تجلي نماز ظهر عاشورا در ادبيات فارسي

در طول تاريخ حيات بشري چه بسيار وقايع بزرگي پديد آمده که به رغم تمامي بزرگي و عظمتشان، هرگز مورد اعتنا و توجه ادبا و سخنوران قرار نگرفته و يا ورود اين وقايع به قلمرو هنر و ادبيات بسيار کوتاه و کمرنگ بوده است. اما نهضت بزرگ عاشورا واقعه اي است که قرن ها و قرن ها چون نگيني درخشان بر تارک ادبيات درخشيده است و چه بسيار شاعران نکته سنجي که به سبب ارادت به پيشگاه مقدس حضرت امام حسين (عليه السلام) اشعار فراواني در مدح و منقبت آن حضرت سروده اند و بر اين شور آسماني هيچ نقطه پاياني وجود نداشته است. به تحقيق مي توان ادعا نمود که تاکنون در خصوص هيچ واقعه اي همانند قيام کربلا تا اين اندازه اثر هنري خلق نشده است و در اين ميان نماز ظهر عاشورا نيز همواره به عنوان موضوعي شگفت و خارق العاده مورد تحسين و تمجيد سخن سرايان چيره دست قرار گرفته است و شاعران در توصيف مقام ارجمند و خلوص صادقانه آن حضرت در روز عاشورا به ترسيم نماز ظهر عاشورا پرداخته اند.

نماز ظهر عاشورا داراي مضامين بديع و والايي است. مضامين متعددي که هر يک دنيايي است از زيباترين جلوه هاي آسماني. اين نماز آميزه اي است از حماسه، دين خواهي، مظلوميت، شرف، آرمانگرايي، حقانيت، اصالت، تعهد و...

از آنجا که بيان تمامي اين آثار در اين مجال نمي گنجد، لذا در اين فرصت به ارائه گلچين ابياتي از گلزار ادبيات پارسي بسنده مي کنيم؛ با اين توضيح که آنچه در پي مي آيد تنها معدودي از اشعار شاعران معاصر را در برگرفته است:

حبيب الله خباز:

چون در نبرد کرببلا عرصه گشت تنگ

با تيغ و تيز و سنگ گرفتي ادامه جنگ

از خون و زمين ماريه گرديد لاله رنگ

ز آيينه ي نماز چو بايد زدود زنگ

گفتا يک از رجال که وقت نماز شد

بايد از اين فريضه کنون سرفراز شد

کريمي مراغه اي:

نازم به عاشقي که در عشق باز کرد

در خاک و خون تپيدن او کشف راز کرد

تا هر بشر بداند اهميت نماز

با خون وضو گرفت و شروع نماز کرد

غلامرضا سازگار (ميثم):

ناله و فرياد و سوز و شور و درد اهل رازم

من نمازم، من نماز من نمازم، من نمازم

با صلوة و با قيام و با قعود و با قنوتم

تا قيامت هر چه دارم باز مديون حسينم

کاظم جيرودي:

حسين (عليه السلام) از خون پاکش تا وضو کرد

وصال روي جانان آرزو کرد

نماز از حرمت خون شهيدان

خدا داند که کسب آبرو کرد

جعفر رسول زاده (آشفته)

تيرها بر تنم فرود آييد

تا امامم نماز بگزارد

استاد محمود شاهرخي (جذبه):

کردند جان نثار چو عقد نماز بست

ز آزادگان عشق دو تن پيش روي او...

ياور همداني

نيايش را که با صوت جلي خواند

صفاي سينه صافي دلي خواند

چه شوري ظهر عاشورا به پا کرد

نمازي که حسين بن علي (عليه السلام) خواند

عباس براتي پور:

اي شده کشته در راه احياء دين

سر فراز ني و تن به روي زمين

اين ندا مي رود تا به عرش علا

اشهد انک، قد اقمت الصلاة

حبيب الله چايچيان (حسان):

ولي والاترين معراج عشقم

نماز ظهر عاشوراي من بود

رضا خيري (شکيب):

سرو آزاد تويي، لاله و شمشاد تويي

تا ابد در افق عاطفه فرياد تويي

چون به احياي نماز است قيام تو حسين (عليه السلام)

من فداي عطش سرخ کلام تو حسين (عليه السلام)

زهرا صفايي:

ترک سجاده و نماز نکرد

گر چه از جان بريده بود حسين (عليه السلام)

صالح محمدي امين:

از کربلاي مقدس مي آيد آواي مردي

آواي نوراني او «اني احب الصلوة» است

مجمود تاري (ياسر)

در هر نفسش سوز و گداز است حسين (عليه السلام)

سر چشمه هر راز و نياز است حسين (عليه السلام)

مي خواند نماز آخرين را در خون

يعني که فدايي نماز است حسين (عليه السلام)

علي غفرالهي (ماهر اصفهاني)

يک جهان عشق و فداکاري و مهر و عاطفت

جلوه گر شد در نماز ظهر عاشوراي تو

سيف الله خادمي (خادم):

آن تابش بي غروب در پهنه ي دشت

از معرکه ي کرببلا بازنگشت

بگذشت ز هر چه داشت حتي سر و جان

اما ز نماز خويش هرگز نگذشت

سيد حجت الله آزاده:

جهد کن بر نماز اول وقت

اين پيام شهيد عاشوراست

محمود عندليب:

داني پيام شاه جگر تشنگان چه بود؟

در تنگناي حادثه ي کربلا، نماز

نيلوفر صفايي:

در سايه قنوت تو راه نجات ماست

از آخرين نماز تو، دين خدا به پاست

حسين يعقوبي:

نينوا را نواي ديگر داد

شعر پرشور عاشقي سر داد

دکتر حسين رزمجو:

نماز ظهر عاشوراي آن پاک

که بر شد از زمين تا اوج افلاک

محمد ابوالقاسم جندقيان (شفيق):

خاک دشت کربلا را مهر هر سجاده کرد

پاسدار خون پاکان جهان باشد نماز

علي وحيد دستگردي (برزگر):

اگر از کربلا ياد آري اي دوست

نمازت را سبک نشماري اي دوست

سيد محمود مرتضوي نائيني (ناظر):

در زمين کربلا در روز عاشورا حسين (عليه السلام)

زير تيغ و تير دشمن خواند بي پروا نماز

کامران شرفشاهي:

قامت به نماز ظهر عاشورا بست

آموخت به ما نماز را اول وقت

اسماعيل رفاهي:

سرور و سالار دشت کربلا

با نمازي کار صد اعجاز کرد

علي نجات سياوشي:

قامت سبز حضورش در نماز

سرخ گون هنگامه اي را کرده ساز

و...

هر يک از اشعاري که درباره نماز ظهر عاشورا سروده شده است گواه ديگري بر عمق زيبايي و معناي آسماني اين نماز شکوهمند است؛ نمازي که تا کنون ابيات بي شماري درباره آن سروده شده و باز هم سروده خواهد شد.

نماز خوف

آنچه احساس مي شود بايد ذکر شود، تاريخچه اي از نماز خوف است که نماز ظهر عاشورا امتداد و نقطه اوج آن است.

خواندن نماز در بحبوحه ي جنگ بي ترديد امري شگفت و بسيار قابل توجه است. اما اين نکته که نخستين بار اين امر از کجا و چگونه آغاز شده است، همچنين شرح استمرار آن بسيار ضروري است. زيرا نکات تازه اي را بر ما آشکار مي سازد که مهمترين نکته آن، يافتن ريشه ها و شناخت زمينه هايي است که نماز ظهر عاشورا نسبت به آن داراي ارتباطي مستقيم و معني دار است. 

در تفسير نمونه آمده است: «هنگامي که پيامبر (عليه السلام) با عده اي از مسلمانان به عزم مکه وارد سرزمين حديبيه شدند و اين خبر به گوش قريش رسيد، خالد بن وليد به سرپرستي يک گروه دويست نفري براي جلوگيري از پيشروي مسلمانان به سوي مکه، در کوه هاي نزديک مکه مستقر شد، هنگام ظهر بلال حبشي اذان گفت و پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نماز ظهر را به جماعت برگزار کردند.

خالد بن وليد از مشاهده اين صحنه در فکر فرو رفت و به افراد خود گفت: موقع نماز عصر که در نظر آنها بسيار پرارزش و حتي از نور چشمان خود، آن را گرامي تر مي دارند، بايد از فرصت استفاده کرد و با يک حمله برق آسا، کار مسلمانان را در حال نماز يکسره کرد. 

در اين هنگام آيه 102 سوره مبارکه نساء نازل شد و دستور نماز خوف را که از هر حمله ي غافلگيرانه اي جلوگيري مي کند به مسلمانان داد و اين خود يکي از اعجاز قرآن کريم است که قبل از اقدام دشمن، نقشه هاي آنها را نقش بر آب مي کرد. گفته مي شود خالد بن وليد با مشاهده ي اين صحنه ايمان آورد و مسلمان شد.»[1] .

در آيه 102 سوره مبارکه نساء آمده است: «و اذا کنت فيهم فأقمت لهم الصلوة طائفة منهم معک وليأخذوا أسلحتهم...»

يعني: «و هنگامي که در ميان آنها باشي و (در ميدان جنگ) براي آنها نماز را برپا کني، بايد دسته اي از آنها با تو (به نماز) برخيزند و سلاح هايشان را با خود برگيرند؛ و هنگامي که سجده کردند (و نماز را به پايان رساندند)، بايد به پشت سر شما (به ميدان نبرد) بروند و آن دسته ديگر که نماز نخوانده اند (و مشغول پيکار بوده اند) بيايند و با تو نماز بخوانند؛ آنها بايد وسايل دفاعي و سلاح هايشان را (در حال نماز) با خود حمل کنند؛ (زيرا) کافران آرزو دارند که شما از سلاح ها و متاع هاي خود غافل شويد و يکباره بر شما هجوم آورند. و اگر از باران ناراحتيد و يا بيمار (و مجروح) هستيد، مانعي ندارد که سلاح هاي خود را بر زمين بگذاريد؛ اما وسايل دفاعي را با خود برداريد. خداوند عذاب خوارکننده اي براي کافران فراهم ساخته است.»

گفتني است که در شأن نزول اين آيه غالب مفسران اتفاق نظر دارند. لذا مبناي نماز خوف را مي توان از اين تاريخ به شمار آورد. و اما دستور خواندن نماز خوف به اين شرح است که نمازهاي چهار رکعتي به دو رکعت تبديل مي شوند، نمازگزاران در ميدان نبرد به دو گروه تقسيم مي شوند. گروه اول يک رکعت را با امام مي خوانند و امام پس از اتمام يک رکعت اول، توقف مي کند تا آن گروه، رکعت دوم را به تنهايي بخوانند و به جبهه جنگ بازگردند. سپس گروه دوم جاي آنها را مي گيرند و يک رکعت از نماز خود را با امام و رکعت دوم را فرادي مي خوانند.[2] .

حضرت اميرالمؤمنين امام علي (عليه السلام) نيز نسبت به نماز بسيار علاقه و تأکيد داشتند و در هنگامه نبرد نيز نماز را از ياد نمي بردند. در اين باره آمده است که در بحبوحه جنگ صفين، آنگاه که ابن عباس متوجه شد که امام علي (عليه السلام) مراقب و منتظر وقت نماز است، سؤال نمود که اي اميرالمؤمنين (عليه السلام) مثل اينکه نگران مطلبي هستيد؟ حضرت پاسخ داد: «آري مراقب زوال شمس و داخل شدن وقت نماز ظهر مي باشم.» ابن عباس گفت: «ما در اين موقع حساس نمي توانيم دست از جنگ برداريم و مشغول نماز شويم» اميرمؤمنان (عليه السلام) پاسخ فرمود: «انما قاتلنا هم علي الصلوة»

يعني: «ما براي نماز با آنان مي جنگيم.»[3] .

امام حسين (عليه السلام) پرورش يافته دامان چنين پدري است که حتي در «ليلة الهرير» آنجا که توطئه ها و دسيسه ها او را از هر طرف در ميان گرفته است، از نماز به عنوان هدف عالي خود ياد مي کند. 

حسين بن علي (عليه السلام) سبط رسول (صلي الله عليه و آله و سلم) خداست که حتي در کوران مبارزه با مشرکان و کافران ملعون قريش، دست از نماز نمي شويد.

درسي که امام حسين (عليه السلام) در روز عاشورا به همه پيکارگران راه حق مي دهد؛ در واقع ادامه همان درسي است که جد او و پدرش نسبت به آن اهتمام ورزيده اند.

اين درس بزرگ، درسي است که ريشه در قرآن کريم دارد(که از جانب خدا نازل شده است) 

 [1] تفسير نمونه/ ج 4/ ص 99 و 100.

[2] تفسير نمونه جلد 4- ص 103.

[3] وسائل الشيعه/ ج 1/ باب 41 از ابواب مواقيت الصلوة.

نماز ظهر عاشورا، پيش گويي ها و زيارتنامه امام

در تفسير نمونه نقل شده است: هنگامي که پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) آيه 59 سوره مبارکه مريم را تلاوت مي فرمودند: «فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلوة...»

يعني: «پس از آنان، فرزندان ناشايسته اي روي کار آمدند که نماز را تباه کردند...»

حضرت مي فرمودند: «پس از 60 سال افرادي روي کار خواهند آمد که نماز را ضايع مي کنند و در شهوات غوطه ور مي شوند و به زودي نتيجه گمراهي خود را خواهند ديد.»

اين پيشگويي اعجاب انگيز رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) حکايت از آن دارد که اگر مبدأ سخن ايشان را هجرت پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در نظر بگيريم، آنگاه زمان جلوس يزيد بر اريکه قدرت کاملا منطبق با فرمايش حضرت خاتم الانبياء (صلي الله عليه و آله و سلم) است.

پيشنماز شدن افراد فاسدي مانند معاويه و يزيد و هم دستي و هم داستاني افراد کوته انديشي که گر چه تارک الصلوة نبودند اما از روح تعاليم عاليه اسلام بويي نبرده بودند، مصداق کامل پيشگويي الهي رسول عاليقدر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) است. و اگر امام حسين (عليه السلام) در روز عاشورا سخن از احياي دين جد بزرگوارش مي گويد و در همه حال به تکريم نماز مي پردازد، به لحاظ شرايط اسف انگيز آن دوران و انحراف عظيمي است که تنها امام حسين (عليه السلام) مي تواند در مقابل آن بايستد و چنان که در احاديث و روايات فراواني که از شيعه و اهل سنت نقل شده است، شهادت امام حسين (عليه السلام) در اين راه امري قطعي و غيرقابل اجتناب است و امام (عليه السلام) خود به خوبي از اين سرانجام آگاه بود. 

سرانجامي که خود سرآغاز بود؛ سرآغازي بي سرانجام.

نماز ظهر عاشورا دعوتي بود فراتر از زمان و مکان و راز بزرگ ديگر نماز ظهر عاشورا تکيه بر اين نکته عظيم است که روح مقاومت و پايداري، و انگيزه سلحشوري و جانبازي در جهاد بدون ارتباط با خالق يکتا پديد نخواهد آمد و اين باور ژرف امام (عليه السلام) بود که: «واستعينوا بالصبر و الصلوة.»

در مورد دلبستگي حضرت سيدالشهدا (عليه السلام) به نماز و اهميتي که آن حضرت براي نماز و نمازگزاران قايل بوده اند احاديث و روايات متعددي نقل شده است. در برخي از اين احاديث نيز حضرت خود راوي حديثي از رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) يا پدر گرامي خود حضرت مولي الموحدين امام علي (عليه السلام) بوده اند، که مطالعه و بررسي مجموعه اين احاديث و روايات بيانگر شأن و جايگاه اين فريضه الهي از منظر آن حضرت است؛ به گونه اي که گويي نماز با نام آن حضرت عجين است و با زندگاني ايشان پيوندي عميق و ناگسستني دارد.

شايد به همين لحاظ است که در زيارتنامه ي آن حضرت نيز نماز از جايگاهي بس شايسته و والا برخوردار است. چنانکه در زيارتنامه آن حضرت آمده است: «و اشهد انک قد اقمت الصلوة و آتيت الزکوة و امرت بالمعروف و نهيت عن المنکر و اطعت الله و رسوله حتي اتيک اليقين.»

مهمترين منابع

1- الفتوح، اثر: ابن اعثم کوفي، ترجمه: محمد بن احمد مستوفي هروي (قرن 6 هـ) تصحيح: غلامرضا طباطبايي مجد- تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامي- چاپ اول 1372.

2- بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسي.

3- معراج مؤمن، شوراي شعر ستاد اقامه نماز استان تهران- چاپ اول 1375.

4- زندگاني امام حسين (عليه السلام)- سيد هاشم رسولي محلاتي- تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي- چاپ دوم 1374.

5- سيره معصومان (ترجمه في رحاب أئمة اهل البيت)- سيد محسن امين- ترجمه: حسين وجداني- جلد 5 تهران: انتشارات سروش- چاپ دوم 1373.

6- نيايش سرخ، شوراي شعر و ادب ستاد اقامه نماز- چاپ اول 1378.

7- زينب بنت الامام اميرالمؤمنين (عليه السلام)- علي محمد علي دخيل- مؤسسه اهل البيت- بيروت 1399هـ.

8- در کربلا چه گذشت (ترجمه نفس المهموم)- حاج شيخ عباس قمي- ترجمه: آيت الله محمدباقر کمره اي قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران- چاپ دوم 1371.

9- حسين بن علي (عليه السلام) از مدينه تا کربلا- محمدصادق نجمي، قم: دفتر انتشارات اسلامي- چاپ سوم1362.

10- سلام بر حسين (عليه السلام)- مؤلف: محمود منشي- تهران: مؤسسه انتشارات نوين، چاپ ششم 1357.

11- حسين کيست؟ فضل الله کمپاني، تهران: نشر فروغي- چاپ اول.

12- ياران امام حسين (عليه السلام)- مؤلف: علي محمد علي دخيل- ترجمه: عدنان طهماسبي- تهران: کانون فرهنگ و هنر اسلامي- چاپ اول.

13- معصوم پنجم- مؤلف: جواد فاضل، تهران، شرکت سهامي چاپ و انتشارات کتب ايران.

14- سيره عملي اهل بيت (امام حسين (عليه السلام))- سيد کاظم ارفع، تهران، مؤسسه فيض کاشاني، چاپ دوم 1370.

15- نور مؤمن- شوراي شعر و ادب ستاد اقامه نماز- چاپ اول 1377.

16- تاريخ طبري- محمد بن جرير طبري- ترجمه: ابوالقاسم پاينده- تهران: انتشارات فرهنگ ايران- چاپ اول 1354.

تجلي نماز در انقلاب کبير عاشورا (1)

این مطلب را به اشتراک بگذارید :