نقش نماز در سلامت رواني دانشجويان

جناب آقاي محسن اديب حاج باقري

دانشجوي Ph.D آموزش پرستاري عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشکي کاشان 

مقدمه

انسان در خلال زندگي روزمره لحظه به لحظه با استرسها و فشارهاي گوناگون مواجه مي شود و زندگي دانشجوئي از جمله مواردي است که مشکلات و استرسهاي آن از جهات مختلف فزونتر مي نمايد. مشکلات مختلف از جمله مسائل اقتصادي، مشکل مسکن و خوابگاه، مشکلات مربوط به دوره جواني، تجرد، دوري از خانواده و بستگان و از يک سوء مسائل مربوط به مشکلات تحصيلي، روابط استاد و دانشجو، اضطراب امتحان و... تنها برخي از مشکلات و عوامل تنش زاي زندگي دانشجوئي هستند. از اين رو متاسفانه مشکلات روحي رواني در ميان دانشجويان رو به فزوني بوده و گزارشهاي مختلف نشانگر اين امر است، به گونه اي که بهدادي در 1379 گزارش مي نمايد: در حاليکه؟ تنها 62 / 24 درصد از دانشجويان خلق بهنجار دارند، بيش از 30 درصد از آنها دچار اضطراب بالاتر از حد متوسط هستند[1]  به نظر مي رسد که بخاطر ماهيت رشته هاي پزشکي و پرستاري از جمله برخورد دائمي آنها با درد و رنج بيماران و ساير مشکلات مربوط به محيط هاي باليني، عوامل تنش زا در اين عده از دانشجويان بيش از ساير رشته ها باشد و اين عده بيشتر در معرض خطر قرار دارند به گونه اي که مؤمن نسب و فرهادي در 1379 گزارش نموده اند: در حاليکه بيش از 86 درصد دانشجويان جديد الورود يکي از دانشگاه هاي علوم پزشکي داراي سلامت رواني و 12 درصد مشکوک به اختلال روحي رواني بوده اند در پايان سال اول وضعيت بدون اختلال 11 درصد کاهش و وضعيت مشکوک 20 درصد افزايش داشته است. 

در حاليکه استرس به تدريج قواي روحي و جسمي انسان را کاسته و زمينه را براي بيماريهاي خطرناک رواني و جسمي فراهم مي سازد، برقراري ارتباط با منبع و سرچشمه هستي و استمداد از او به ترميم قواي روحي انسان کمک نموده و باعث تسکين بسياري از رنجوريهاي روحي رواني و حتي جسمي مي گردد. از اين رو الکسيس کارل برقراري ارتباط با خدا را براي انسان همانند آب و اکسيژن ضروري دانسته و ويليام جيمز اتصال به قدرت لايزال الهي را تنها منبع کسب انرژي و تجديد قواي روحي از دست رفته انسان ميداند، و نماز از جمله راه هاي ذکر و ياد خدا و بهترين راه حضور در محضر او و ارتباط با منشأ هستي است. نماز که سرود يکتاپرستي و زمزمه دلنشين فضيلت و پاکي و تمرين وظيفه شناسي در درگاه خداوند است، صرف نظر از جنبه عبادي، داراي آثار بسيار مثبت روحي است و اقامه آن اگر همراه با حضور قلب و تفهيم باشد، تأثير بسزايي در کاستن و زدودن اضطراب و استرس رواني، هماهنگ کردن قواي روحي، انبساط خاطر، ايجاد انضباط، تمرکز حواس و حضور ذهن و ايجاد آرامش باطن و اطمينان قلب دارد.

[1] بهدادي، فاطمه، و ديگران، ارتباط سبک زندگي با افسردگي و اضطراب در دانشجويان، اسرار، تابستان 79، ص 27.

بحث

قرآن عبادت را راز خلقت انسان و در صدر برنامه هاي انبيا عنوان نموده و انسان کامل را عبد ناميده است. اگر عبادت را آميزه اي از پرستش، نيايش، پناه جويي، رازگوئي، نيازخواهي و عشق بدانيم، نماز بالاترين مصداق آن است. نماز از مهمترين فرايض ديني و از ضروريات دين مقدس اسلام و نقطه اوج عبادات است که از درخشندگي و برجستگي خاص و رفيع ترين جايگاه برخوردار است. پس از بعثت، نخستين عبادتي که تشريع شد نماز بود که عمود دين و مرز بين کفر و ايمان است و بدون آن ساير اعمال انسان پذيرفته نيست. از ميان عبادات اسلامي نماز در زيادتي احکام نمونه است، به گونه اي که 4000 حکم براي آن آمده است. کلمه صلاة و مشتقات آن- به معناي نماز- حدود 104 بار در قرآن مجيد آمده و در 15 مورد به آن امر شده است. اين همه تأکيد بر نماز نه از سر نياز خالق، که به خاطر نياز مخلوق است زيرا اقامه ي صحيح نماز صرف نظر از جنبه عبادي آن، به روح آدمي انبساط و شعفي پرشور مي بخشد و او را با نردبان آيات الهي بالا برده و روانش را به معراجي شکوهمند نائل ميکند «الصلاة معراج المؤمن»، و از اين روست که انسان مؤمن در اين عروج روحي همه چيز را قرباني قرب الي الله ميکند «الصلاة قربان کل تقي». به واسطه همين اثر است که الکسيس کارل نيايش را کشش روح به سوي جهان غير مادي دانسته و نياز انسان به نيايش و ارتباط با خدا را همانند نياز او به اکسيژن قلمداد مي نمايد و آن را يک عمل طبيعي رواني - بدني دانسته، براي رشد نهائي انسان ضروري اعلام مي کند، با اين وجود وي مي نويسد: متأسفانه در تمدن امروزي ما گذارده ايم که اين نياز، کوچک شمرده شده و گاه ناديده گرفته شود و از اين روست که موازين اخلاقي راه زوال پيموده و نسلي منحط به وجود آيد، که جز به هوسهاي نفساني و مادي فکر نمي کند، در اين نسل ديگر اثر چنداني از مهر و وفا و صلاح انديشي، استقامت و امانت، شهامت و شجاعت و جوانمردي برجاي نمانده و دشمني و نفاق و بدانديشي، خيانت و تملق، حيله و حرص و حسد، و عدم اعتماد به ديگران جاي آن را گرفته و شکستها و ناکاميها از هر سو به انسان روي آورده است. 

قرآن به خوبي وضعيت چنين نسلي را تصوير نموده، مي فرمايد: آنها خدا را فراموش کردند و در نتيجه خدا نيز آنها را به دست فراموشي سپرده است[1] ، دلهاي آنها گرفتار شک است[2]  و مانند افراد کر و لالي هستند که در فضايي تاريک و ظلماني به سر مي برند[3] ، به واسطه گناه بر دلهاشان مهر نهاده شده و هيچ روزنه اي به سوي حقيقت ندارند، زيرا به دنبال هوسهاي خود هستند[4] ، و بسياري از آنها تحت فشار هوسهايشان به جرائم سنگين دست مي يازند[5] ، پس خدا در دلهاشان رعب و وحشت افکنده[6] ، يأس و نوميدي و اضطراب آنها را در برگرفته و شادابي جسم و تن را از ميان برده است و احساس رنج و گناه و خود کم بيني شديد آنها را مي فرسايد[7]  ولي عليرغم همه اينها، شيطان مشاطه گر نيز سوء رفتارشان را تحسين مي کند و به وسوسه آنها مي پردازد و سرانجام در پرتو غرور و خودباختگي، آنها را به نابودي مي کشاند[8] ، در چنين محيطي که به معنويات وقعي نمي گذارند و پريشاني افکار، ناراحتي اعصاب، و تنش و اضطراب به جان بشر افتاده، بسياري براي فرار از اين تنشها به شرب خمر، استعمال افيون و... روي مي آورند، غافل از اين که با اين کار نه تنها به آرامش نمي رسند بلکه به بدبختي بيشتر خود کمک کرده و مردم ديگري را نيز به فلاکت مي کشانند، که: «من اعرض عن ذکري فان له معيشة ضنکا[9] ، هر که از ياد خدا روي گرداند زندگي بر او تنگ و دشوار گشته و روي آرامش و راحتي را نخواهد ديد. از اين روست که گاه و بيگاه اعترافاتي شنيده مي شود که چاره کار در بازگشت به تعاليم مذهبي و ارزشهاي معنوي است، که خداوند فرمود بخوانيد مرا تا اجابت کنم شما را[10] . در اين راه، تعاليم اسلامي مي تواند مرهمي بر زخمهاي کهنه بشر باشد و در اين ميان نماز - به ويژه اگر با توجه و حضور قلب اقامه گردد - جايگاه خاصي دارد، زيرا براي کاستن از اين اضطرابها و تنشها هيچ پشتوانه اي بهتر از وجود مطلق خدا و منشأ هستي نيست، و نماز موجب نزديکي به او، و بهترين راه حضور در محضر اوست؛ چنانچه ويليام جيمز مي گويد: اتصال به قدرت لايزال الهي تنها منبع کسب انرژي و تجديد قواي روحي از دست رفته انسان است و ويل دورانت ميگويد چه خوش آهنگ است صداي اذان در گوش مسلمان و غير مسلمان، که اين جانهاي خسته و محبوس در پيکره خاکي را از فراز هزاران مسجد دعوت ميکند تا بسوي بخشنده زندگي و عقل توجه کنند و به جان با او پيوند گيرند. بي جهت نيست که در اسلام انسان وظيفه دارد که از صبح تا شام لااقل 5 بار رسما با نماز به ذکر و ياد خداوند بپردازد و در مرحله اي بالاتر اسلام به انسان سفارش کرده است که در همه احوال از ياد خدا غفلت ننمايد[11] .

اهل لغت، صلاة را مشتق از تصليه مي دانند، که به معني مستقيم کردن چوبهاي خميده- (از طريق نزديک کردن آنها به آتش و حرارت) است. گوئي نمازگزار با توجه به مبدأ هستي و با حرارتي که در اثر صعود به سوي شمس حقيقت معنوي کسب مي کند، کژيهاي نفس را که در اثر توجه به غير خدا ايجاد شده است، تعديل مي نمايد[12] .

نماز سرود يکتاپرستي و زمزمه دلنشين فضيلت و پاکي و تمرين وظيفه شناسي و سپاس به درگاه احديت است. نمازهاي پنجگانه همانند نهرهاي آبي هستند که انسان روزانه 5 بار چرک و آلودگي جسم خود را در آن شسته و زنگار نيستي و هوي و هوس و سياهي ترسها و اضطرابها را به وسيله آن از جان و دل مي زدايد. 

نماز داراي ابعاد مختلف فردي، اجتماعي، سياسي، جسمي و روحي است که در اين نوشتار عمدتا به نقش آن در بهداشت رواني پرداخته مي شود، و البته دانشجويان عزيز بايد توجه نمايند که همانگونه که تنها حضور فيزيکي در کلاس درس چيزي نصيب آنها نخواهد کرد و بهره لازم از درس استاد تنها در پرتو حضور فعال و توجه کامل به استاد حاصل خواهد گرديد، همه فوايد و آثار نماز نيز خصوصا هنگامي دست مي دهد که نماز از حالت عادتي و لق لقه زبان بودن خارج شده و با دقت و توجه باطني و حضور قلب برگزار گردد و اقامه کننده آن بداند در مقابل چه کسي ايستاده و چه مي گويد، چنانچه امام خميني (ره) مي فرمايند: بر ارباب بصيرت و معرفت پوشيده نيست که روح عبادت و کمال آن به حضور قلب و اقبال آن است و هيچ عبادتي بدون آن مقبول درگاه احديت نشود و از درجه اعتبار ساقط است[13] .

يکي از آثار مهم نماز در بهداشت روان نقش انکار ناپذير آن در زدودن و کاستن تنش و اضطراب است زيرا نمازگزار بايد فقط به خدا توجه نمايد، از همه اشتغالات ذهني و مشکلات مادي روي گرداند، چيزي جز آيات قرآني بر زبان جاري ننمايد و با تمام اعضاء و جوارح و با حضور قلب نماز را اقامه نمايد. همين روگرداني از مسائل زندگي مادي موجب آرامش مي شود و اين حالت آرامش روحي ناشي از نماز، تاثير بسزائي در کاهش تنش و اضطراب دارد. توماس هاسيلوپ مي گويد: بهترين وسيله آرامش بخشي که من در طول تجربه ام در مسائل رواني شناخته ام نماز است[14] ، الکسيس کارل مي نويسد: دعا و نماز قويترين نيروئي است که همچون قوه جاذبه وجود حقيقي دارد و من در حرفه پزشکي خود انسانهائي را ديده ام که پس از آنکه تمام معالجات ديگر براي آنها مؤثر نبوده است با نيروي دعا و نماز و نيايش از بيماري جسمي يا روحي رهائي يافته اند[15]  مشخص شده است که در هنگام نماز فعال شدن مغز باعث آزادي آندروفينها مي شود و اين مواد موجب کاهش درد و استرس و نيز احساس سبکي و نشاط مي گردد[16]  هربرت بنسون مي گويد: نيايش مغز را فعال ميکند، فشار خون را مي کاهد، نازائي را درمان ميکند و تکرار آن، انديشه هاي ديگر را از مغز بيرون و بسياري از مردم را قادر به ايجاد تغييرات فيزيولوژيک در خود مي کند[17] .

امروزه بر استفاده از روشهاي آرام سازي براي کاهش تنش تأکيد و حتي از آن براي درمان امراض جسمي مانند فشار خون، آسم و.... استفاده مي شود. توصيه مي شود اين تمرينات حداقل 2 بار در روز و درمحيطي آرام و راحت صورت گيرد[18] .

اقامه نماز آن هم 5 بار در روز، خود بهترين تمرين آرام سازي است. پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) به هنگام رسيدن وقت نماز مي فرمود: «بلال، ما را با اعلام رسيدن وقت نماز آرام ساز» که «الا بذکر الله تطمئن القلوب»[19] ، و امام صادق (عليه السلام) فرمود: هرگاه بر شما به علت فشار زندگي هموم غموم وارد شود وضو گرفته، به مسجد درآئيد و 2 رکعت نماز کنيد تا ناراحتي شما، رفع شود، که خداوند مي فرمايد «استعينوا بالصبر و الصلاة... ان الله مع الصابرين».

حالت آرامش ناشي از روشهاي آرام سازي معمولا تا مدتي بعد نيز ادامه مي يابد[20]  و اين امر در مورد نماز نيز صادق است، خصوصا مستحب است پس از انجام نماز، تعقيبات آن نيز بجا آورده شود، پس وقتي که بلافاصله پس از نماز با ذکر و دعا به تسبيح خداوند مي پردازيم، اين حالت آرامش پايدارتر شده و مدت بيشتري دوام مي يابد، در نتيجه اضطرابها کم کم رنگ باخته، آرامش و اعتماد به نفس به انسان برمي گردد. در مقاله اي از قول متخصصين قلب و عروق آمريکا آمده است: دعا و نيايش باعث آرامش و بهبود بيماريها مي گردد و اگر به اين امر اعتراف کنيم بايد در نسخه هاي خود بنويسيم سه بار در روز دعا کنيد[21]  بنابراين به دانشجويان توصيه مي شود که براي حداکثر استفاده از آثار آرامش بخش نماز، نمازهاي پنجگانه را در پنج نوبت (و نه در سه نوبت، آن گونه که رايج شده است) و در وقت مقرر شرعي خود اقامه نمايند، اين امر باعث مي شود که در طي روز به فواصل منظم در ارتباط با سرچشمه هستي و آرامش دهنده قلبها قرار گيرند، بعلاوه سعي کنند تا مقدمات و تعقيبات نماز را حتي الامکان بجاي آورند، اين امر ضمن تعميق و تطويل آرامش رواني حين نماز باعث دوام بيشتر اين آرامش پس از اتمام نماز مي گردد. 

يکي ديگر از روشهائي که روان شناسان از آن براي کاهش تنش و اضطراب بهره مي جويند آرام سازي از طريق حساسيت زدائي است. در اين روش فرد را با عامل تنش زا مواجه کرده و مي کوشند در همين زمان واکنش مخالف اضطراب يعني حالت آرامش را در او ايجاد کنند، به اين ترتيب ميان دو چيز متضاد رابطه برقرار مي شود و عامل تنش زا خاصيت خود را از دست مي دهد[22]  بايد به دانشجويان توجه داد که همين مکانيزم در نماز نيز قابل حصول است زيرا انسان مي تواند در دعاي نماز (قنوت) مشکلات خود را با خدا در ميان گذارد، همين مشکلات است که در زندگي روزمره او را نگران مي سازد، پس وي از آنها به خدا پناه مي برد. بر زبان جاري ساختن مشکلات در اين هنگام که انسان غرق در آرامش رواني ناشي از نماز است و تکرار اين حالت لااقل پنج بار در روز باعث مي شود که اين عوامل قدرت اضطراب آوري خود را از دست بدهند. 

انسان معمولا پس از ارتکاب خطا و گناه دچار عذاب وجدان مي شود، اگر چه ايجاد چنين احساسي نشانه وجدان اخلاقي بوده و اگر متناسب با عمل باشد در جلوگيري از تکرار آن مؤثر است ولي اگر طولاني و بيش از حد گردد موجب اختلال در شخصيت مي شود. سبک کردن بار اندوه از طريق بازگو کردن مشکلات براي فردي که رازدار، غمخوار، صبور و عاقل باشد راهي است براي اعاده آرمش که انسان اثربخشي آن را بارها آزموده است. هنگامي که انسان در نماز و مناجاتهاي بعد از آن مشکلات و خطاهاي خود را با خدا در ميان مي گذارد، از او درخواست کمک و عفو مي نمايد، پس از آن احساس سبکي و آرامش بيشتري خواهد کرد، و شايد به همين دليل است که امام علي (عليه السلام) فرموده اند: «که نماز گناهان را چون برگ درختان مي ريزد»[23] .

انسان در نماز به حضور کسي شرفياب مي شود که منبع همه قدرتها، خيرها و زيبائي ها است و با نزديکي هر چه بيشتر به منشأ قدرت، مشکلات زندگي بتدريج رنگ باخته و احساس تسلط در آدمي ظاهر مي شود و در پرتو آرامش و طراوت و شادابي، نيروهاي جسمي و روحي او که قبلا در بند اضطرابها و نگرانيها محصور بود، آزاد شده و او با عزمي راسخ و اراده اي قوي به نبرد با مشکلات زندگي مي پردازد[24]  از سوي ديگر ريتم، هماهنگي، انسجام و نظام معين که در جاي جاي نماز و در تلاوت سوره هاي قرآن (از جمله سوره هائي که در نماز قرائت مي شود) به چشم مي خورد[25] ، همراه با طمأنينه، که در اقامه نماز به آن سفارش شده است، باعث هماهنگي بيشتر قواي روحي درهم ريخته آدمي مي شود. 

انسان نيايشگر و با ايمان حتي درد و رنج را از يار مي داند و در پرتو ايمان به خدا حوادث و مشکلات را امتحاني براي خود مي شمارد؛ زيرا خداوند فرموده است که ما شما را به انواعي از خوف، گرسنگي، کمبودها و مشکلات مالي و جاني مي آزمائيم و صابران را بشارتي نيکو مي دهيم.[26]  دانشجويان نيز مرتبا با مسأله امتحان مواجه بوده و اين امر يکي از منابع اضطراب در آنها است، آنها براي افزودن موفقيت خود در امتحان به راهکارهاي متعدد متوسل مي گردند، شرکت فعال در کلاسها، مرور دقيق بر دروس و درخواست از استاد براي برگزاري جلسات اضافي جهت رفع اشکالات، برخي از اين راهکارها هستند. بسياري از آنها نيز دفعات بيشتري با استاد مربوطه تماس گرفته و طلب راهنمايي مي نمايند. پس شايسته است که براي حصول اطمينان قلبي از موفقيت هر چه بيشتر در اين امتحانات و ساير امتحانات زندگي ضمن حضور منظم در جلسات ارتباط با خدا (نماز) حتي جلسات حضور در محضر او را با نمازهاي مستحب بيافزائيم و با حضور قلب و خلوص نيت مشکلات خود را در ارتباط با اين امتحانات با او در ميان گزاريم و از او طلب نيرو و استعانت و راهنمائي نمائيم که براستي ياري کننده اي غير از او نيست. بنابراين انسان مؤمن امور خود را به خدا وامي گذارد و در برابر امتحانات، صبر و خويشتن داري و تلاش پيشه مي کند؛ زيرا در غير اين صورت افراد کوشا، صبور و خويشتن دار بازشناخته نخواهند شد[27] ، چنين فردي در پرتو ايمان به خدا دچار آسيبهاي روحي و بيماريهاي رواني و عصبي، و ترس و اضطراب که در قلوب تهي از ايمان بوجود مي آيد نخواهد گرديد؛ زيرا خداوند سبحان قلب او را سرشار از اطمينان و آرامش ساخته است «قال لا تخافا انني معکما اسمع و اري»[28]  کتب روانشناسي نيز تأکيد ميکنند که اگر انسان در سختيها احساس معنا نمايد نه تنها مشکلات بر او اثر سوئي ندارند بلکه در ارتقاء روحي او مؤثر خواهند بود[29]  انسان مؤمن در هر حال خود را در ارتباط با عظيم ترين نيروي قابل تصور احساس مي کند و همين احساس، امواج نااميدي و اضطراب را سرکوب مي نمايد، چنين انساني، هنگامي که در نماز «اياک نعبد و اياک نستعين» را با ذره ذره وجودش مي گويد، آيا ديگر احساس ضعف و درماندگي خواهد کرد؟ و اگر با دعاها و نمازهاي مستحب، خصوصا نماز شب، ذکر خدا را تداوم بخشد، اين انسان به کوهي پولادين بدل مي شود که تنشها بر او تاثير نخواهند داشت، چرا که نماز در دل شب گامي استوار و ثابت و پايدارترين سخنهاست[30]  در نماز شب، تمرکز حواس و آرامش ضمير بيشتر است و عوامل تنش زاي زندگي روزمره نيز قطع شده، يا در حداقل مقدار خود هستند و به علت تاريکي توجه انسان از ظواهر برگشته، به دليل داشتن مقداري استراحت در اوايل شب و تقويت قواي روحي و جسمي، بهترين زمان براي ايجاد حضور قلب است که اگر واقعا ميسر شود، منتج به آرامش روحي خاصي مي گردد، که اين آرامش را مي توان در صحيفه چهره او خواند، آرامش عميق و ژرف و ناشي از اطمينان دروني ديد، و در اينجاست که خداوند مي فرمايد «يا ايتها النفس المطمئنة ارجعي الي ربک راضية مرضية»[31]  [32] .

برخورداري از فکر متمرکز، يک موهبت ارزشمند در زندگي و از لوازم يادگيري و موفقيت تحصيلي دانشجويان است. «موسيه» معتقد است که تمرکز حواس، حيات فکري را شکوفا ساخته و قدرت عقل را استحکام مي بخشد[33]  و بسياري از موفقيتهاي انسان نيز لازمه اش همين تمرکز حواس و توجه کامل است و به مدد آن است که آدمي قادر به برنامه ريزي مطلوب و هدايت انديشه به سمت و سوي انتخابي خود و استفاده درست از زندگي مي شود. «ژاگو»، روانشناس فرانسوي، تمرکز فکر را عبارت از توانائي معطوف ساختن و ثابت نگهداشتن فکر بر يک تصوير يا مجموعه انديشه و افکار ميداند[34]  دانشجويان بايد توجه نمايند، همانگونه که شعاعهاي خورشيد با عبور از عدسي همگرا داراي قدرت و تأثير سوزانندگي بيشتر مي گردند، افکار پراکنده انسان ها هم در نماز حول محور ياد خدا وحدت يافته و آنچنان قدرت مي يابند که با شرايط عادي قابل قياس نمي باشد. آدمي مي تواند براي دستيابي به تمرکز فکر در نماز، چشم به محل سجده دوخته و از نگاه به اطراف خودداري نمايد. توجه و خشوع که از شرايط نماز است همچنين وسيله اي است براي پرورش و تمرين حضور ذهن و تمرکز حواس. رعايت ترتيب و موالات در نماز، تمريني مهم براي انضباط، حفظ تمرکز و در واقع فعاليت و ممارست ذهني است. همچنين اگر انسان لحظاتي قبل از نماز بنشيند و فکر کند که در محضر چه کسي مي خواهد حاضر شود و نيز مقدمات و مقارنات آن را درست بجا آورد بر حضور قلب و تمرکزش افزوده شده و تدريجا اين تمرکز به همه جوانب زندگي او رسوخ مي نمايد. يکي ديگر از مسايلي که انسان مادي امروزي از آن در رنج است، احساس تنهائي و بي ياوري است. اين امر در زندگي دانشجويان نيز ديده مي شود. چنين احساسي زمينه نااميدي، يأس و افسردگي را فراهم مي نمايد. بپاداري نماز و داشتن حضور قلب و توجه به معاني الفاظ آن چنانکه گفته شد، اين احساس را از بين مي برد و انسان، خدا را در کنار خود احساس مي نمايد. اضافه بر اين نماز داراي روح جمعي است و در آغاز و پايان آن ضماير جمع بکار رفته و توجه انسان را به لزوم کار جمعي براي حل مشکلات سوق مي دهد. سوره حمد که برخلاف سوره توحيد قابل جايگزيني با هيچ سوره ديگري نيست در برخي از آياتش ضمير جمع استفاده شده است؛ مانند اين آيات که مي خوانيم: «فقط تو را مي پرستيم و از تو ياري مي خواهيم، ما را به راه راست هدايت کن». و در پايان نماز نيز بر خود و همه صالحان درود مي فرستيم، همچنين اين همه تأکيد که به اقامه نماز به صورت جماعت شده است، بايد توجه همه و از جمله دانشجويان را به لزوم همکاري و کار جمعي براي حل مشکلات معطوف نمايد. 

«خداوندا! ما را به صراط مستقيم انسانيت هدايت فرما و از جهل و خودپسندي و ظلالت و خودبيني مبرا کن و به محفل انس ارباب عروج روحاني و مقام قدس اصحاب قلوب عرفاني بارده و حجابهاي انانيت ظلماني و انيت نوراني را از چشم بصيرت ما برافکن تا به معراج حقيقي نماز اهل نياز واصل گرديم و به حلاوت ذکر ارباب هدايت فائز آييم و تعلقات قلبيه ما را از غير صَرف و به خود مصروف دار و چشم ما را از اغيار بپوش و به جمال جميل خود روشني بخش»[35] .

انک ولي الهدايه و التوفيق

[1] (بقره / 67).

[2] (توبه / 45).

[3] (انعام / 39).

[4] (محمد / 16).

[5] (حديد / 26).

[6] (احزاب / 260).

[7] (اعراف / 91).

[8] (صاد / 82 و 83).

[9] (طه / 24).

[10] (غافر / 60).

[11] (نساء 103).

[12] ولائي، منوچهر، نماز در آئينه ضمير امام (ره)، طب و تزکيه، ش 5، ص 80.

[13] امام خميني، اسرار نماز (معراج السالکين و صلاة العارفين) قم انتشارات اسلامي بدون سال انتشار.

[14] نجاتي، محمد عثمان. قرآن و روانشناسي، ترجمه عباس عرب، مشهد، انتشارات آستان قدس، 1367.

[15] کارل، الکسيس، نيايش، ترجمه پرويز دبيري، تهران، انتشارات فردوسي 1358.

[16] اصفهاني، محمد مهدي، نماز، نيايش، عشق، تهران، معاونت فرهنگي حقوقي وزارت بهداشت، 1374.

[17] واحد، سينا. روزنامه کيهان 23 / 1 / 75 ص 28.

[18] Phipps, Wilma; et. al. Medical surjical nursing. st. Louis. mosby. 1994.

[19] رعد 28.

[20] Brooking, Gulia; et. al. Atext book of psychiatric and mental health nurs ing. New york churchill Liying Liying stone. 1992.

[21] صانعي، اشرف و نيکبخت، عليرضا. جايگاه رفيع قرآن در پژوهشهاي طب اسلامي. طب و تزکيه، ش 23. ص 70.

[22] Brooking, Gulia; et. al. Atext book of psychiatric and mental health nurs ing. New york churchill Liying Liying stone. 1992.

[23] نهج البلاغه امام علي (ع).

[24] شرقاوي، حسن محمد.گامي فراسوي روانشناسي اسلامي. ترجمه محمد باقر حجتي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1363.

[25] طباطبائي، سيد محمد حسين، اعجاز قرآن، بنياد فکري علامه، 1362.

[26] (بقره 155).

[27] (محمد 31).

[28] (طه 46).

[29] شرقاوي، حسن محمد.گامي فراسوي روانشناسي اسلامي. ترجمه محمدباقر حجتي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1363.

[30] (مزمل 6).

[31] (فجر 27 و 28).

[32] آقا نجفي، حاج شيخ علي، برداشتي از نماز. دفتر تبليغات حوزه علميه قم، 1374.

[33] موسيه. ه پ. پرورش ذهن. ترجمه احمد آرام. تهران. شرکت سهامي انتشار.

[34] ژاگو، پل، مانتيسم شخصي، ترجمه مشفق همداني. انتشارات صفي عليشاه.

[35] امام خميني، اسرار نماز (معراج السالکين و صلاة العارفين) قم انتشارات اسلامي بدون سال انتشار.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :