. از آلودگى معاصى و گناهان بسبب آن وضو پاك و طاهر گشته باشد و در وقت مناجات با پروردگار خود مطيع او باشد. از هر پليدى و نجاستى برى و پاك و پاكيزه به درگاه خداوند بايستد. به­ علاوه كه وضو ساختن خود آدمى را از كسالت و چرت­زدن باز مي­دارد و دل را روشن و قلب را تميز و خالص مي­گرداند براى رفتن به پيشگاه ايزد جبار و سلطان حق و پرده­پوش بندگان".^[3]

البته ناگفته نماند که رعایت ادب و خضوع در پیشگاه خدا، اگر با معرفت انجام شود، لذت­بخش است. چرا که انسان فطرتاً در برابر چنین عظمتی خاشع و مؤدب می­شود و اگر بی­ادبی کند برای او رنج­آور است. اگر هم انسان معرفت لازم را نداشته باشد، نمازِ او مقدمه مؤدب شدن است؛ هرچند رعایت ادب برایش لذت­­بخش نباشد. بنابراين نماز، تربيت ادب بندگي است. ادب كه حاصل شد عشق به خدا هم می­آید.

1. نماز سبب ابهت یيماز را با لذت معنوی گره نزنی///عصر حاضر،‌ مطلقا نيازي به عمل به شريعت ندارد. دارد انديشمندان غربي نگاشته اند، ديدگاه را بگيرند افتن خدا در دل

تقویت ادب الهی سبب می­شود که ابهت خدا در دلت بنشیند. نسبت به هر کسی ادب را رعایت کنید به­تدریج ابهت او برایت حاصل می­شود. به­تدریج این احساس ابهت و عظمت خدا در حالات مختلف همراه فرد می­شود. ابهت پیدا کردن خدا در دل سبب آمادگی برای "چشم گفتن" در برابر خدا و پیروی جدی از دستورات او می­شود. از دیگر آثار این احساس عظمت الهی، احساس شرم از خدا هنگام خطا و گناه است. تقویت این احساس شرم منجر به تقویت نفس لوامه برای جلوگیری از خطاست. آزاد گذاشتن میدان برای نفس اماره، پشیمانی­های زیادی به­دنبال دارد. انسان در امتحان­های الهی تحت تأثیر اوامر نفسانی دچار لغزش می­شود. بخشی از امتحانات الهی در شرایط سختی زیاد یا رفاه فراوان است. اگر ابزار، امکانات و قدرت مانند ثروت، علم، موقعیت و جایگاه اجتماعی، در اختیار فرد باشد و او از قدرت کنترل لازم یا حیای الاهی برخوردار نباشد، به­سادگی خطا می­کند و از طغیان نفس در امان نمی­ماند. نماز آموزگار و یادآور خوبی­ها به نفس است.

چرا در ارتش­های جهان دستورات خاصی را باید همه رعایت کنند؛ اداب نظامی­گری را بیاموزند و تمرین کنند؛ اما در سایر مراکز و مناصب و شغل­ها چنین دستوراتی الزام نشده است؟ علت اين است كه در ارتش اهدافي سخت­تر از ساير مشاغل مطرح است. تحقق اين اهداف در گرو تبعيت سريع و به موقع از فرمانده است. یک سربازِ ارتشي بايد در برابر مقامات ارشد خود پاي بر زمين بكوبد و دستان را به سرعت به احترام بلند كند، تا با رعایت این نظم اهنین ابهت فرمانده در دل سربازان جاگیر شود تا سخت­ترین فرمان­ها را به سرعت اجرا کنند؛ هرچند سببِ به­خطر انداختن جان خود یا دیگری باشد! تقيد به رعايت این قوانين نظامي سبب می­شود كه ابهت فرماندگي فراموش نشود درنتيجه در زمان لازم سربازان و افراد درجه پايين­تر به سرعت دستورات نيروهاي ارشد خود را اجرا کنند و به اهداف نظامي لازم دست یابند.

حال سؤال این است که عظمت و ابهت پیدا کردن خدا در دل مهمتر است، يا يك فرمانده در ارتش؟ تفاوت مقام ارشد ارتشي با درجات پايين­تر تفاوتی قراردادي است، نه حقيقي؛به همین دلیل با يك كودتا يا دستور جديد، معادلات عوض مي­شود. همچنين اين تفاوت، امري موقتي است؛ اما تفاوت درجه ميان ما و خدا، حقيقي،‌ دائمي و بي­نهايت است. از طرفي ما شديدا نيازمند ايجاد عظمت الهي دردل خود هستيم.

بدين ترتيب تقید به نماز مي­تواند به­تدريج ابهت خدا را در دل ما جاي دهد و ما را به چنين هدف مقدس و كارسازي نزديك كند. بدین روی نزدیکی ما به خدا نبايد سبب شود جايگاه او را فراموش كنيم.

از طرفی اذکار نماز هم در تحقق اين عظمت نقش دارند. نماز با "الله اكبر" آغاز مي­شود. با گفتن اين ذكر بايد چنان به عظمت خدا توجه كرد كه از غير او غافل شویم! اين ذكر بارها در نماز تكرار مي­شود. "الله اكبر" برتري عظمت خدا بر هر چه در عالم است را به ما مي­نماياند و "سبحان الله"، "سبحان ربي العظيم و بحمده" و "سبحان ربي الاعلي و بحمده" ناتواني ما در فهم عظمت خدا را آشكار مي­سازد. زیبایی نماز به این است که با تكبير شروع و پایان می­یابد^[4].

1. پيشگيري از گناه

ريشه گرفتاري­ها و بلاهاي ما گناهان ماست؛ چنانچه در فقرات متعددِ دعاي كميل، اين امر تأكيد شده است. ما در این دعا از خدا مي­خواهيم كه گناهان بلاآفرين ما را ببخشد. نماز مي­تواند بخش عمده­اي از بلاها و مشكلات ما را برطرف كند؛ زيرا نماز از گناه جلوگيري مي­كند از طرفی گناه، بلاآفرين و مشكل­ساز است.

چگونه نماز چنين اثري در پي دارد؟ پاسخ آنكه چنانكه بيان شد نماز تمرين ادب عبوديت و مبارزه با نفس است و اين امر در مبارزه با گناه مؤثر است. به­­علاوه نماز سبب ابهت يافتن خدا در دل مي­شود. اين احساس ابهت الهي، بركاتي دارد از جمله آنكه انسان را از گناه باز مي­دارد؛ بنابراین کسی که می­گوید "نمی­توانم برای خدا، گناه را ترک کنم" نشان از آن دارد که خدا در دلش عظیم نیست و عظمت خدا را آنگونه که بايد درک نکرده است!

گاهی از برخی افراد که نماز نمی­خوانند سؤال می­شود که چرا نماز نمی­خوانید، در جواب می­گویند: وقتی نماز می­خوانم از برخی اعمالی که انجام می­دهم عذاب وجدان می­گیرم، برای همین نماز نمی­خوانم تا راحت بتوانم کارهایم (گناهانم) را انجام دهم! هرچند این حرف، برداشت اشتباه آنها را نشان می­دهد؛ اما گویای این است که نماز حداقلی این افراد نیز نهی کننده از گناه و بدی است. هرچند به این نهی توجه نمی­کنند و یا این نهی را خاموش می­کنند.

 نماز به­تدريج بر احساس ابهت خدا در دل مي­افزايد و به­تناسب آن از گناه جلوگيري مي­كند. ادامه اين احساس، سبب مي­شود كه از ميزان مكروه هم بكاهد و در انجام مستحبات هم كوشا باشد. در روايتي آمده است كه به پيامبرd گفتند: فلان شخص روزها نماز مى‏خواند و شب‏ها دزدى مى‏كند. پيامبر فرمود: "قطعا نمازش او را از اين كار باز خواهد داشت."^[5] همچنين در جاي ديگري به حضرت گفتند: فلان جوانِ از انصار که با آن حضرت نماز مي‌گزارد، مرتکب فواحش نيز مي‌شود. ايشان در جواب فرمود: " روزي نمازش او را از اين عمل باز خواهد داشت."^[6]سخنان پيامبرd دليلي است بر اين مطلب است که اثرات شگرف گناه ستيزي نماز، به­‌تدريج آشکار مي‌شود. از طرفي نيز اگر نماز ما را از گناه باز نمي­دارد بايد نماز خود را بهبود بخشيم!

با توجه به اينكه گناه بلاآفرين و نماز مانع گناه است، اگر گرفتاري در زندگي ما فراوان است يك راه­كار احتمالي مهم، اصلاح نماز است. بايد نماز خود را بازنگري كنيم.

احساس ابهت الهي در دل نه تنها ما را از گناه باز مي­دارد؛ بلكه سبب تقويت توجه ما در نماز مي­شود. هر اندازه عظمت و ابهت خدا، بيشتر در قلب ما جايگير شود، هنگام سخن گفتن و مناجات با او، توجه بيشتري خواهيم داشت!

1. تمرينِ چشم گفتن به خداوند

ما عادت كرده­ايم به نفس خود "چشم" بگوييم و از او تبعيت محض كنيم! هرچند خواسته­هایش با عقل ناسازگار باشد. در برابر اين عادت،‌ نماز نوعي تمرين چشم گفتن به برترين موجود عالم است. ما نياز به تمرين چشم گفتن به غير نفس داريم، تا بتوانیم از چشم گفتن­های کورکورانه به نفس، خود را حفظ کنیم. از طرفی می­دانیم که شايسته نيست پيرو محض کسی بود، مگر خدا و فرستادگان او. هرچند قبولِ بی­چون و چرای فرامین خالق هستي و كامل­ترين موجود، كاري عقل پسند است؛ اما براي نفس ما خوشايند نيست. در سايه اين تبعيت از خدا است كه ما نفس را ادب مي­كنيم و‌ قدرت مبارزه با نفس در ما تقويت مي­شود. بدین ­روی ایستادگی ارادة ما در برابر خواهش­هاي نفساني تقویت مي­شود.

1. درمان و پاكسازي گناه

نماز علاوه بر پيشگيري از گناهان پیشه­رو، گناهان پيشين را نيز مي‌زدايد. مداومت بر نماز و رعايت آداب و شرايط آن موجب آمرزش گناهان،^[7] پالايش انگيزه‌ها، و انس با خدا^[8] مي‌گردد.

امام عليj مي‏فرمايند:

" كسي كه نماز را بجا آورد، در حالي كه حقّ آن را بشناسد، آمرزش الهي شامل حال او خواهد شد."^[9]

حضرتj از پيامبر خداd نقل مي‌فرمايند که ايشان نماز را به چشمه آب گرمي تشبيه فرمودند که بر در خانه شخصي باشد و او روزي پنج نوبت خود را در آن شستشو دهد. يقيناً چيزي از آلودگي بر بدن آن شخص باقي نخواهد ماند.^[10]

بنابر فرمايش امام صادقj هر كس دو ركعت نماز بگزارد در حالى كه بداند چه مى‏گويد، از نماز که فارغ ‏شد، خدا هر گناهى را كه ميان او و خودش بوده مى‏بخشد.^[11] تشبیهی زیبا از پیامبر نقل شده که:

"ابوعثمان نقل مي‌کند که من با سلمان فارسى زير درختى نشسته بودم، او شاخة خشكى را گرفت و تكان داد تا تمام برگ‌هايش فرو ریخت. سپس رو به من كرد و گفت: سؤال نكردى چرا اين كار را كردم! گفتم: بگو منظورت چه بود؟ گفت: اين همان كارى بود كه پيامبرd انجام داد، هنگامى كه خدمتش زير درختى نشسته بودم. سپس پيامبرd اين سؤال را از من كرد و گفت: سلمان نمى‏پرسى چرا چنين كردم؟ من عرض كردم بفرمائيد چرا؟ فرمود: "إنّ المسلم إذا توضأ فاحسن الوضوء ثم صلى الصلوات الخمس تحاتت خطاياه كما تحات هذا الورق ثم قرء هذه الآية و أقم الصلاة... "^[12]؛ هنگامى كه مسلمان وضو بگيرد و خوب وضو بگيرد، سپس نمازهاى پنجگانه را اقامه نماید، گناهان او فرو مى‏ريزد؛ همان­گونه كه برگ‌هاى اين شاخه فرو ريخت. سپس اين آيه را تلاوت فرمود: "نماز را در دو طرف روز و اوايل شب برپا دار، زيرا نيكي‏ها، گناهان را برطرف مي‏سازند."^[13]

این مطلب را به اشتراک بگذارید :