بررسي چگونگي انجام فريضه نماز در بيماران بستري در بيمارستان هاي شهر اصفهان

(جناب آقاي محمد حسن محمدي /کارشناس ارشد آموزش پرستاري /جناب آقاي عليرضا ايرج پور /کارشناس ارشد آموزش پرستاري /اعضاي هيأت علمي دانشگاه علوم پزشکي اصفهان)

مقدمه

«اقم الصلوة ان الصلوة تنهي عن الفحشاء و المنکر»[1]  نماز بگزار که نماز (انسان را) از زشتي ها و تباهي ها باز مي دارد. بر اساس نص صريح قرآن کريم و روايات متعدد، نماز از جمله واجب ترين عبادات محسوب مي گردد. وجود بيش از يکصد آيه درباره نماز، شرايط و احکام و تأثير آن بيانگر اهميت آن است. در توصيف اين فريضه، پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) آن را معراج مؤمن و در جاي ديگر به نور مؤمن تعبير نموده اند[2]  [3]  امام علي (عليه السلام) نيز درباره نماز چنين مي فرمايند: هر چيز داراي سيمايي است و سيماي دين شما، نماز است.[4] .

اهميت اين عبادت تا جايي است که گفته شده چنانچه مورد قبول درگاه خداوند متعال قرار گيرد، ساير عبادات نيز قبول خواهد شد[5]  همچنين آخرين وصيت حضرت علي (عليه السلام) و امام صادق (عليه السلام) در لحظه ارتحال، تأکيد بر نماز و اهميت آن بوده است.[6] .

نماز يک ارتباط روحي و معنوي است و هدف آن، ياد خداوند است. اما اسلام خواسته است که اين ارتباط در قالب يک سلسله برنامه هاي تربيتي اجرا شود تا انسان به اهداف عاليه خلقت نايل[7]  و در عين حال از مزاياي روحي رواني آن بهره مند شود. امروزه بسياري از روان شناسان و پزشکان دريافته اند که انجام فرايض ديني مانند نماز، دعا و تقيد ديني در رفع نگراني، تشويش، يأس و ترس مؤثر است. همچنين ضرورت توجه به عبادات و خشوع در نماز به تمرکز حواس و حضور ذهن در امور جاري زندگي و همچنين به موفقيت بيشتر فردي مي انجامد.[8] .

اين عبادت تحت هيچ شرايطي ولو در شرايط جنگ، در حال غرق شدن، با لباس و بدن نجس و... نبايستي ترک شود. بنابراين شايسته است، فرد مسلمان به اين مهم توجه کافي کند[9]  چنانچه آيه 101 سوره نساء به ساقط نشدن فريضه نماز به هنگام جنگ تأکيد مي نمايد[10] . بنابراين بر هر مسلمان واجب است در هنگام بيماري يا بستري شدن ضمن کسب آگاهي از دستورات مراجع تقليد، به نحو صحيح به وظيفه شرعي خود عمل نمايد. 

از سوي ديگر، فلسفه بوجود آمدن بيمارستان، کمک به کاهش آلام، حفظ و ارتقاء سطح سلامتي و رفع مشکلات جسمي و رواني بيمار بستري است. بديهي است که شرايط مناسب روحي و رواني در روند بهبود مشکلات جسمي تأثير فراوان دارد تا جايي که بسياري از مشکلات جسمي تحت تأثير مسائل عاطفي، رواني و اعتقادي قابل تسکين و تخفيف است.

با توجه به اينکه سخت ترين عارضه در بيماري ها، درد است، نتايج تحقيقات متعدد حاکي از آنست که نقش اعتقادات فردي در تحمل درد بسيار مؤثر است و محققين آن را به عنوان قدرتمندترين عنصر تأثيرگذار بر تحمل درد، معرفي کرده اند[11] .

در تأثير شفابخشي نماز، پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايد: برخيز و نماز به جا آور، پس همانا در نماز شب شفاست[12] .

پس مي توان گفت نماز علاوه بر اينکه يک فريضه واجب است، مي تواند به عنوان بخشي از روش هاي درماني نيز مورد توجه قرار گيرد. از آنجا که بيمار به هنگام بستري شدن به دليل محدوديت هايي که برخي متوجه خود او و برخي ديگر بدليل محيط و درمان وي مي باشد، در انجام اين فريضه دچار مشکل مي شود؛ پژوهشگران درصدد «بررسي چگونگي انجام فريضه نماز در بيماران بستري در بيمارستان هاي شهر اصفهان در سال 1375» برآمدند. هدف پژوهش آن بود که ضمن شناسايي وضعيت موجود به مسؤولين مراکز پزشکي در جهت رفع موانع اجراي فريضه نماز و ارتقاء فرهنگ اقامه نمازدر آن مراکز پيشنهادهايي مبني بر يافته ها ارائه نمايند. همچنين کادر پرستاري نيز با اطلاع از يافته هاي پژوهشي و پيشنهادهاي ارائه شده، زمينه انجام فريضه نماز در بيماران بستري را هر چه بهتر و بيشتر فراهم نمايند. بدين منظور به تعيين فراواني انجام فريضه نماز قبل و به هنگام بستري شدن و تعيين علل عدم انجام فريضه نماز از ديدگاه واحدهاي مورد پژوهش و تعيين مشخصات فردي آنان پرداخته شد تا به سؤالات پژوهش به شرح ذيل پاسخ داده شود.

- ميزان فراواني انجام فريضه نماز قبل از بستري شدن بيماران در بيمارستان هاي شهر اصفهان چقدر است؟

- ميزان فراواني انجام فريضه نماز به هنگام بستري بودن بيماران در بيمارستان هاي اصفهان چقدر است؟

[1] قرآن کريم، سوره عنکبوت آيه 45.

[2] امام خميني، روح الله، سر الصلوة، ص 7.

[3] پاينده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ص 396.

[4] علامه مجلسي، بحارالانوار، جلد 82 ص 227.

[5] امام خميني، روح الله، رساله توضيح المسائل، ص 82.

[6] واعظي نژاد، حسين، طهارت روح، ص 221.

[7] قرائتي، محسن، تفسير نماز، ص 10.

[8] امام خميني، روح الله. رساله نوين، جلد 1، ص 69.

[9] قرائتي، محسن.پرتوي از نماز، ص 81.

[10] قرآن کريم، سوره نساء، آيه 101.

[11] نيکبخت، عليرضا، بررسي ميزان تأثير قرآن کريم بر کاهش درد بيماران بعد از اعمال جراحي شکم. پايان نامه کارشناسي ارشد تهران: دانشگاه تربيت مدرس. 1373.

[12] نرم افزار تبيان، جامع احاديث الشيعه، ج 4 ص 28.

مواد و روش ها

اين مطالعه از نوع توصيفي و مقطعي است که به توصيف اداي فريضه نماز در بيماران واجد شرايط بستري در بيمارستان هاي شهر اصفهان مي پردازد. بدين ترتيب کليه بيماران بستري در بيمارستان هاي خصوصي و دولتي که در محدوده شهر اصفهان واقع شده است، مورد بررسي قرار گرفت (تعداد 20 بيمارستان). در اين مراکز کليه بخش هايي که در آن بيمار بستري بود مورد توجه واقع شد و تمامي بيماران واجد شرايط (533 نفر) آن جامعه پژوهش را تشکيل دادند. بيماران بخش هاي اورژانس، اتاق عمل، ريکاوري، ICU،CCU، همودياليز، مامايي، زايشگاه، اطفال و نوزادان بواسطه نداشتن شرايط جسمي، رواني، سني يا جنسي که تکليف شرعي نداشتند و نيز بيماراني که جمع آوري اطلاعات از آنان مقدور نبود، از جامعه پژوهش حذف شدند. علاوه بر اين بيماران و همراهاني که پس از شرح هدف مطالعه، تمايل به شرکت در پژوهش نداشتند و نيز بيماران اقليت هاي مذهبي از مطالعه حذف شدند. 

نمونه گيري به روش سرشماري و مبتني بر هدف صورت گرفت. شرايط ورود واحدهاي پژوهش در مطالعه عبارتند از: 1- وضعيت جسمي رواني فرد امکان مصاحبه و پاسخ به سؤالات را بدهد 2- بيمار مسلمان باشد 3- به سن بلوغ شرعي رسيده باشد (در افراد مذکر پانزده سال قمري تمام و در افراد مؤنث نه سال قمري تمام) 4- مايل به همکاري باشد.

براي جمع آوري اطلاعات، پرسشنامه اي در دو بخش تهيه شد که بخش اول شامل اطلاعات فردي در 9 مورد و بخش دوم سؤالات اختصاصي در 7 مورد بود که پس از انجام مطالعه راهنما روي 60 نفر از بيماران، اصلاحات پرسشنامه اي انجام شد. ضمنا روايي محتوا و پايايي پرسشنامه تعيين و نهايتا مورد تأييد قرار گرفت. اطلاعات مندرج در پرسشنامه از طريق مصاحبه با بيماران و برخي با استفاده از پرونده واحدهاي مورد پژوهش جمع آوري شد. اطلاعات، کدگذاري و با آزمون هاي آمار توصيفي شامل ميانگين و انحراف معيار تجزيه و تحليل انجام شد.

نتايج

يافته هاي حاصل از اين پژوهش نشان داد که 55 درصد واحدهاي مورد پژوهش مذکر بودند و ميانگين سني آنها 2 / 47 سال بود (حداقل 11 و حداکثر 90 سال). از نظر دفعات بستري شدن در بيمارستان 40 درصد براي اولين بار، 20 درصد براي دومين، 15 درصد براي سومين و 25 درصد بيشتر از سه بار سابقه بستري داشتند. از نظر نوع مذهب 6 / 98 درصد آنها شيعه و از نظر سطح سواد، تنها 58 درصد از واحدها با سواد بودند. از نظر شغلي 40 درصد خانه دار، 24 درصد شغل آزاد 5 / 8 درصد بازنشسته و بيکار، 5 / 4 درصد دانش آموز و 23 درصد کارمند و کارگر بودند. از نظر نوع بيماري، 31 درصد بيماري هاي قلبي و ريوي، 23 درصد گوارشي، 21 درصد ارتوپدي، 11 درصد ادراري تناسلي و 14 درصد مابقي به ساير بيماري ها مبتلا بودند. از نظر محل سکونت 67 درصد شهري و 33 درصد روستايي بودند. در ارتباط با چگونگي اداي فريضه نماز قبل از بستري شدن 92 درصد واحدها مرتب و 5 / 5 درصد نامرتب نماز مي خوانده اند و 5 / 2 درصد تارک نماز بوده اند. ولي در پاسخ به چگونگي وضعيت انجام فريضه نماز در هنگام بستري بودن تنها 5 / 38 درصد واحدهاي پژوهش مرتب نماز مي خواندند، 14 درصد نامرتب و 5 / 47 درصد ترک نماز را گزارش نمودند. از لحاظ علت ترک نماز از نظر بيماران، بيشترين عامل به ترتيب 61 درصد عدم توانايي جسمي ناشي از بيماري، 19 درصد پاک نبودن لباس و بدن، 12درصد وسايل درماني و اتصالات به خود مثل سرم، پانسمان، درن و... و 9 درصد ساير علل ذکر شده است.

از نظر علت نامرتب خواندن، 5 / 72 درصد بيماري و وجود اتصالات و 5 / 27 درصد پاک نبودن لباس و بدن را به عنوان دلايل نامرتب نماز خواندن گزارش کردند. از نظر ميزان آگاهي واحدهاي مورد پژوهش از وظيفه شرعي در اداي نماز 44 درصد اظهار داشتند که بايستي به هنگام بستري بودن نماز بخوانيم، 49 درصد عنوان داشتند نمازها را بعدا قضا مي کنيم و 7 درصد وظيفه خود را نمي دانستند.

نتيجه بحث

با توجه به اطلاعات به دست آمده مي توان پي برد که خوشبختانه بيماران شکايت چنداني از مکان و وسايل نماز خواندن نداشتند که اين مي تواند حاکي از مؤثر بودن تمهيدات به عمل آمده در جهت اجراي فرايض مذهبي در محيط بيمارستان نظير نمازخانه، جهت قبله، سنگ تيمم، مهر و... باشد.

بيشترين فراواني در دفعات بستري شدن (40 درصد) مربوط به بيماراني است که براي اولين بار در بيمارستان بستري شده اند. اين وضعيت، ضرورت تأکيد بر راهنمايي و آموزش پيرامون چگونگي انجام فريضه نماز به هنگام بستري بودن را مي افزايد، چرا که گذر از شرايط جديد در هر زمينه اي مستلزم مساعدت سايرين است و قطعا ارتقاء آگاهي بيماران بويژه از سوي پرستاران مي تواند به کاهش تعداد بيماراني که نماز نمي خوانند، مؤثر باشد. وجود تقيد قابل توجه در اداي فريضه نماز قبل از بستري شدن (92 درصد موارد) و کاهش قابل ملاحظه اين ميزان به 5 / 38درصد موارد حاکي از تأثير بسزاي بيماري و محيط در عدم اجراي فريضه نماز است که بر اساس اظهار بيماران، علت اصلي عدم انجام فريضه نماز، ناتواني جسمي عنوان شده است (61 درصد) در صورتي که بر طبق نظر فقها مندرج در رساله هاي عمليه، بيمار تحت هر شرايطي مي تواند با تغيير در روش اداي نماز آن را اقامه نمايد و توانايي فرد به هر ميزان که کاسته شده باشد، باعث سلب وظيفه نمي شود. فقط شکل ظاهري عبادت تغيير مي کند مثلا نشسته، خوابيده و...[1] .

يافته ي قابل تعمق ديگر، ميزان آگاهي از وظيفه شرعي در قبال انجام نماز است؛ بطوري که يا به ندانستن وظيفه اذعان داشتند (7 درصد) و يا اطلاعات نادرست داشتند (46 درصد تصميم داشتند نمازشان را پس از ترخيص قضا نمايند). حتي از بين افرادي که وظيفه خود را مي دانستند (44 درصد) تنها 5 / 38 درصد بطور مرتب نماز مي خواندند که البته ممکن است محدوديت هاي ديگري باعث نامرتب خواندن يا نخواندن نماز شود.

بر اساس نتايج به دست آمده به مديران خدمات پرستاري و سرپرستاري بخش هاي مراکز پزشکي لزوم توجه و دقت بيشتر در راهنمايي بيماران تأکيد مي گردد و همچنين رؤسا و مديران بيمارستان ها مي توانند بر اساس نتايج مطالعه ي حاضر تدابير لازم را در اين خصوص بينديشند. 

آموزش به پرستاران در جهت به حداقل رساندن محدوديت هاي جسماني ناشي از روش هاي مراقبتي درماني و همچنين تکثير جزوات راهنما براي بيماران به منظور اطلاع رساني در خصوص چگونگي انجام فريضه نماز در شرايط مختلف بيماري، پيشنهادات اصلي پژوهشگران را شامل مي شود.

[1] ر.ک. منبع شماره 5، ص 83.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :