بسم الله الرحمن الرحیم

منبع: نماز و جامعه شناسي

تهیه کننده: مرکز تخصصی نماز

آثار نماز

نماز باعث آرامش دل، کوچکي غير خدا، صداقت و اخلاص مي شود. «نماز کرامت نفس به انسان عطا مي کند و آنچنان روح بزرگي به انسان مي دهد که ثناگوي غيرخدا نمي شود.»[1] نماز باعث زنده ماندن و تقويت دين، حافظ قرآن[2] ، گسترش دهنده شعور اجتماعي، عامل بالندگي فردي و جمعي نمازگزاران و ايجاد کننده قدرت فردي و جمعي در نمازگزاران مي باشد.نماز، بخصوص بصورت جماعت انسجام دهنده اجتماع است. نماز ايجاد کننده هويت براي نمازگزار بوده، وسيله برائت از مشرکين[3] و ايجاد کننده جنبش اجتماعي است. نماز وسيله اي براي برقراري قسط و عدل بوده و مردم را به قسط و عدل ارشاد مي نمايد. (اگر عدالت را به معناي قرار گرفتن هر چيز در جاي خود که استعداد آنرا داشته و شايسته آن است، بدانيم؛ در اين صورت ستايش خداوند سبحان و شهادت بر رسالت حضرت محمد(ص) و همچنين عدم پذيرش الهه ها و قبول رب واقعي عالمين و تقاضا از او براي هدايت در صراط مستقيم و مواردي از اين دست، نوعي عدالت است. شرکت در نماز جماعت و آگاه شدن از مشکلات مردم بخصوص ضعفا براي برقراري عدالت است. امام جماعت با بيان خطبه هاي خود، مردم را ارشاد نموده، باعث بالا رفتن آگاهي و شعور اجتماعي مردم و مطلع شدن آنها از گرفتاري ها و مشکلات هم کيشان خود و به دنبال آن رفع آن گرفتاري ها و مشکلات مي شود؛ از اين جهت نماز وسيله اقامه قسط و عدل، و ارشاد به آن مي باشد.)

نماز فرايندي است که انسان را از خودخواهي به خداخواهي هجرت مي دهد[4] ، «نماز (بخصوص بصورت جماعت) بر افکار عمومي تأثير گذاشته ، در شکل گيري اعتصابات، تحريم و تظاهرات ، تأثير فراواني دارد.»[5] ، نماز وسيله ايجاد منزلت اجتماعي براي نمازگزار است.

نماز عامل جامعه پذيري است. نماز بصورت مستقيم و غيرمستقيم در جريان جامعه پذيري افراد تأثير مي گذارد. تأثير مستقيم نماز در جامعه پذيري بدين صورت است که نمازگزاران با پذيرش و دروني ساختن ارزش هاي موجود در نماز، رفتاري مطابق با انتظارات جامعه اسلامي از خود بروز مي دهند. تأثير غيرمستقيم نماز در جامعه پذيري بستگي به ميزان تأثير نماز و دين در ساير نهادها و نظام هاي اجتماعي در جامعه دارد. با توجه به تأثير فراوان نماز و دين در نهادها و نظام هاي اجتماعي در جامعه اسلامي، مي توان بيان نمود که نماز تأثيري بنيادي در نهادها و نظام هاي اجتماعي جامعه داشته و به همين ميزان، نماز تأثير غيرمستقيم فراواني بر جامعه پذيري افراد دارد.

علاوه بر اينها، نماز وسيله اي براي تعليم، تعلم و آموزش است. «نمازگزار اگر بخواهد نمازش صحيح باشد بايد يک سري آموزش هايي را ببيند، آموزش کلمات عربي قرآن، آموزش احکام، آموزش قبله، آموزش تطهير و غسل و وضو، آموزش شرايط نماز، مقدمات آن و ...»[6] چون نماز با تفکر و تعمق و علم بهتر از نماز بدون تفکر و تعمق است، پس نماز باعث گرايش به علم و علم آموزي مي شود. نماز وسيله اي براي دوري از زندگي نکبت بار است. «نماز ذکر خداوند است و کسي که از ذکر خداوند اعراض کند زندگي نکبت باري دارد.»[7] .

«نماز وسيله کنترل اجتماعي است. از نماز مي توان به عنوان اهرم فشار و تنبيه اجتماعي استفاده کرد. قرآن مي فرمايد به جنازه فراريان از جبهه نماز نخوانيد.»[8] .

نماز راهي براي خداشناسي است. اين خداشناسي (البته آن هم تا حد و ميزاني) مقدمه اي دارد که آن خودشناسي است.[9] نماز بيمه کننده انسان در برابر حوادث است.انسان ها در طول زندگي در مقابل حوادث تلخ و شيريني

قرار مي گيرند که آن حوادث مي تواند باعث درماندگي و يا غرور شود. نماز مي تواند جلو اين درماندگي و غرور را بگيرد. با خواندن نماز و تکرار آن بطور مرتب روحيه اي به انسان دست مي دهد که در برابر حوادث زندگي مقاوم مي گردد.

«نمازهاي مرتب، انسان را در برابر حوادث تلخ و شيرين بيمه مي کند.»[10] نماز نوع رابطه کشور ما را با کشورهاي ديگر سمت و سو مي دهد. سياست خارجي ما را در نماز، يکي جمله «غير المغضوب عليهم» تعيين مي کند و يکي «السّلام علينا و علي عباد الله الصالحين».»[11] لباس، طرز پوشش، آرايش و ظاهر فرد تا حدي بيان کننده وقار، شخصيت، اعتبار و منزلت وي مي باشد. نماز در اين بين مي تواند عاملي مهم در مرتب بودن، پاک بودن، معطر و شيک بودن انسان گشته و وقار، شخصيت، اعتبار و منزلت خاصي را به نمازگزاران بدهد. نماز تمريني است براي اطاعت از رهبر؛ آن هم رهبري با خصوصيات و مشخصات قيد شده در متون اسلامي. يکي از شرايط نماز صحيح، قبول و پذيرش ولايت و قرار گرفتن در صراط مستقيم است. «صراط مستقيم، راه خدا است.»[12] ، «راه انبياء است.»[13] ، «راه بندگي خدا است.»[14] و «توکل و تکيه بر خداوند است.»[15] .

تجلي صراط مستقيم در قبول و پذيرش ولايت حضرت علي (ع) و امامان معصوم (ع) مي باشد؛ براي نمونه به علل زير مي توان اشاره نمود: 1- «فردي از امام زين العابدين (ع) پرسيد: چه چيزي سبب قبولي نماز است؟ حضرت فرمود: ولايت (دوستي و پيروي از) ما و بيزاري از دشمنان ما.»[16] .

2- «انسان نمازگزار با گفتن جمله «اشهد ان علياً ولي الله» در اذان و با قرائت آيه «اهدنا الصراط المستقيم» در نماز، به امامت ائمه (ع) اقرار مي کند و شهادت مي دهد.»[17] .

3- نماز با ولايت و رهبري معصومين(ع) ارتباطي مستقيم دارد. در سوره «حمد» که مي گوئيم «اهدنا الصراط المستقيم» يعني: خداوندا! ما را به راه امامان معصوم (ع) هدايت کن و پيرو امامت و دوستدار ولايت گردان. امام صادق(ع) مي فرمايد:مراد از «صراط المستقيم» اميرالمؤمنين علي(ع) است. و امام سجاد (ع) مي فرمايد: صراط مستقيم ما ائمه ايم.[18] .

4- «نماز بدون شناخت امام معصوم (ع) و بدون پيروي از او بي فايده است، آنها که براي کشتن امام حسين(ع) به کربلا رفته بودند همه تارک الصلوة نبودند؛ بلکه نماز جماعت مي خواندند و خود يزيد و معاويه پيشنماز بودند.»[19] .

5- «کدام نماز است که سخن از علي (ع) و اولاد علي (ع) در آن نيست؟ کدام نماز است که در آن تشهد نيست؟در تشهد يکي از واجباتش اين است که بگوييم «اللهم صل علي محمد و آل محمد» اين در متن عبادت ماست. در کنار شهادتين درود بر اين خاندان در متن عبادت است.»[20] .

6- «رسول خدا (ص) فرمود: کسي که نماز بخواند و در آن بر من و اهل بيتم صلوات نفرستد نمازش پذيرفته نمي شود.»[21] .

نماز (بخصوص نماز جماعت) باعث هم سويي و هم جهتي نمازگزاران و منظم شدن آنها (از جهت زمان و در صف بودن و هم در ساير اعمال نماز) مي گردد.

نماز داراي تأثيرات بهداشتي فراواني است.

الف . بهداشت جسمي : تأثيرات بهداشتي (جسمي) وضو گرفتن بر کسي پوشيده نيست. بخصوص اگر به اين امر توجه کنيم که تکرار وضو هم در اسلام توصيه شده.[22] وصيت پيامبر اکرم (ص) به حضرت علي (ع) مبني بر اينکه «هر نماز با مسواک، برابر است با نماز چهل روز بدون مسواک.»[23] و «مولاي متقيان (ع) فرمود: بر تو باد مسواک زدن پيش از وضوي هر نماز.»[24] يک عامل تشويقي براي رعايت بهداشت دهان و دندان مي باشد. «نمازگزاري که مي داند هر رکعت نماز با مسواک، برابر با هفتاد رکعت بدون مسواک است، مسواک زدن را رها نمي کند.»[25] .

نمازگزاري که مي داند بايد بخصوص هنگام نماز پاک باشد در فکر حمام کردن و بهداشت فردي مي افتد و هم به فکر ضرورت حمام و ساختن آن بوده و بهداشت را براي ديگران ايجاد مي کند. نمازگزاري که مي داند عالم محضر خداوند سبحان است و مي داند در موقع نماز بايد خداوندي را عبادت کند که زيبا بوده و زيبايي را دوست دارد؛ خداوندي که در جميع جهات بهترين است، پس با رعايت نکات بهداشتي در مقابل معبود خود قرار مي گيرد. اين نمازگزار مسجد را پاک نگه داشته و در رعايت بهداشت در مسجد مي کوشد.

ب. بهداشت رواني : نماز باعث آرامش رواني، اطمينان قلبي، سرور و شادماني نمازگزاران مي شود.[26] تأثير وضو و نماز بر تخفيف تشنجات رواني تا آنجاست که «پيامبر اکرم(ص) فرمود: هرگاه يکي از شما خشمگين شد وضو بگيرد.»[27] و «ابن عباس مي گويد: هرگاه رسول خدا (ص) از کاري محزون مي شد به نماز پناه مي برد.»[28] ، «رسول خدا (ص) فرمود: هرگاه کار بر پيامبران الهي سخت مي شد و بيمناک و اندوهگين مي شدند به نماز پناه مي بردند.»[29] .

دانش نوروفيزيولوژي (Neurophysiology) و شاخه هاي مختلف آن از جمله نوروسايکولوژي (Neuropsychology) که به بررسي کارکرد سيستم عصبي مي پردازد، به پيشرفت هاي چشمگيري نايل آمده است. يکي از مباحث جالب که در اين دانش مطرح شده اين است که بخشي از حواس که در سرتاسر بدن وجود دارد و به «حواس پيگيري» معروف هستند با قسمتي از قشر خاکستري مغز ( يعني قشر حسي) در ارتباط است. اين قشر حسي شکل يک آدمک را داراست و آن را آدمک حسي (Sensoy homonculus) ناميده اند. صورت و دستها و کف پاي اين آدمک حسي بسيار بزرگ بوده و تنه و ران و ساق پاي کوچکي دارد. تعداد گيرنده هاي حسي صورت و دستها در انسان بسيار زياد است. در نتيجه وضو گرفتن حدود 20% از سطح بدن مرطوب ميشود( کف دستها، داخل دهان، صورت، ساعدها، جلو سرو روي پاها) ولي گيرنده هاي حسي اين مناطق اينقدر زياد هستند که قسمت بسيار بزرگي از آدمک حسي را تحريک مي کنند و هوشياري انسان را به سطح بالايي مي رسانند. شرع مقدس اسلام با سهل ترين عمل و کمترين زحمت(وضو) بيشترين نشاط، قدرت تمرکز و توجه کافي را با بهترين، بي خطرترين، بهداشتي ترين و خوشايندترين وسيله يعني آب ايجاد مي کند. البته اينها يک وجه از اغراض و اهداف وضو هستند و مطمئناً در وضو نکات و ظرايفي ديگر مانند اهداف معنوي و تربيتي نيز تربيتي نهفته است. نمونه اين موارد را مي توان در کلمات، مفاهيم و معاني که ضمن وضو مي توان بيان نمود، ذکر کرد.[30] (ذکر و ياد خدا و تقاضا و درخواست نمودن از خداوند موقع وضو)

نماز باعث پيدايش و ساخت مساجد شده و به دنبال آن زمينه بروز هنرهايي در اين مورد مي شود مانند سبک معماري، کاشيکاري، گچ بري، آينه کاري، مقرنس و...؛ هنرهايي که داراي شهرت جهاني است. حضرت محمد (ص) فرمود: «نماز وسيله آبادي مساجد و زينت شهر است.»[31] ، «فکر و فرهنگ نماز، مسأله مسجدسازي، موقوفات، هنرمعماري و تعاون مردمي در بناي مسجد، انفاق و ايثار مال و جان در تأسيس آن را در جامعه بوجود مي آورد.»[32] نماز گسترش دهنده هنر عظيم معماري در ايران، رشد کاشيکاري و هنرهاي مربوط به آن گرديده است. نماز باعث ايجاد مساجدي شده که براي مسلمين افتخارآميز بوده.نماز باعث شکل دهي به معابر و ساختمان ها مي شود. «در جهت گيري خانه ها و شهرسازي مسأله قبله و نماز را فراموش نکنيد.»[33] نماز تأثيرات فراواني را در دوست يابي دارد؛ آن هم دوستان خوب و ارزشمند.

«کساني که به مسجد ميروند براي بندگي خدا مي روند. حيله ها و ناز و کرشمه ها و خودنمايي ها را کنار مي گذارند. انسان مي تواند در ميان مردم مسجد،دوست خود را انتخاب کند.»[34] .

نماز ايجاد کننده روحيه تعاون و همياري و امداد بين مردم است. «يکي از برکات نماز بخصوص در مساجد، امدادگري است،...امدادرساني به جبهه هاي جنگ و کمک به فقرا از مسجد و در سايه برکات نماز بوده و خواهد بود. مسلمين از پايگاه مساجد به جبهه مي رفتند، انقلاب اسلامي ايران هم از مساجد شروع شد».[35] .

نماز تأثير فراواني در اقتصاد منزل و جامعه دارد. فرد نمازگزار بايد با لباسي نماز بگذارد که حلال باشد. آب وضو و مکان نماز بايد حلال باشد. غذايي که نمازگزار مصرف مي کند بايد حلال باشد. کليه نمازگزاران از هر رنگ و نژاد، شغل، ميزان و نوع تحصيلات و خانواده رو به سوي قبله براي هدفي معين، بزرگ و مقدس به نماز مي ايستند. اين يگانگي در هدف باعث هماهنگي و مساوات در بين آنها مي شود؛ بخصوص اگر اين نماز به شکل جماعت برگزار شود اين هماهنگي و مساوات بيشتر تجلي و بروز مي کند.«نماز جماعت تمرينِ از مردم بودن، در مردم بودن، با مردم بودن، است».[36] افرادي  که به مسجد براي نماز مي روند با يکديگر الفت داشته و نسبت به هم محبت مي ورزند و در غم و شادي همديگر شريک بوده و با هم همکاري مي کنند. فرد نمازگزار سعي مي کند که عنوان مذهبي خود را لکه دار نکند و آبروي خود را حفظ نمايد.

نماز و سياست رابطه تنگاتنگي دارند.

الف: نماز در حالت فرادي علاوه بر يک عمل عبادي، يک عمل سياسي هم مي باشد؛ زيرا قبول خداوند و عدم تسليم در مقابل غير او به معني تسليم نشدن در مقابل هر طاغوت و هر حکومت مستبد است.

ب: نماز در حالت جماعت، بخصوص نماز جمعه کاملاً داراي بار سياسي است.[37] نماز هم خود يک مبارزه است و هم زمينه مبارزه را فراهم مي کند. نماز مبارزه با الهه ها، شياطين، منيّت ها و...است. وقتي نمازگزار در مقابل غيرخدا تسليم نشود به معني مبارزه با آنها است؛ اين مبارزه مي تواند اشکال مختلف به خود بگيرد. از طرف ديگر نمازگزار خود را موظف مي داند که از رهبران و حکومت هايي که در راه تعاليم الهي قدم بر مي دارند و در صراط مستقيم هستند، دفاع نموده و با مخالفان آنها به مبارزه برخيزد. پس نماز باعث دو شکل مبارزه مي شود.

اول، مبارزه با حکومت هاي طاغوتي که بر جامعه مسلط شده اند و مي خواهند ارزش ها و تعاليم الهي را کم رنگ کرده، يا از بين ببرند.

دوم، مبارزه با دولت ها و گروه هايي که مي خواهند با حکومت موجود جامعه که در جهت ارزش ها و تعاليم الهي قدم بردارد، ضديت کنند.

نماز با مشورت ارتباط دارد. قرآن کريم در اين زمينه مي فرمايد: «مؤمنين کساني هستند که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را برپا مي دارند و کارهايشان به صورت مشورت در ميان آنها است.»[38] ارتباط نماز و مشورت باعث مي شود:

1- وقتي نمازگزار با ديگر نمازگزاران انس و الفت داشته باشد، صفا و صميميت بين آنها برقرار بوده و با آنها طرح دوستي برقرار مي کند؛ در اين حالت جهت انجام بعضي از امور با ديگر نمازگزاران مشورت مي کند. اين اقدامي است از طرف فرد نيازمند به حل مشکل خود؛ يعني فردي که با مشکلي مواجه شده و مي خواهند آنرا برطرف نمايد.

2- وقتي نمازگزار با ديگر نمازگزاران ارتباط برقرار مي کند و از مشکلات ديگران مطلع مي شود سعي مي کند آن مشکلات را برطرف کرده، فرد مبتلا به مشکل را برهاند. اين اقدامي است از طرف افرادي که از مشکلات و گرفتاري هاي ديگران با اطلاع مي شوند.

«نماز باعث رحمت بين مردم ميشود زيرا در نمازهاي يوميه شصت بار لغت رحمت را بکار مي بريم.»[39] نماز عامل بازدارنده از حرص و آز و کم طاقتي است.[40] نماز باعث بروز شغل هايي در جامعه مي شود؛ از جمله

اين شغل ها عبارتند از: توليد و توزيع مهر و تسبيح (سبحه)، سجاده، قبله نما، زيلوي مساجد. نماز و اذان داراي آهنگ و موسيقي خاصي است. اين موسيقي تأثير فراواني بر نمازگزاران و ديگر افراد بجا مي گذارد.

نماز باعث هم آوايي جهان هستي و نمازگزار با يکديگر مي شود. کليه اشياء در جهان هستي در حال تسبيح خداوند هستند.[41] و همچنين در اين زمينه «مولاي متقيان (ع) فرمود: هنگامي که انسان مشغول نماز است، بدن و لباسش و آنچه در اطراف اوست تسبيح خدا مي گويد.»[42] بدين جهت ، بجاآوردن نماز، پرستش ، کرنش و ثناي معبود هم آوايي با جهان هستي است.

[1] صدوچهارده نکته درباره نماز ، استاد قرائتي، ص60.

[2] ر. ک به از ژرفاي نماز ، مقام معظم رهبري ، ص15 - 16 و تفسير سوره حمد، سيد مرتضي شبستري ، ص14.

[3] صدوچهارده نکته درباره نماز، ص93 و تفسير نماز،قرائتي، ص49.

[4] جهت اطلاع بيشتر به اسرار نماز، حضرت امام(ره)، ص6 - 16 رجوع کنيد.

[5] ر . ک به کتاب صد و چهارده نکته درباره نماز، ص78.

[6] همان، ص 55-56.

[7] سوره طه، آيه 124.

[8] يکصد و چهارده نکته درباره نماز، ص62.

[9] ر. ک به تعريف نماز ؛ بند «د» همين کتاب.

[10] سوره معارج، آيات 20 تا 23.

[11] يکصدوچهارده نکته درباره نماز، ص71.

[12] سوره هود، آيه 56.

[13] سوره يس، آيات 3و4.

[14] سوره يس، آيه 61.

[15] سوره آل عمران، آيه 101.

[16] بحارالانوار ، ج84 ، ص245.

[17] رموز نماز يا اسرار الصلوة ، محمد فريد نهاوندي، ص89 - 90.

[18] تفسير الميزان ، علامه طباطبايي ، ج1 ، ص41.

[19] تفسير نماز، استاد قرائتي، ص39.

[20] اسرار عبادات، آيت الله جوادي آملي، ص262.

[21] کنزل العرفان في فقه القرآن، جمال الدين مقداد بن عبدالله سيوري، ج1 ، ص141.

[22] جهت اطلاع بيشتر به پرستش آگاهانه، ص58 - 59 ؛و قرآن و روانشناسي، دکتر محمد عثمان نجاتي، ترجمه عباس عرب رجوع  کنيد.

[23] بحارالانوار ، ج80 ، ص344.

[24] بحارالانوار ، ج80 ، ص344.

[25] يکصد و چهارده نکته درباره نماز، ص76.

[26] ر . ک به سوره رعد، آيه 28 ؛ ميزان الحکمه ، ج3 ، ص423 ؛ غررالحکم، ص405 ، ح16.

[27] بحارالانوار، ج80 ، ص312.

[28] مجمع البيان ، ج5 - 6 ، ص449 ،ذيل آيه 98 سوره حجر.

[29] فتح  القدير (تفسير)، محمد بن علي بن محمد الشوکاني، ج1 ، ص66.

[30] روزنامه اطلاعات ، پنجشنبه 26 آذر 1377، شماره 21513، ص7 ، دکتر سيد علي مرعشي، حکم قرآني وضو و ساختمان مغز(با تلخيص).

[31] مصباح الفلاح ، ص173.

[32] يکصد و چهارده نکته درباره نماز ، ص76.

[33] همان، ص86.

[34] همان ، ص77.

[35] همان ، ص78.

[36] همان ، ص79.

[37] جهت اطلاع بيشتر به صحيفه نور، حضرت امام (ره) ، ج 18 ، ص276 رجوع کنيد.

[38] سوره شوري ، آيه 38.

[39] يکصد و چهارده نکته درباره نماز، ص93.

[40] سوره معارج، آيات 19 تا 24.

[41] اسراء، آيه 44 و رعد، آيه 13.

[42] ميزان الحکمه، ج5 ، ص377.

رمز و رازها در نماز

هرکدام از اعمال و رفتاري که در نماز انجام مي شود داراي رمز و رازهايي مي باشد. در اينجا به تعدادي از آنها اشاره مي شود.

2 - 1 - رمز و راز وضو گرفتن : «شستن دست ها در وضو، اشاره به دست شستن از علايق نفسانيه و شهوات حيوانيه است.

آن  وضو را تو وضو گوي  که در شستن دست

شستن دست تو از خواهش دنيا باشد

و شستن صورت، شستن غبار توجه به غيرحق است و مسح سر، سر خط بندگي است و مسح پا، اشاره به پشت پا زدن به غير خدا و قدم زدن در ساحت حرم حضرت الله است.»[1] .

«امام محمد باقر (ع) فرمود: در بامداد يک روز، حضرت سيد انبياء (ص) با جمعي از ياران نشسته بود و با آنان سخن مي گفت، تا آن که آفتاب برآمد و همه اصحاب رفتند جز دو تن که در محضر آن حضرت ماندند.پيامبر اکرم (ص) خطاب به ايشان فرمود:مي دانم که شما حاجتي داريد، اگر دوست داريد من بگويم کار شما چيست و اگر مي خواهيد خود بيان کنيد. با فروتني عرض کردند: شما بفرماييد. آن حضرت فرمود:...امّا تو اي برادر ثقفي ! مي خواهي از ثواب وضو باخبر شوي. بدان که در وضو چون صورت خود را بشويي، گناهاني که با زبان و چشمانت مرتکب شده اي پاک مي شود، و چون دست هايت شسته شود گناهانت از جانب راست و چپ ريخته گردد. و آن گاه که پاهايت را مسح مي کني، گناهاني که با پاهايت مرتکب شده اي، پاک مي گردد».[2] «رسول اکرم (ص) بعد از نماز صبح، بين الطلوعين، در مسجد مي نشستند و به سؤالات مردم پاسخ مي گفتند. روزي دو نفر نوبت گرفتند تا در محضر حضرت، سؤالاتي مطرح کنند...در پاسخ يکي از آنها، پيامبر فرمودند: امّا معناي وضو گرفتن؛ شستن صورت و دست ها و مسح سر و پاها در وضو رازي دارد. شستن صورت در وضو؛يعني خدايا!هر گناهي که با اين صورت انجام دادم آن را شستشو مي کنم که با صورت پاک به جانب تو بايستم و عبادت کنم و با پيشاني پاک سر بر خاک بگذارم. شستن دست ها در وضو؛يعني خدايا از گناه دست شستم و به واسطه گناهاني که با دستم مرتکب شده ام، دستم را تطهير مي کنم، مسح سر در وضو؛يعني خدايا از هر خيال باطل و هوس خام که در سر پرورانده ام سرم را تطهير مي کنم و آن خيال هاي باطل را از سر به دور مي اندازم.مسح پا؛يعني خدايا من از رفتن در جاي بد پا مي کشم و اين پا را از هر گناهي که با آن انجام داده ام تطهير مي کنم.»[3] .

«رسول اکرم(ص): اگر کسي با وضو از دنيا برود، شهيد از دنيا رفته است.»[4] .

2 - 2 - رمز و راز تيمم: «راز تيمم اين است که: هرگاه آب نيافتي، پس خاک را که به ظاهر پست ترين پديده هاي جهان است به دست و صورت خود بمال تا تمامي کبر و غرور و شهوات و هواهاي فردي و شيطاني از تو دور گردد، و شايد خداي رحيم بر اين همه ذلت و خاکساري تو رحمش آيد و دستت گرفته و به راهت آوَرَد».[5] .

2 - 3 - رمز و راز بلند کردن دستها هنگام تکبيرات : «بعضي گويند: بلند کردن دستها در تکبيرةالاحرام نماز اشاره به اين است که پروردگارا! در درياي معصيت غرق شده ام، براي نجاتم دستم را بگير.»[6] «اهل معرفت گويند که (نمازگزاران بايد) به واسطه آن، غير(خدا) را به پشت سر اندازند و خار طريق وصول را از ميان بردارند و خود را منقطع از ماسوي و خالص و مخلص گردانند، آن گاه به معراج حقيقي، معنوي و مسافرت الي الله روند»[7] .

2 - 4 - رمز و راز دراز کردن گردن موقع رکوع : «شخصي از حضرت علي (ع) پرسيد: مقصود از راست نگاه داشتن گردن در رکوع چيست؟ فرمود:يعني (خدايا!) به فرمان توام گرچه به تيغم برزني گردن».[8] .

2 - 5 - رمز و راز سجده : «از حضرت علي (ع) راز تأويل سجدتين پرسيدند،فرمود:سجده اوّلي که سر بر زمين نهد اشارت است به آنکه از خاک آفريده شده است و سر را که برمي دارد کفايت است به اينکه از زمين برآمده است...و سجده ثانيه تلويح به اين است که باز به زمين بازگردد و به خاک شود و باز که سر برمي دارد رمزي است به اين که بارديگر از خاک برآيد و برانگيخته گردد در روز رستاخيز».[9] «حضرت علي (ع) فرمود: ظاهر سجده، صورت گذاردن بر خاک است از روي اخلاص و خشوع، اما باطن آن دل کندن از همه امور فاني و دل بستن به سراي باقي و رهايي از تکبر و تعصب و تمام وابستگي هاي دنيوي است»[10] .

2 - 6 - رمز و راز رو به قبله بودن : خلاصه اينکه «قبله رمز استقلال، وحدت و همبستگي است»[11] ، «قبله يا خانه خدا (کعبه) شعار و نشانه اي است که ... داراي بعد و جانب اجتماعي نيز هست با اين وصف که نشانه و رمز وحدت اين امّت و استقلال آن مي باشد.»[12] .

«امام خميني (رحمت الله عليه) درباره «قبله» از يکي از آگاهان معاصرش در «آداب الصلوة» نقل ميکند: نکته باريکي در واژه قبله هست که بايد از آن غافل نبود. قبله در اصل لغت عرب اسم عمل ماست، نه اسم خانه (کعبه)، ولي چون اين عمل رو به روي آن خانه انجام مي گيرد، کم کم اسم خود خانه شده است. «قبله» بر وزن «جِلسَه» و «وِجهَه» طرز ايستادن و روبه  رو شدن با چيزي است که با حضور ذهن انجام گيرد. مواجهه اي است که انسان به حال خبردار مي ايستد،که گويي رژه ميرود و سان مي دهد، نهايت اين که بايد اين رژه و سان در مورد خانه خدا با همه اعضا و تمام اندام بدن بوده باشد آن هم با حال خبردار و با نظم و احترام و با حضور ذهن کلي. پس قبله به معناي اقبال کردن به چيزي است، اما طوري که اقبال و رو آوردن به آن همراه با گسستن از غير باشد،که رنگ پيوستن به آن و گسستن از غير آن، در عمل آشکار باشد.»[13] .

2 - 7 - رمز پيشاني بر مهر گذاشتن : «نماز باعث ارزش گذاشتن و يادآوري نام شهيد و شهادت است زيرا به تربت شهيد (در رأس آن سيدالشهداء) سجده مي کنيم.»[14] .

2 - 8 - رمز و راز تشهد : «تشهد نماز شباهت دارد به زانو زدن خلايق در پيشگاه خداي متعال در روز قيامت.»[15] .

2 - 9 - رمز و راز سلام در نماز : امام صادق (ع) فرمود: معناي سلام در پايان هر نماز، امان است؛ يعني هر کس امر خدا و سنت پيامبرش را با خشوع قلبي در مقابل خدا بجا آوَرَد، از براي دنيا در امان و از عذاب آخرت برکنار است. و «سلام» نامي از نامهاي خداوند تعالي است که در ميان خلق خود به وديعت نهاده، تا معنا و محتواي آن را در داد و ستدها، امانتداري ها و در روابط با هم و براي تأييد و تصديق همنشيني ها و صحت آميزش و معاشرتشان به کار برند.[16] .

[1] اسرار الصلوة ، عبدالحسين تهراني، ص101 - 102.

[2] مناهج الشارعين، ص165.

[3] اسرار عبادت، آيت الله جوادي آملي، ص20.

[4] وسايل الشيعه، ج1 ، ص269 (نقل به معني).

[5] فرهنگ نماز، علاء الدين حجازي ، ص52.

[6] عرفان اسلامي، ج5 ، ص203.

[7] چهل حديث، حضرت امام (ره) ، ص431.

[8] ترجمه الصلوة ، فيض کاشاني، ص46.

[9] همان ، ص54 - 55.

[10] تفسير نماز ، محسن قرائتي ، ص143.

[11] همان ، ص29.

[12] نقش عبادت در سازندگي انسان، سيد محمد باقر صدر ، ص125.

[13] عرفان اسلامي ، ج5 ، ص172 - 173 ؛ به نقل از آداب الصلوة، امام خميني (ره).

[14] وسائل الشيعه، جلد3 ، ص608 (نقل به معني).

[15] اسرار الصلوة، عبدالحسين تهراني ، ص40 - 41.

[16] سرالصلوة ، شيخ الرئيس ابو علي سينا ، ص112.

آفات نماز

عوامل و اموري وجود دارد که باعث عدم قبولي يا کم ارزشي نماز نمازگزار در درگاه حضرت حق مي شود. اين عوامل و امور متعدد و زياد مي باشند که بنا به ضرورت و نياز به تعدادي از آنها اشاره مي شود.

3 - 1 - ارتکاب عمل زنا: «خداي متعال به حضرت داوود(ع) فرمود: ... چه بسيار رکعت هاي طولاني که نمازگزاري با گريه و خشوع بجا آورده است امّا نزد من به فتيلي نمي ارزد، چون وقتي که به قلب او نظر کرده، مي بينم پس از آن که از نمازش فارغ شد، و زني با او خلوت کرده و خود را بر او عرضه کند، او را اجابت کرده، مرتکب گناه خواهد شد.»[1] .

3 - 2 - گناه و گناه آلوده بودن : «مسلماني که به زنجيرهاي گناه بسته شده  باشد و بخواهد نماز بخواند و به معراج برود و روحش را به پرواز در آورد، مانند پرنده اي است که زنجير به پايش بسته است و قدرت پرواز ندارد؛ انسان بايد اين زنجيرهاي گناه را باز کند و هر چه زنجيرها سنگين تر باشد، زمين گير شدن شديدتر خواهد بود.»[2] .

3 - 3 - ندادن زکات و خمس: «رسول خدا(ص) فرمود : نماز بدون (پرداختن) زکات قبول نيست.»[3] ، «اگر لباس و مکان نمازگزار با پولي تهيه شده باشد که خمس و يا زکات آنرا پرداخت ننموده است، آن نماز باطل

است.»[4] .

3 - 4 - جفا کردن بر يتيمان، طعام ندادن به مساکين و عدم احسان : خداوند سبحان در قرآن مجيد مي فرمايد: «واي بر نمازگزاراني که ... جفا به يتيمان نمايند، به مساکين طعام ندهند، و احسان ننمايند...»[5] .

3 - 5 - توجه و حب دنيا و رياست  دوستي: «مولاي متقيان(ع) مي فرمايد: «دوستي دنيا ريشه همه گناهان است.»[6] رسول اکرم(ص) فرمود: «در شب معراج خداي متعال فرمود: اي احمد اگر بنده اي نماز اهل آسمان و زمين را بخواند و روزه اهل آسمان و زمين را بگيرد و چون ملائکه طعام نخورد و جامه ي عابدان را بپوشد، پس از آن در قلب او ببينم ذره اي از حب دنيا يا سمعه (آوازه) آن يا رياست آن يا اشتهار آن يا زينت آن را، با من مجاورت نمي کند در منزلم و از قلب او محبت خود را بيرون مي کنم و قلب او را تاريک مي کنم تا مرا فراموش کند و نمي چشانم به او شيريني محبت خود را.»[7] .

3 - 6 - با ديده بد نگاه به ناموس مردم کردن و زدن مردم از روي ستم : «خداوند متعال به حضرت داوود(ع) فرمود: چه بسا عبدي که نماز مي خواند و من آن نماز را به صورتش مي زنم و بين خود و صدايش حجاب قرار مي دهم، مي داني چنين عبدي کيست؟ اي داوود، آن نمازگزار کسي است که به ناموس مردم مؤمن زياد با ديده گناه نگاه مي کند و [همچنين] به خودش مي گويد: اگر صاحب قدرتي شدم گردن مردم را مي زنم آن هم به ستم.»[8] .

3 - 7 - عدم تقوي : «رسول اکرم(ص) فرمود : دو رکعت نماز انسان پرهيزگار بهتر است از هزار رکعت نماز شخص لاابالي.»[9] «نماز کسي که اهل تقوا نيست ... پذيرفته نيست.»[10] .

3 - 8 - رياکاري در نماز : خداوند سبحان در قرآن کريم مي فرمايد: «واي بر نمازگزاراني که ... ريا و خودنمايي کنند...»[11] رسول خدا(ص) فرمود: «عملي که به مقدار ذره اي ريا در آن باشد خداوند آن را نمي پذيرد.»[12] در رساله توضيح المسائل امام خميني(ره) اينچنين آمده: «انسان بايد فقط براي انجام امر خداوند عالم نماز بخواند، پس کسيکه ريا کند يعني براي نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است خواه فقط براي مردم باشد، يا خدا و مردم هر دو را در نظر بگيرد.»[13] ، «اگر قسمتي از نماز را هم براي غيرخدا بجا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت، واجب باشد مثل حمد و سوره، چه مستحب باشد مانند قنوت، بلکه اگر تمام نماز را براي خدا بجا آورد ولي براي نشان دادن به مردم در جاي مخصوصي مثل مسجد، يا در وقت مخصوصي مثل اول وقت، يا به طور مخصوصي، مثلاً با جماعت نماز بخواند، نمازش باطل است.»[14] .

3 - 9 - بي تفاوتي در برابر برهنگان و آوارگان : «امام صادق(ع) فرمود: نماز کساني که نسبت به برهنگان و آوارگان جامعه بي تفاوتند، قبول نيست.»[15] .

3 - 10 - حرام خواري : «رسول خدا(ص) فرمود: نماز حرامخواران، مثل بناي ساختمان بر ريگ است.»[16] .

3 - 11 - زنان بي تعهد در خانه : پيامبر بزرگوار(ص) فرمود: «نماز زني که از درآمد شوهر بهره مند مي شود ولي به مسئوليت الهي خود عمل نمي کند، پذيرفته نيست.»[17] .

3 - 12 - غيبت کردن : «حضرت ختمي مرتبت(ص) فرمود: کسي که از مرد يا زن مسلماني غيبت کند، خداوند تا چهل روز نماز و روزه او را نمي پذيرد، مگر آن که آنان از غيبت کننده راضي شوند.»[18] .

3 - 13 - به حال خشم و کينه به پدر و مادر نگاه کردن : «امام جعفر صادق(ع) فرمود: هر که با حالت خشم و کينه به پدر و مادرش نگاه کند، خداوند نمازش را قبول نخواهد کرد، گرچه آنها به او ستم کرده باشند.»[19] .

3 - 14 - خيانت در معامله : «خداوند متعال به حضرت داوود(ع) فرمود:... چه بسيار رکعت هاي طولاني که نمازگزاري با گريه و خشوع بجا آورده است امّا نزد من به فتيلي نمي ارزد، چون وقتي که به قلب او نظر مي کنم، مي بينم پس از آن که از نمازش فارغ شد، ... و مؤمني با او معامله نمود، به او خيانت خواهد کرد.»[20] .

3 - 15 - با عجله و سرعت نماز خواندن : «حضرت محمد(ص) فرمود: دزدترين دزدها کسي است که از نمازش بدزدد.»[21] (يعني آن را به صورت کامل بجا نياورد). «مولاي متقيان(ع) به مردي که با عجله و سرعت نماز مي خواند، فرمود: مثل تو نزد خداوند مانند کلاغي است که از زمين دانه بر مي چيند. و اگر در اين حالت بميري، به دين غيرمحمد(ص) مرده اي. آن گاه فرمود: دزدترين مردم کسي است که از نمازش بدزدد.»[22] .

3 - 16 - چيزهايي که ذهن نمازگزار را از نماز دور نمايد : «پيامبر گرامي(ص) مردي را ديد که در حال نماز با ريش خود بازي مي کند فرمود: اگر دل او خاشع بود اعضا و جوارحش نيز خاشع بودند.»[23] ، «روزي امام جعفر صادق(ع) به جهت آموزش صحيح خواندن نماز به يکي از اصحاب خود به نام حَمّاد بن عيسي جُهَنِي ابتدا نمازي را بجا آورد و سپس به وي اينگونه توصيه فرمود: اي حمّاد! اين طور بايد نماز بخواني. آري، در حال نماز بازي نکن و به خود مشغول نباش، با دست و انگشت خود بازي نکن، به اين طرف و آن طرف نگاه نکن و همچنين از روبرو هم به تماشاگري که موجب حواس پرتي ميشود نپردازد.»[24] ، «مکروه است نمازگزار در موقع نمازخواندن به اطراف نگاه کند و يا با ريش يا دست خود بازي نمايد.»[25] کسي که بول و غايط خود را نگاه مي دارد و بدينوسيله به خود فشار آورده و دچار ضررهاي جسمي مي شود اين کار، علاوه بر زيان براي سلامتي، در نماز هم موجب عدم تمرکز فکر مي شود و حضور قلب را از بين مي برد. «امام صادق(ع) فرمود: نماز چنين کساني قبول نمي شود.»[26] .

3 - 17 - نماز بدون شناخت امام معصوم(ع) : نماز بدون شناخت امام معصوم(ع) و بدون پيروي از او بي فايده است. «آنها که براي کشتن امام حسين(ع) به کربلا رفته بودند، همه تارک الصلوة نبودند، بلکه نماز جماعت مي خواندند. خود يزيد و معاويه پيشنماز بودند.»[27] «علي ابن ابي طالب(ع) شنيد که مردي از خارجيان (خوارج نهروان) شب بيدار است در نماز خواندن و خواندن قرآن، فرمود: به يقين خفتن به که با دودلي نماز گزاردن.»[28] .

3 - 18 - نقص در وضو، تيمم و خشوع : «پيامبر اکرم(ص) فرمود: کسي که وضو و رکوع و سجود و خشوعش کامل نباشد، نمازش ناقص است.»[29] براي انجام يک وضو و تيمم صحيح و کامل عوامل و شرايطي در نظر گرفته شده که در کتب رساله هاي عمليّه مراجع عظام قيد شده است.[30] «انجام هرکاري که خشوع و خضوع نمازگزار را از بين ببرد، مکروه است.»[31] .

3 - 19 - نداشتن شرايط لازم براي لباس، مکان و بدن نمازگزار : «شرايط لازم براي لباس، مکان و بدن نمازگزار در کتب توضيح المسائل قيد شده، توجه و رعايت اين شرايط براي قبولي نماز در درگاه حضرت حق لازم و ضروري است.»[32] .

3 - 20 - عدم رعايت واجبات و ارکان نماز : «بعضي از واجبات نماز رکن است؛ يعني اگر انسان آنها را بجا نياورد، يا در نماز اضافه کند، عمداً باشد يا سهواً، نماز باطل است. و بعضي ديگر رکن نيست؛ يعني اگر عمداً کم يا زياد شود، نماز باطل ميشود و چنانچه اشتباهاً (سهواً) کم يا زياد گردد، نماز باطل نمي شود...»[33] .

3 - 21 - عدم توجه عمدي به وقت نماز و قبله : «براي انجام نماز بايد رو به قبله و آن هم در زمان و وقت معيني (در بعضي از نمازها) اداي وظيفه نمود.»[34] .

3 - 22 - عوامل ديگر : غير از موارد و عوامل ذکر شده فوق که باعث عدم قبولي و يا کم ارزشي نماز نمازگزار مي شوند، عوامل ديگري هم وجود دارد که ميتوان به آنها اشاره نمود. «تعدادي از اين امور و عوامل در مبحث مبطلات نماز در کتب توضيح  المسائل مراجع عظام قيد شده.»[35] .

 [1] بحارالانوار، ج14، ص43.

[2] نشانه حق گزاري نماز ، ص68.

[3] منهج الصادقين، ج6 ، ص 203.

[4] رساله، امام خميني(ره) ، مسائل 820 و 873.

[5] سوره ماعون.

[6] غررالحکم، ص380، ح1 و ص150، ح39.

[7] آداب الصلوة، امام خميني(ره)، ص50.

[8] عرفان اسلامي، ج5 ، ص91.

[9] نهج الفصاحه ، ص350 ، ش1672.

[10] بحارالانوار ، ج84 ، ص317.

[11] سوره ماعون.

[12] ميزان الحکمه، ج4 ،ص25.

[13] رساله امام خميني(ره)، مسأله 946.

[14] همان، مسأله 947.

[15] بحارالانوار، ج86 ،ص242.

[16] همان، ص258.

[17] نهج الفصاحه، حديث 54.

[18] ميزان الحکمه، ج5 ، ص387.

[19] همان، ج5 ، ص387.

[20] بحارالانوار ، ج14 ، ص43.

[21] سفينه البحار، شيخ عباس قمي ، ج2 ، ص45.

[22] وسايل الشيعه ، ج3 ، ص24.

[23] اطيب البيان، سيد عبدالحسين طيّب ، ج1 ، ص164.

[24] جلوه هاي نماز در قرآن و حديث ص162 - 164 (با تلخيص).

[25] رساله عمليه ، امام خميني(ره)، مسأله 1157.

[26] محجةالبيضاء، فيض کاشاني ، ج1 ، ص354.

[27] تفسير نماز ، ص39.

[28] نهج البلاغه، کلمات قصار ، ش97 ، ص376.

[29] بحارالانوار ، ج80 ، ص311.

[30] در مورد عوامل و شرايط وضو به رساله عمليه، امام خميني(ره) از مسأله 236 تا 344 و در مورد تيمم از مسأله 700 تا 727 رجوع کنيد.

[31] همان، مسائل 1158 و 1157 رجوع کنيد.

[32] شرايط لازم براي لباس، مکان و بدن نمازگزار در رساله عمليه امام خميني(ره). به ترتيب در مسائل 788 تا 865 و 866 تا 899 و... ذکر شده است.

[33] توضيح المسائل، امام خميني(ره)، مسأله 942.

[34] ر . ک به همان، مسائل 768 تا 787.

[35] ر . ک به همان، مبحث مبطلات نماز، مسائل 1126 تا 1156.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :