پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) از نظر عبادت و اقامه ي نماز سرلوحه و الگوی کامل برای مسلمانان عالم تا قیامت می باشد. آن وجود مقدس قبل از بعثت، سخت شيفته عبادت و بندگي خدا بود. او روزهايي را به دور از مردم شهر مکه و هياهوهاي آن در غار حرا به عبادت مشغول مي‏ شد.

پس از بعثت و با توجه به آيات متعدد قرآن که حاوي اوامري مبني بر اقامه نماز بود، پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله و سلم)  بر اساس اينکه مبادا قصوري در عبادت داشته باشند، زمان زيادي را در طول شبانه روز به نماز و عبادت مي ‏گذراند.

اشتغال شديد پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  به عبادت و نماز، ايشان را در شرايط بسيار سختي قرار داده بود، به نحوي که اين آيه شريفه نازل گرديد:

طه مَا اَنزَلنا عَلَيکَ القُرآنَ لِتَشقي.[1] .

«اي پيامبر، ما قرآن را بر تو فرو نفرستاديم تا اين همه خود را به رنج و مشقت اندازي!.»

برخي از مفسران شأن نزول ديگري هم براي اين آيه نقل نموده ‏اند که جمع اين دو نيز ميسر است.

آنها مي گویند: پس از بعثت و نزول آياتي از قرآن، پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  حرکت خود را براي هدايت مردم آغاز نمود، اما در مقابل حرکت پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  مخالفت‏هاي زيادي مي ‏شد. پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  بر سعي و تلاش خود براي هدايت جامعه و نجات آن، از بدبختي‏ها و نکبت‏هاي موجود افزود. ايشان از اين بابت تلاش زيادي مي نمودند و خود را فراوان به زحمت و مشقت مي‏ انداختند، لذا اين آيه نازل شد.

براي اينکه فضاي عبادت پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  را بهتر درک کنيم و ذهن ما آمادگي بيشتري براي پذيرش آن ميزان عبادت و بندگي از پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  را پيدا نمايد، به ناچار به بيان مقدمه ‏اي می پردازیم.

مسؤوليت‏هايي که از طرف خداوند و از طريق وحي به پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  واگذار مي‏ گرديد، دو نوع بود، مسؤوليت‏هايي که حدود و ثغور آن مشخص و معين بود و مسؤوليت‏ها و وظايفي که حدود و ثغور مشخصي نداشت.

پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله و سلم)  در اجراي مسؤوليتهاي نوع اول، مشکلي نداشت و همان ‏گونه که بدان مأموريت يافته بود عمل مي ‏نمود، ولي در اجراي نوع دوم که مرز مشخصي نداشت، پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  بيشترين زحمت را متحمل مي‏ گرديد.

آنچه در اينجا موجب تلاش بيشتر ايشان مي‏ گرديد و بيشترين فشار روحي را بر او مي ‏گذاشت، دلهره از اين امر بود، که مبادا به وظيفه و تکليف الهي خود عمل نکرده باشد!

به عنوان مثال پس از نزول آيه شريفه «فَاستَقِم کَما اُمِرتَ و مَن تابَ مَعَکَ و لاتَطغَوا اِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ.»[2] . «اي پيامبر خود و يارانت استقامت بورزيد همان‏ گونه که بدان مأموريت يافته‏اي و طغيان و تجاوز ننماييد، زيرا خدا به آنچه انجام مي‏دهيد بيناست.»[3] .

از آنجا که در اين آيه شريفه مشخص نگرديده که پيامبر و يارانش در چه اموري و تا چه اندازه استقامت کنند، اين ابهام موجب گرديد، پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  سعي و تلاش بيش از اندازه‏ اي بنمايند و از اين بابت دچار رنج و مشقت زيادي گردند.

لذا پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  مي ‏فرمايند: «شيبتني سورة هود.» سوره هود مرا پير کرد.

حضرت امام خمینی(ره) از استاد بزرگوار خود مرحوم شاه ‏آبادي نقل مي ‏فرمايد: رمز اينکه سوره هود پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله و سلم)  را پير نموده با وجود اينکه کلمه «فَاسْتَقِمْ» را باز هم در قرآن داريم، جمله «وَ مَن تابَ مَعَکَ» است. يعني اي پيامبر هم خودت استقامت کن تا در خط پروردگارت ثابت باشي و هم جامعه ‏ات.

اينجاست که مسؤوليت پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  بسيار سخت و سنگين مي‏ شود. او شب و روز در تلاش است تا جامعه خويش را از اعوجاج و کژي نجات دهد و آنها را در مسير مستقيم هدايت قرار دهد، و با توجه به نابساماني‏ها و مشکلات متعددي که در جامعه آن روز، در مسير هدايت انسانها وجود داشت، پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله و سلم)  به حق مي ‏فرمايند: سوره ي هود جواني‏ام را گرفت و مرا پير ساخت. زيرا او کانون دلهره و نگرانيست که آيا به مسؤوليت و وظيفه خود آن ‏گونه که خدا خواسته عمل کرده‏ است يا نه؟!

همان ‏گونه که فرمان قرآن به انفاق و دستگيري از محرومان و مستمندان نيز او را در شرايط بسيار سختي قرار می ‏داد، زيرا پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  آنچه در توان داشت به محرومان کمک مي‏ کرد و اين امر مشکلاتي را براي شخص ايشان ايجاد مي‏ نمود.

روزي پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  پيراهن مبارک خود را به سائل مستمندي بخشيدند، پس از مدتي متوجه شدند وقت نماز است و بايد به مسجد بروند، ولي در شرايطي نيستند که بتوانند از منزل خارج شوند.

پيامبر اسلام از اين بابت بسيار بر خود سخت مي‏ گرفتند و تازه دلهره و نگراني داشتند که آيا حق مطلب را آن‏ گونه که شايد و بايد ادا کرده ‏اند يا نه؟

اي کاش گوشه ‏اي از اين دلهره مقدس در دل انسان هاي ديگر بود! اي کاش ذره ‏اي از اين دلهره در دل کساني که داراي تمکن مالي هستند و مي ‏توانند مشکلات اقتصادي هم نوعان و هم مسلکان و هم وطنان خود را حل نمايند، وجود داشت!

بدون ترديد اگر اين دلهره ي پاک وجود داشت، دلهره ي نيازمندان از بين مي ‏رفت. به ‏طور قطع در جامعه ما ثروتمندان و متمولين فراواني هستند که مي‏توانند فقط با اندکي صرفه ‏جويي در اسراف‏ها و زياده ‏رويهاي خود، مشکلات بسياري از فقرا و نيازمندان را برطرف سازند!

کجاست اين دلهره و نگراني مقدس؟

کجاست آن روحيه توجه به نيازمندان؟

کجاست گوش‏ هاي شنوايي براي آيه ي شريفه ي «و في اَموالِهِم حَقٌّ لِّلسَّائِلِ و المَحرُومِ؟»[4] .

کجاست آن قلب‏ هاي بيداري که نگران آيه ي شريفه ي «و الَّذين يَکْنِزُونَ الذَّهَبَ و الفِضَّةَ و لايُنفِقُونَها في سَبيلِ اللَّهِ فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ اَليمٍ،» هستند و از آن روز سخت «يَومَ يُحْمي عَلَيها في نارِ جَهَنَّمَ»[5] دلهره دارند؟

اگر اين دلهره‏ ها وجود داشت، انسانهايي دچار پوچي و پوکي نمي ‏شدند. اي کاش ذره‏ اي از اين دلهره‏ ها در درون بسياري از انسانها مشاهده مي ‏شد!

به هر صورت سوز پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  نسبت به محرومان و مستمندان و رنج فراواني که از اين بابت متوجه پيامبر مي ‏شد، موجب گرديد که آيه ي شريفه ي ذيل نازل گردد:

«و لاتَجْعَل يَدَکَ مَغْلُولَةً اِلي عُنُقِکَ و لاتَبسُطْها کُلَّ البَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحسُوراً - اِنَّ رَبِّکَ يَبسُطُ الرِّزقَ لِمَن يَشاءُ و يَقدِرُ اِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خبيرا بَصيراً»[6] .

منظور و مفهوم آيه شريفه اين است که اي پيامبر! تو که وظيفه و مسؤوليت روزي همه ي انسانها را به عهده نداري! بلکه رزق و روزي انسانها در دست خداست. تو هم به اندازه ي توانايي خود و در حد مقدوراتت با مراعات حالت اعتدال، مسؤوليت و وظيفه ي دستگيري از ديگران را به عهده داري و خداوند بيش از آن را از تو نمي‏ خواهد.

علاوه بر دو مورد سابق يعني استقامت و انفاق که موجب تلاش و رنج فراوان پيامبر مي ‏گرديد، برخورد پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  با مسأله عبادت نيز اين چنين بود. ذکر دو مورد سابق و نحوه ي برخورد پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  با آن دو، براي آمادگي اذهان، براي پذيرش نمونه‏ هايي از برخورد پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  با مسأله ي عبادت، مفيد و لازم است. زيرا باور حالات عبادي پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)  ممکن است براي اذهان ناآماده ابتدا کمي مشکل به نظر آيد.

حال برگرديم به اصل مطلب و ذکر نمونه‏ هاي کمي و کيفي از عبادت پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) .

عبادت در دل شب

شب از ديرباز براي عبادت کنندگان از جايگاه ويژه ‏اي برخوردار بوده است. هنگامي که درهاي خانه ‏هاي خلايق بسته مي‏شود، خداوند درهاي مخصوصي را به روي بندگان خاص خويش مي ‏گشايد.

شب شاهد عبادتها و زمزمه ‏هاي عاشقانه ي بندگان شايسته ي خداست، در فضاي شب، رايحه ي دل انگيز مناجات با خدا، جهان هستي را آکنده مي ‏سازد.

وجود مقدس پيامبر(صلي الله عليه و آله)، حضرت علي (عليه السلام) را به راز و نياز و نماز شبانه توصيه مي ‏فرمايند: «يا علي! و عليک بصلوة الليل»[7] .

پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله) از شب و فرصت هايش نهايت استفاده را در امر عبادت و بندگي خدا مي‏ برد. قتاده مي‏گويد:

«ان النبي (صلي الله عليه و آله) کان يصلي الليل کله و يعلق صدره بحبلٍ حتي لايغلبه النوم فامره الله سبحانه ان يخفف عن نفسه.»[8] .

«پيامبر اسلام تمام شب را به نماز مي ‏ايستاد و براي آنکه خوابش نبرد، سينه ي مبارک خود را به روي ريسماني تکيه مي ‏داد تا آنکه خداوند به او دستور داد از اين عمل خود بکاهد.»

آري، شوق بندگي خدا و دلهره ي ناشي از احتمال عدم عمل به تکليف و انجام وظيفه، پيامبر(صلي الله عليه و آله) را به اقامه ي نماز در پيشگاه خدا در طول شب مي ‏کشاند. او در هنگام اقامه ي نماز در پيشگاه خدا بر روي انگشتان پاي خود مي ‏ايستاد و آن قدر اين وضعيت را ادامه مي‏داد، که در روايت داريم: تا پاهاي مبارکشان متورم مي‏ گرديد.[9] .

- شبي پيامبر(صلي الله عليه و آله) در منزل يکي از همسرانش مشغول عبادت بود، همسرش عرض‏ کرد: يا رسول الله براي چه اين قدر خودتان را به زحمت مي ‏اندازيد؟ در حالي که خداوند در حق شما فرموده است: گناهان گذشته و آينده ‏ات بخشيده شده است و بدين ‏وسيله خداوند شما را وعده ي بهشت داده است.

پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله) پاسخ جالبي دادند که هم بيانگر جايگاه و نقش ارزنده ي انگيزه در اعمال انساني است و هم انگيزه ي پيامبر(صلي الله عليه و آله) را از اين همه عبادت روشن مي ‏سازد. ايشان فرمودند:

«افلا اکون عبداً شکورا.»[10] . «آيا من نبايد بنده‏اي سپاسگزار باشم؟»

- يکي از همسران پيامبر (صلي الله عليه و آله) نقل مي ‏کند:

رسول خدا(صلي الله عليه و آله) با ما سرگرم گفت‏وگو بود. او با ما سخن مي‏ گفت و ما با او سخن مي‏ گفتيم تا هنگامي که وقت نماز فرا رسيد. ناگاه آنچنان تحولي در پيامبر(صلي الله عليه و آله) به وجود آمد که انگار نه او ما را مي ‏شناسد و نه ما او را!

راستي مگر چه اتفاقي افتاده است که پيامبري که برخورد بسيار مشفقانه با همه و از جمله بستگان دارد و نوع معاشرت و ارتباط او با سايرين زبانزد خاص و عام است و با همه نشست و برخاست بسيار دوستانه و نزديک دارد، اول سلام مي‏کند و در هنگام مصافحه او دست خود را ابتدا از دست ديگري جدا نمي‏کند، سخن کسي را قطع نمي‏کند، و آن قدر مسائل اخلاقي را مراعات مي‏کند که قرآن در شأن و منزلت او مي‏فرمايد: «و انک لعلي خلقٍ عظيم»[11] ، تا وقت نماز فرا مي‏رسد، اين پيامبر عظيم الشأن با اين خصوصيات معاشرتي و اخلاقي، چنين حالتي پيدا مي‏کنند؟!

شبيه چنين حالتي گاهي براي برخي پيش مي ‏آيد. مثلاً در جمعي نشسته‏ ايد و گرم گفت‏وگو هستيد، ناگهان به شما خبر مي‏ دهند که فلان حادثه ي مهم و ناگوار رخ داده است. در يک لحظه شما خود را ديگر در اين جمع نمي ‏بينيد، مثل اينکه در مابين آنها نيستيد، آنها را نمي ‏بينيد و حاضرين نيز با نگاه در چهره ي شما همين را درک مي‏ کنند که فلاني ديگر در اين جا نيست و به تعبيري ديگر فلاني، فلاني نيست!

مشابه چنين وضعيتي و به مراتب شديد تر از آن، براي پيامبر(صلي الله عليه و آله) در هنگام نماز اتفاق مي‏ افتاد و تحول شگرفي در او به وجود مي‏ آمد.

اين خصوصيت نماز است. همين نمازي که ما هم موظفيم به جاي آوريم. ارکان و واجبات نماز ما هم با نماز پيامبر(صلي الله عليه و آله) يکي است و از اين بابت تفاوتي بين نماز ما و نماز پيامبر (صلي الله عليه و آله) نيست.

انگيزه ي پيامبر(صلي الله عليه و آله) از عبادت و بندگي خدا شکر و سپاس‏گزاري از خداست. چون خدا لايق و سزاوار پرستش است. انسانها در برابر عظمت و بزرگي او و نعمت‏هاي بيکرانش، وظيفه ي عبادت و پرستش او را دارند و اين گونه عبادت باري گران بر دوش انسان نيست، بلکه اين عبادت، عشق انسان است و موجب رشد و تکامل او.

و همين نماز، مايه ي روشني چشم اين پيامبر است. (جعل قرة عيني في الصلاة)[12] .

خواننده ي گرامي! پيامبري که خداوند در حقش مي‏فرمايد: «لِيَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ و ما تَأَخَّرَ.»[13] باز اين چنين سرگرم عبادت خداست و شبها را اين گونه به عبادت خدا مي‏ پردازد. آيا سزاوار است بنده‏ اي که در درياي معاصي دست و پا مي ‏زند اين چنين با خاطري جمع و خيالي آسوده، طولاني ترين شب‏ها را با بي‏ پايه ‏ترين حرفها و برنامه ‏ها و کارها سپري نمايد و حتي لحظاتي را به راز و نياز و عبادت و بندگي خدا مشغول نباشد؟! آيا پيامبر و اهل بيت (عليهم السلام) فرصت‏ها را اين گونه از دست مي ‏دادند؟!

آيا ما از فرصت‏ها و امکانات الهي براي عبادت و بندگي او و انجام ساير اعمال صالح استفاده مي‏کنيم و يا خوب استفاده مي‏کنيم؟ لحظه ‏اي را تصور کنيم که فاقد اين فرصت‏ها، موقعيت‏ها، امکانات و اين اعضاي سالم و توانمند خويش باشيم، آيا هيچ‏گاه به ياد چنين لحظه ‏اي افتاده ‏ايم؟!

پی نوشت:

[1] طه / آيه ي 1 و 2.

[2] هود / آيه ي 112.

[3] آيه ي شريفه بيانگر اين نکته ي ارزنده است که روح حاکم بر جامعه‏اي که پيامبر رهبر آن است، روح استقامت و پايداري است.

[4] ذاريات / آيه ي 19.

[5] توبه / آيه ي 34 و 35.

[6] اسراء / آيه ي 29 و 30.

[7] وسائل / ج 8 / روايت 10311.

[8] بحار / ج 16 / ص 202 - جوامع الجوامع / ص 279.

[9] کان رسول الله اذا صلي قام علي اصابع رجليه حتي تورم (بحار / ج 71 / ص 26).

[10] بحار / ج 10 / ص 40.

[11] قلم / 4.

[12] بحار / ج 16 / ص 249 - جامع احاديث الشيعه / ج 2 / ص 4.

[13] فتح / آيه ي 2.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :