نماز و فرهنگ بین الملل

http://www.andisheqom.com

مقدمه:
انسان به عنوان موجودی ذی‌شعور و خلاق، متناسب با سیر و درجه رشد تكامل خود محتاج دانستن است. این احتیاج او را وادار به طرح پرسشهایی متعدد و متفاوت می‌كند، پرسشهایی كه می‌تواند از پیدایش وجود شروع، و تا هدف و انتهای آن ادامه پیدا كند. این پرسشها عبارتند از: این جهان چیست؟ چگونه می‌توان در این جهان جاودان ماند؟ امور مطلوب و پسندیده در این جهان چیست؟ رابطه و نسبت انسان با آنچه وجود دارد، چیست؟ (از كجا آمده‌ام؟ آمدنم بهر چه بود؟ وطن اصلی و نهایی من كجاست؟ تكلیف من در این جهان چیست؟‌ و ...آگاهی و پاسخ به این سؤالات است كه پایه فرهنگ یعنی نظام نمادین، معانی، اندیشه‌های منظم و متنوع بشری را در خلال زمان تشكیل می‌دهد. هر فرهنگی که بتواند زمینه بیشتری جهت طرح این پرسشها فراهم نموده و پاسخهایی مستدل، قانع كننده و شیوا به آنها بدهد, از ارجحیت بیشتری برخوردار است؛لذا ضرورت دارد كه آن فرهنگ را پذیرفته و درونی كنیم.
ما اعتقاد داریم نماز می‌تواند فرهنگی را ایجاد نماید كه برای طرح سؤالات، دانستن و علم و یاد گیری ارزش فراوانی قائل است در حالی که پاسخهایی شفاف، مستدل، منسجم و شیوا به سؤالات انسان می دهد.
نماز و فرهنگ بین المللی آن
علمای علوم اجتماعی و انسان شناسی تعاریف متعدد و بسیار زیادی از فرهنگ ارائه نموده‌اند. با وجود این تعدد و تنوع، می‌توان وجوه مشتركی را بین این تعاریف پیدا نمود و آن این است که روی دو مؤلفه تأكید زیاد شده كه عبارتست از: نمادها و اندیشه‌ها. نمادها خود را در قالب زبان و مفاهیم نشان می‌دهد.
اندیشه‌ها شامل چهار جزء است:
الف: باورها، اعتقادات و پنداشتها
ب: ارزشها
ج: تكلیف انسان نسبت به آنچه وجود دارد.
د: فن و چگونگی انجام كارها و امور[1]
با توجه به محتوای نمادها و اندیشه‌ها می‌توان گفت كه آنها در مجموعه مباحث شناخت شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی جای می‌گیرند. پس با بررسی شناخت شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی اسلام می‌توان با نمادها و اندیشه‌های موجود در اسلام یا به زبان دیگر با فرهنگ اسلام آشنا شد. نظر به اینكه نماز صورت و حقیقت دین[2] و بیان كننده تمام دین است،[3] و كاركرد آن مجزا از اسلام نیست؛ لذا نماز بیان كننده شناخت‌شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی اسلام است.
شناخت شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی موجود در نماز
الف: شناخت شناسی نماز:
شناخت شناسی مقدمه و بنای زیرین جهان بینی است . در اسلام عزیز، موضوع شناخت(معرفت) و شناخت شناسی دارای اهمیت بسیار فراوانی است تا جایی كه معرفت به حضرت حق و ذات یگانه و بی همتای او بالاتر از هر كار دیگری است.
1ـ در قسمتهای مختلف نماز، نمازگزار به وجود دو نوع موجود مادی و غیر مادی، فیزیكی و متافیزیكی و یا جسم و روح اشاره دارد. نماز و اسلام بنیان و جوهر حقیقی و اصلی هستی را ذات یگانه و بی همتایی می‌داند كه جز او به هیچ وجود دیگری باور ندارد.
2ـ در سوره حمد می‌خوانیم الحمد لله رب العالمین و نوعا در قنوت می‌خوانیم ربنا اتنا فی الدنیا حسنه و... این موارد بیان كننده وجود جهانی واقعی است. زیرا خداوند را رب جهانی خیالی دانستن امری دور از ذهن، نامعقول و غیر ممكن است.
همچنین نمازگزار در قنوت از خداوند سبحان، نیكی در این دنیا را طلب می‌كند؛که این دلیل خیالی نبودن و واقعی بودن آن است.
3ـ یا دو ركعت نماز دانشمند بهتر از هفتاد ركعت نماز غیر دانشمند است.[4] همچنین وقتی هر ركعت نماز گزاردن پشت سر امام دانشمند برابر با هزار ركعت نماز باشد،[5] و رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: خواب همراه با علم از نماز همراه با جهل بهتر است [6] و یا فرمود: مقدار اندكی از علم از مقدار زیاد عبادت بهتر است,[7] نشان دهنده قابل شناخت بودن جهان است.
ب: جهان بینی نماز:
نماز بیان كننده جهان بینی و ایدئولوژی است.[8] شناخت ما از جهان هستی «جهان بینی»[9] است. جهان بینی از مجموعه هستها, نیستها, بودها و نبودها سخن گفته تا تصویری كلی از جهان هستی برای ما به وجود آورد. تصویری كه اساسی بوده و با مسایل جزئی سر و كار ندارد. پس جهان بینی, این جهان بینی که اساس اعتقاد صحیح ما به جهان هستی می باشد را نماز می تواند از ابعاد مختلف ایجاد و تقویت نماید: آگاهی‌های كلی و اساسی ما درباره جهان داریم، می‌باشد.
1ـ نمازگزار در بیان جملات و عبارات نماز(اقامه نماز، سوره حمد و اخلاص و ... ، تشهد، قنوت، تسبیحات اربعه و...) مکرر بر وجود و یگانگی خداوند شهادت می‌دهد.
همه این موارد نشان دهنده این مطلب است كه نظامات حاكم بر جهان زاییده خود جهان نبوده بلكه وجودی والا, آنها را خلق و كارگردانی كرده و می‌كند.
2ـ نمازگزار در ابتدای سوره‌های حمد، اخلاص (توحید) و... كلمه طیبه« بسم الله الرحمن الرحیم» و در سوره حمد «الرحمن الرحیم» ویژگیهای وجود برتر و والا را به زبان جاری می‌نماید.
3ـ در سوره حمد كه جزء اصلی نماز است، نمازگزار می‌خواند« ایاك نعبد و ایاك نستعین» این مطلب گویای این است كه نمازگزار به میل خود، آگاهانه و از روی انتخاب فقط خداوند سبحان را می‌پرستد و از او یاری می‌طلبد. البته دامنه آزادی نمازگزار كاملاً محدود نبوده بلكه حد و مرزی هم دارد؛ از جمله اینكه نمازگزار باید اركان و واجبات نماز را انجام دهد؛ ولی در انجام مستحبات، تلاوت سوره در ركعت اول و دوم، ذكر ركعت سوم و چهارم، ذكر قنوت، سرعت نماز خواندن و... آزادی عمل دارد.
4ـشهادت نمازگزار بر رسالت پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و صلوات فرستادن بر حضرت ختمی مرتبت در نماز، مؤید این مطلب است كه در جهان بینی انسان محتاج به هدایت الهی بوده و بدون آن نمی‌تواند زندگی خویش را از هر جهت اداره كند.
5ـ اقرار نمازگزار و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد نشان دهنده این مطلب است كه هدایت الهی منقطع نبوده بلكه همیشگی است.
6ـ نمازگزار در سوره حمد می‌خواند:« مالك یوم الدین» و در دنباله آن از خداوند سبحان تقاضا و درخواست دارد كه جزء گروه مغضوبین و ضالین قرار نگرفته و در صراط مستقیم قرار گیرد.
همچنین تأكیدی كه بر اهمیت اخلاق در نماز می‌شود، مؤید این مطلب و موضوع است كه خدا نسبت به كارهای انسان بی تفاوت نبوده، عادل و ظالم و... در برابر خدا یكسان نیست.
7ـ نمازگزار در سوره حمد می‌خواند: «مالك یوم الدین» كه به معنی قبول اصل معاد است. علاوه بر این وقتی نمازگزار نوعا در قنوت از خداوند رحیم چیزهایی نیكو در آخرت طلب می‌كند، به معنی آن است كه زندگی انسان محدود به این جهان نبوده و مرگ پلی است برای ورود به جهان دیگر.
8 ـ یكی از اهداف خلقت انسان ستایش و عبادت خداوند سبحان است. در قرآن مجید آمده است: جن و انسان را نیافریدیم مگر برای این كه مرا پرستش كنند[10] همچنین موجودی نیست جز آن كه ذكرش تسبیح و ستایش حضرت اوست و لیكن آنها را فهم نمی‌كنید.[11]
امیر المؤمنان حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرموده اند: هنگامی كه انسان مشغول نماز است، بدن و لباسش و آنچه در اطراف اوست تسبیح خداوند می‌گویند،[12] نمازگزار در سوره حمد با خواندن «ایاك نعبد» این هدف را تحقق می‌بخشد.
ج: ایدئولوژی نماز
همان طور كه گفته شد، شناخت ما از جهان هستی جهان بینی ما را تشكیل می‌دهد؛ در حالی كه وظایف و تكالیفی را كه از این شناخت بر عهده می‌گیریم «ایدئولوژی» می‌باشد. ایدئولوژی از مجموعه «بایدها» و «نبایدها» سخن رانده تا رسیدن به هدف را میسرنماید. در واقع ایدوئوژی هم هدف (غیر غائی) را مشخص كرده و هم برنامه‌هایی كه برای رسیدن به آن هدف لازم است، معین می‌كند.
نماز ایدئولوژی عملی مسلمانان است كه در آن عقاید، افكار، خواسته‌ها و الگوهای خود را بیان می‌كنند. نماز یك ایدئولوژی است.
1 ـ نماز سیستمی از ایده‌ها و قضاوتهای شفاف و صریح و سازمان یافته است، كه موقعیت نماز گزار(ان) را تفسیر، تشریح و اثبات می‌نماید. این سیستم می‌تواند باعث ظاهر شدن نیازها، آرزوها، تفكرات و احساساتی كه احیانا تاكنون به صورت ناآگاه و یا نیمه آگاه باقی مانده‌اند، گردد.
2 ـ این سیستم از ارزشهایی الهام و تأثیر پذیرفته و الگوی پیشنهادی برای كنش اجتماعی نمازگزار(ان) ارائه داده و كنش آنها را در جهت معین و مشخص هدایت می‌كند.
3 ـ در این سیستم، امكانی را به نمازگزار(ان) می‌دهد تا موقعیت خود را بهتر معرفی نموده درك كرده و اثبات نماید (نمایند). این ایدئولوژی برای نمازگزارس(ان) مشخص می‌كند كه توسط چه افراد، گروههایی و یا عواملی به تضعیف یا انحراف كشیده می‌شوند و چه افراد، گروههایی و یا عواملی به رشد و تعالی آنها كمك می‌كنند. مثال ـ افراد، گروهها و عوامل تضعیف و انحراف كننده عبارتند از: شیطان، مغضوبین، ضالین و معبودی غیر الله و ... و افراد، گروهها و عوامل تقویت كننده، رشد و تعالی دهنده عبارتند از: خداون سبحان، انبیاء ـ علیه السّلام ـ ، پیامبر گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و سایر معصومین ـ علیه السّلام ـ ، رهبران دینی، پویندگان صراط مستقیم، مصلحان اجتماعی و ...
4 ـ در ایدئولوژی نماز، نمازگزار(ان) درخواست‌ها و تقاضاهایی را از خداوند دارد (دارند) مثال، در سوره حمد، هدایت در صراط مستقیم و یا در قنوت این درخواستها و تقاضاها منافعی را برای نمازگزار(ان)‌دارد.

[1] . پرستش آگاهانه، دكتر محمد رضا رضوانطلب، چاپ دوم, انتشارات ستاد اقامه نماز تهران 1375.
[2] . تغییرات اجتماعی، گی روشه، ترجمه دكتر منصور وثوقی، چاپ اول، نشرنی، تهران 1366.
[3] . تفسیر نماز، محسن قرائتی، ستاد اقامه نماز، تهران 1374.
[4] . جامعه شناسی نظم، دكتر مسعود چلبی، چاپ اول، انتشارات نشرنی، تهران 1375.
[5] . جهان بینی اسلامی، استاد جعفر سبحانی، انتشارات توحید، قم 1361.
[6] . راز نماز، علی دوانی، چاپ اول، نشر مطهر، تهران 1373.
[7] . علم از دیدگاه اسلام، استاد محمد تقی جعفری، چاپ اول، انتشارات روابط عمومی سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران، تهران 1360.
[8] . محجه البیضأ، فیض كاشانی، چاپ دوم، دفتر انتشارات اسلامی قم.
[9] . مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی، استاد مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم.
[10] . میزان الحكمه، محمد محمدی ری شهری، چاپ اول، دفتر تبلیغات اسلامی، قم 1362.
[11] . نماز نشانه حكومت صالحان (مجموعه مقالات ارائه شده در سمینار سراسری نماز 1370 مشهد) ستاد اقامه نماز.
[12] . وسایل الشیعه، محمد بن حسن الحرالعاملی، تصحیح و تعلیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، چاپ پنجم مكتب اسلامیه، تهران.

عليرضا وحدت پناه- نماز و فرهنگ بين الملل(کتاب پژوهشي نماز)ش 10