نقش تربیتی خانواده در دعوت به نماز

لینک های دسترسی:

کتابخانه دیجیتال دانش پژوهان ره‌توشه مبلغان قنوت نوجوان آموزش مجازی نماز شبکه مجازی نماز سامانه اعزام مقالات خارجی باشگاه ایده پردازی فراخوان های نماز

■ نقش تربیتی خانواده در دعوت به نماز

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه:

خانواده محل تشکیل و رشد و اگر بخواهد می تواند محل تکامل کودک باشد ، کودکی که قرار است فردایش فردای سرزمین و دین و دنیایش باشد

کودکی که می تواند با دست های کوچکش سازنده بهشتی برین برای خود و والدینش و بلکه در دایره ای گسترده تر ، دیگر انسان ها باشد.

پس والدین تنها والد و به دنیا آورنده و تنها تأمین کنندگان نیاز های مادی وجود پر فتنه و آزمون فرزند دلبندشان نیستند بلکه مربی و مشکّل شخصیت وجودی و انسانی و بالاتر از آن شخصیت الهی کودک هستند لذا ضروری است بیشتر از آنچه برای معاش او می کوشند برای معاد او نیز بکوشند و بپذیرند تربیت انسانی وارسته نیازمند وارستگی مربی است پس قبل از تربیت کودک ، خود را اصلاح نموده و راههای ارتباط صحیح و تأثیر گذار را بیاموزند و بدانند این گوهر گرانبهایی که خداوند در دامان ایشان قرار داده بسیار گرامی تر از آن است که بخواهند به شیوه عادت و تقلید و مقایسه، از آن حفاظت کنند و برای رسیدگی به امورات خود او را به دست سی دی های سرگرم کننده ، مهد ها ، بازی های بی هدف و ... بسپارند.

جامعه شناسان براون و فرانسیس میگویند: تواناترین جوامع آنهایی بودند که خانواده ها در آنها قویترین بنیاد و سازمان را داشتند. خانواده نقشی بسیار مهم و تأثیر گذار در تربیت انسان های آگاه، مسئول و سازگار با تغییرات و تحولات شتابان و اجتناب ناپذیر جهان امروز ایفا می کند.

تربیت:عبارت است از فراهم آوردن زمینه ها و عوامل به فعلیت رساندن یا شکوفا کردن استعداد های شخص در جهت رشد و تکامل اختیاری او به سوی هدف های مطلوب.

دعوت: خواندن، خواهش و طلب(ناظم الأطباء). دهخدا خواندن مردم به طرفداری از مقصدی را دعوت دانسته.

نقش: عبارت است از نگاشتن(منتهی المآرب) و در متن اللغة معنای اصل کلمه را، نشان و اثر گذاشتن در روی زمین گفته.

دهخدا، خانواده را مجموعه افراد دارای پیوند سببی یا نسبی که در زیر یک سقف زندگی می کنند.

ضرورت موضوع

در میان عبادات و مسائل معنوی و ملکوتی، نماز از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است، فريضه اى كه به آن توجهى وافر شده، نماز است و با آن كه جزو فروع دين محسوب مى شود ولى استمرار و برپاداشتن آن، موجب حفظ باور فرد نسبت به اصول دين مى شود. آدمى چون نماز را برپا مى دارد، از فحشا و منكرات به دور مى ماند و طريق صلاح و سلامت مى پويد و قرآن مى فرمايد: چون ترك نماز گويد، دچار سختى و تنگى در معيشت مى گردد. خداى تعالى مى فرمايد: هر كسى كه از ذكر من اعراض كند به درستى كه براى او معيشتى سخت و تنگ خواهد بود و آن كس كه نمازش را از روى عمد ترك كند، كفر ورزيده است.خداوند فرمود: نماز را براى ذكر من برپا دار.

اهمیت نماز و جایگاه آن در رفتار اولیاء الهی

واژه فارسی «نماز» از لفظ پهلوی «نماک» گرفته شده است و آن هم به نوبه خود از لفظ باستانی «نم»؛ به معنی «خم شدن» و «تعظیم کردن» مأخوذ است که به تدریج بر معنی «صلات» یا عبادت ویژه مسلمین، اطلاق گردیده است. با توجه به موارد استعمال می توان دو معنای کلی برای نماز در نظر گرفت که، معنی اول: خدمت و خدمتکاری، اطاعت و فرمانبرداری، اظهار اطاعت و بندگی و کرنش و تکریم و معنی دوم: پرستش و ادای اطاعت ایزد تعالی و عرض نیاز به سوی خدای عالمیان است به طریقی که در شریعت پیغمبران وارد شده است، که در این معنی مععادل کلمه «صلوة» می باشد.

نماز وصیت حضرت حق، انبیاء و امامان، عارفان و عاشقان، و ناصحان و حکیمان است.در این میان بهترین منبع و مرجع قرآن و دستورات و نصایح ائمه اطهار علیه السلام است. خداوند در قرآن کریم می فرماید:« وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها ... » خانواده خود را به نماز فرمان بده و بر انجام آن شکیبا باش.(آیه 132 سوره مبارکه طه)

حضرت ابراهیم علی نبیّنا و آله و علیه السلام در دعاهای خود می فرمایند:«پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده و از فرزندانم (نیز چنین فرما)، پروردگارا! دعای مرا بپذیر(آیه 40 سوره ابراهیم ع).

ایشان همسر و کودک خویش را در بیابان های داغ مکه که آن هنگام هیچ آب و گیاهی نداشت،مسکن داد و فرمود: خدایا تا نماز را به پا دارند.(آیه 37 سوره ابراهیم)

حضرت عیسی(ع) در گهواره فرمودند: خداوند مرا تا زنده هستم به نماز و زکات سفارش کرده است.(آیه 31 سوره مریم)

امیر المؤمنین علی علیه السلام نیز در جملاتی ما را اینچنین به نماز سفارش می کنند: نماز را بر گردن گیرید و در حفظ آن بکوشید و بسیار به جا آورید و بدان به خدای تقرب جوئید که« فَإِنَّهَا كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتا ». آیا پاسخ دوزخیان را نمی شنوید وقتی از ایشان می پرسند: چه چیزی شما را در آتش(سقر) در آورد؟گویند: از نمازگزاران نبودیم.

در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم آمده است؛ برای هر چیزی زیوری است و زیور اسلام، پنج نماز است و برای هر چیزی پایه و تکیه گاهی است و تکیه گاه مؤمن، نماز است و برای هر چیزی روشن کننده ایست و روشن کننده یقلب مؤمن، نماز است و برای هر چیزی آزادی است و وارهیدن مؤمن از گناه و آتش دوزخ، زبه پنج نماز است و نکویی دنیا و آخرت در نماز است و بدان مؤمن از کافر و مخلص از منافق جدا گردد.

با توجه به چنین جایگاه والایی که نماز در دین و در پاکسازی و سازندگی انسان دارد و برای اهتمام به این برنامه سازنده اسلام به پدران و مادران سفارش کرده که اطفال خود را قبل از بلوغ مثلاٌ از سن هشت سالگی به هر نحو که می توانید وادار به نماز کنید گاهی هم به خاطر بی اعتنایی شان از خود خشونت نشان دهید. در ارتباط با تربیت دینی و رشد اخلاقی کودک باید خود والدین عامل به واجبات و دوری کننده از محرمات باشند و با زبان کودکانه و به تدریج، نگرش دینی مطلوب را در آنها به وچود آورند

خانواده به جهت مرکزیتی که در رفع نیازهای فرد دارد باعث تأثیر در خُلق و خوی و وابستگی ها و بالاتر از آن در تبعیت و همراهی با طرز فکر و نگاه و بالاتر در گرایشات مذهبی کودک خویش، می شود و البته این بستگی به چگونگی رفتار والدین و میزان بهره گیری ایشان از عاطفه و خلق نیکو در ارتباط هایشان با کودک دارد و از لحاظ علمی به هنگامی که مهر و انضباط در هم آمیزند ، معجزه تربیت و نفوذ اتفاق می افتد.

نقش و جایگاه خانواده در تربیت:

خانواده در تفکر اسلامی جایگاهی بسیار رفیع دارد.بعضی امور در خانواده مهم و بعضی اهم هستند و تربیت دینی از اهم هم بالاتر است.از نظر "شهید مطهری" خانواده بر خلاف زندگی مدنی(که بالطبع بودن آن میتواند مورد مناقشه باشد)، طبیعی و فطری است.حساب زندگی خانوادگی از زندگی اجتماعی جداست؛ در طبیعت تدابیری به کار برده شده که طبیعتاً انسان و بعضی حیوانات به سوی زندگی خانوادگی، تشکیل کانون خانوادگی و داشتن فرزند گرایش دارند.

. علامه طباطبایی هدف اصلی خانواده را تشکیل نسل و بقای نوع می داند." طبیعت مردان، جنس مونث را می طلبد و بالعکس؛ مجهز شدن زن و مرد به خصلتهای زنانگی و مردانگی هدفی جز تولید مثل و بقای نوع را ندارد. از این رو، ازدواج بر این حقیقت پایه گذاری شده و تمامی احکام ازدواج نیز بر همین حقیقت دور میزند.

از نظر آیت الله جوادی آملی" اساس خانواده بر مهر، وفا و پیوند پیریزی شده است" وی برخلاف علامه، هدف از تشکیل خانواده را بقای نوع آدمی نمیداند اگر چه از لوازم و تبعات آن محسوب میشود. او این پرسش را مطرح می‌کند که:" آیا... تاسیس خانواده و تربیت انسان کامل همانا گرایش جنسی است که هدف غیر از اطفاء نائره شهوت نبوده و در حیوانات وحشی نیز بیش از انسان یافت میشود... یا راز انعطاف زن و مرد و هدف تشکیل حوزه رحامت... همانا گرایش عقلی و مهر قلبی و انس اسمائی است، تا بتواند معلم ملائکه تربیت نماید و فرشتگان را به خدمت بگیرد... چون گرایش جنسی در حیوانهای نر و ماده نیز یافت میشود و در آفرینش حیوان ماده انگیزه الهی و عقلی مطرح نیست.

خانواده با محوریت مادر که منبع انتشار محبت و عاطفه است قرار است آتشی از محبت خداوند را در دلها برافروزد و روح بندگی و مناجات را در دل فرزندان بیدار کند.صفاتی که به ویژه به وسیله مادر به فرزند منتقل می شود، اکتسابات بعدی او را در زندگی جهت می دهد .

امام حسین علیه السلام در برابر سپاه دشمن در کربلا که از ایشان خواستار بیعیت و تبعیت بودند می فرمایند: دامنی که من در آن تربیت شده ام به من اجازه قبول ذلت نمی دهد.

مادر در کسوت مربی دینی فرایندی دو سویه میان خود و کودک را شکل میدهد که طی آن با بهره گیری از مجموعه عقاید و دستورات دینی تلاش می کند شرایطی را به وجود آورد تاکودک آزادانه در جهت رشد و شکوفایی استعداد هایش گام برداشته و بسوی هدف مطلوب حرکت کند.

حضرت امام خمینی(ره) با اشاره به تأثیر مادر در سرنوشت فرزند می فرماید: دامان مادر بزرگتین مدرسه ایست که بچه در آنجا تربیت می شود.

نقش خانواده در سرنوشت فرد و به تبع آن جتماع از یک سو و تأثیر تحولات اجتماعی و فرهنگی و فناوری اطلاعات بر اندیشه ها و تمایلات افراد، از سوی دیگر نشان دهنده این مطلب است که تنها با حفظ ارکان خانواده و استحکام روابط خانوادگی آن هم از طریق آموزش های صحیح و ایجاد و تقویت نهاد های مردمی و دولتی است که می توان آینده ای روشن برای کودکان این سرزمین انتظار داشت.

خانواده بسان کلاس درسی است که باید در آن فطرت کودک علاوه بر آنکه بیدار نگه داشته می شود ، پرورش نیز بیابد.لازم به ذکر است که اسلام پدران و مادران را در امر تربیت دینی و اخلاق فرزندان خویش مسئول می داند.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم در این باره می فرمایند: أدّبوا أولادکُم فإنَّکم مسئولون.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: وای بر فرزندان آخرالزمان از دست پدرانشان.گفته شد : یا رسول الله ! منظور شما پدران مشرکند؟ فرمودند: خیر،بلکه پدران مؤمنی که واجبات دینی را به فرزندان خود آموزش نمی دهند و اگر آنان خود بخواهند احکام دین را فرا بگیرند ، ایشان جلوگیری می کنند و حال آنکه اگر کالایی به دست بیاورند از آنان راضی و خوشحال خواهند شد. من از ایشان بیزارم و آنان نیز از من بیزارند.(مستدرک الوسائل، ج2)

امام علی علیه السلام درباره اهمیت تربیت و مراقبت از فرزندان، خطاب به امام حسن مجتبی علیه السلام فرمودند: من تو را بخشی از وجود خود بلکه تمام وجود خویش یافتم، تا آن که اگر برای تو پیش آمدی میشد، گویی برای من پیش آمده است و اگر مرگ به سراغ تو می آمد، گویی به سراغ من آمده است، از این رو نسبت به کارهایت همان گونه مراقبت داشتم، که به کارهای خویش توجه میکردم

اهمیت و جایگاه نماز

هرچند اسلام دستورات فراوانی برای سعادت پیروان خود دارد اما با کمی جستجو و مطالعه در امر دین هر انسانی متوجه جایگاه ویژه و نگاه خاص خداوند نسبت به این فریضه خواهد شد. که البته آثار فراوانی در تربیت فرد و اجتماع نیز دارد.

در قرآن واژه نماز(الصلاه) و مشتقاتش 114 بار به کار رفته و در 15 مورد به آن امر شده. در کتاب چهارصد سخن پیرامون نماز آمده است: بر خلاف تصور برخی که نماز را تکرار می دانند، نماز نردبان ترقی است ، هرچه با حضور قلب بیشتری خوانده شود انسان را بالاتر میرود.

استاد مطهری نیز در این باره می نویسد: هر اندازه ایمان مذهبی افراد بیشتر باشد، بیشتر به یاد خداوند است و هر اندازه انسان به یاد خدا باشد، کمتر معصیت می کند. معصیت کردن و نکردن دائر مدار علم و آگاهی نیست، دائر مدار غفلت و تذکر است. به هر اندازه انسن غافل باشد، خدا را فراموش کرده و بیشتر معصیت می کند و به هر اندازه خداوند بیشتر در نظرش باشد، معصیت کمتری می کند.عبادت برای آن است که انسان زود به زود یاد خدا بیفتد و یادآوری هرچه بیشتر باشد، انسان بیشتر پایبند اخلاق و حقوق خواهد بود.

از جمله آثار آن:

آمرزش گناهان

امام علی علیه السلام می فرمایند: ... وَ إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ وَ تُطْلِقُهَا إِطْلَاقَ الرِّبَقِ وَ شَبَّهَهَا.

نماز چون ریختن برگ درختان، گناهان را می ریزد و چنان که کسسی را از بند بگشایند ، گناه کار را آزاد می کند.

نزدیکی به خدا:

امام علی علیه السلام می فرمایند: تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاةِ وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا وَ اسْتَكْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا.

امر نماز را بر دوش بگیرید و آن را حفظ کنید و بسیار به جای آورید و با آن به خدا نزدیکی جویید.

و همچنین می فرمایند: الصَّلَاةُ قُرْبَانُ كُلِّ تَقِي‏. نماز،مایه نزدیکی هر پرهیزگاری است.

پرهیز از خودبینی:

امام علی علیه السلام می فرمایند: الصَّلَاةَ تَنْزِيهاً عَنِ الْكِبْر.نماز وسیله ای برای پاک شدن از خودبینی است.

جلب رحمت پروردگار

در کتاب الخصال جلد دوم به نقل از معصوم علیه السلام آمده است:

« لَوْ يَعْلَمُ الْمُصَلِّي مَا يَغْشَاهُ مِنْ جَلَالِ اللَّهِ مَا سَرَّهُ أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنْ سُجُودِه‏.» اگر نمازگزار می دانست که چگونه رحمت پروردگار او را فرا گرفته است، از سجده سر بر نمیداشت.

پیامدها و اثار برپایی نماز در خانواده

ایجاد همدلی و حفظ بنیان خانواده

در تعريف همكارى گفته اند: وقتى مجموعه اى از افراد به صورتى هماهنگ براى دست يافتن به هدفى واحد تلاش مى كنند، به آن همكارى مى گويند. همكارى نيز عامل ايجاد انسجام و پايدارى است. از جمله عواملى كه خانواده را پايدار ساخته و حيات آن را استمرار مى بخشد، وجود انسجام در آن است، وهر اندازه همسويى در آن بيشتر باشد و همدلى در آن قوت گيرد، خانواده منسجم تر خواهد بود.اگر بخواهیم راهکاری مستحکم برای ایجاد همدلی بین اعضای خانواده را بگوییم به نظر می رسد یکی از آنها برپایی نماز جماعت توسط پدر خانواده و همراهی مادر در این زمینه است وقتی ایشان با هم به سوى يك قبله، با اذكارى واحد و با افعالى مشابه، حول محور حق و همراهى با يكديگر به عبادت خالقى يگانه مى پردازند، اين امر موجب انسجام معنوى خانواده مى شود و انسجام معنوى خانواده، دوام و بقاى آن را ضمانت مى كند.

تأمين بهداشت روانى خانواده

از ديگر امورى كه نماز در خانواده به تحقق آن كمك مى كند، بهداشت جسمانى و روانى است. اينك سؤال اين است كه نماز چه نقشى در تأمين بهداشت جسمانى و روانى دارد و چگونه بعد جسمانى و روانى آدمى را سامان مى بخشد؟

در پاسخ بايد گفت كه تقرب به خداوند موجب امنيت خاطر آدمى است و نماز عامل نزديكى و تقرب به پروردگار عالميان است. در روايتى از حضرت امام صادق(ع) از برترين چيزى كه بندگان به واسطه آن به خدا تقرب مى جويند، سؤال مى كنند، حضرت مى فرمايد: «پس از شناسايى خداوند، از اين نماز مسأله برترى سراغ ندارم. آيا نمى بينى كه بنده نيكوكار، عيسى بن مريم (ع) گفت كه خداوند به من سفارش نماز را فرمود.»

على (ع) هم در دعاى كميل بن زياد نخعى مى فرمايد: «نام و ياد خدا دوا و شفاست و براى هر دو بعد جسمانى و روانى نيز صادق است.»

پس سلامت روانى بر جسم آدمى تأثيرگذار است و سلامت جسمانى زمينه ساز سلامت روانى است و وقتى اعضاى خانواده اى در هر دو بعد جسم و روان از سلامت برخوردار باشند، فضاى خانواده نيز از سلامت برخوردار خواهد بود، چرا كه نيازهاى اساسى روانى همچون نياز به امنيت و محبت و نياز به تعلق به جمع و عزت نفس و خودشكوفايى تأمين مى شود و در پرتو آنها، فضاى خانواده از سلامت و امنيت عاطفى برخوردار مى شود. اين امر خود جسم انسان ها را به سلامت نگاه مى دارد و نماز و عبادات به نحو مطلوب منشأ تأمين اين ها خواهد بود.

ایجاد الگو برای فرزندان

اگر پدر و مادرى در طريق حق گام بردارند و به عبادت خدا بپردازند، فرزندان نيز از والدين خويش الهام گرفته و آنان نيز معمولاً در همان طريق گام مى نهند. پس بدين ترتيب مشى و روش انجام عبادت از سوى والدين در معرض ديد فرزندان قرار مى گيرد و يافته ها حكايت از آن دارد كه در خانواده هايى كه والدين نمازگزارند، فرزندان آنها بيشتر به عبادت و نماز روى مى آورند و اگر نماز نخوانند و در انجام عبادت كاهل باشند، فرزندان خويش را به كاهل بودن در نماز سوق مى دهند.

توسعه و بسط فرهنگ دينى در خانواده

نماز و برپا داشتن آن در فضاى خانه، خانواده را در بسط و توسعه فرهنگ دينى كمك مى كند، زيرا نماز احكام خاص خود را دارد و نمازگزار بايد بر مقدمات، مقارنات، موالات، اركان، اوقاف و مستحبات نماز واقف شود، تا بتواند اين فريضه را به نحو احسن برگزار كند. پس براى افزايش اطلاعات درباره نماز، سؤالاتى توسط فرزندان از والدين پرسيده مى شود. از سويى والدين نيز بر رفتار عبادى فرزندان خويش نظارت مى كنند تا آنان را براى برگزارى بهتر نماز يارى رسانند. لذا ضمن تشويق فرزندان، گاه خطاهاى آنان را نيز تذكر مى دهند و فرزند را براى كسب شناخت بيشتر نسبت به كيفيت نماز و مطلوب برگزار شدن آن مدد مى رسانند و بدين ترتيب فضاى بحث و گفت و گو درباره نماز و نيز مسائل ديگر دينى آغاز مى شود. بچه ها سؤالاتى درباره فلسفه نماز و ضرورت اقامه آن مطرح مى كنند و اگر والدين پاسخ هاى غنى و مناسبى بدهند، فرهنگ نماز و نماز خواندن را بسط و گسترش داده اند. به طور مثال ممكن است كه فرزند از والدين درباره اهميت و جايگاه سجده در نماز سؤال كند، آنها مى توانند به احاديثى در اين باره اشاره كنند.

ایجاد حس اعتماد به نفس در فرزندان

نماز خواندن موجبات افزايش اعتماد به نفس را فراهم مي‏آورد. زيرا وقتي آدمي با خدا سخن مي‏گويد، از او استعانت مي‏جويد. « إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعين » توان بيشتري را در خود احساس مي‏كند كه ناشي از اتكاي به خداي تعالي است و داشتن چنين نقطه اتكايي باعث افزايش اعتماد به نفس در فرد مي‏گردد. او در اين حال خود را بسان قطره‏اي مي‏داند كه با دريا پيوند خورده است.
بدين ترتيب درمي‏يابيم كه آدمي از خويشتن مفهوم بهتري خواهد داشت و تصور وي از خود در مرتبه بالاتري قرار مي‏گيرد و مفهوم خود در نزد او تعالي مي‏يابد و اين همه موجب افزايش اعتماد به نفس در فرد مي‏گردد. از سويي خواندن نماز باعث افزايش موفقيت‏هاي او در زندگي مي‏شود. زيرا نماز، نقش مددرساني دارد چنان كه قرآن مي‏فرمايد: وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ از نماز و روزه كمك بجوييد. انسان برخوردار از امدادهاي ناشي از اقامه نماز، فردي موفق‏تر است و موفقيت‏هاي روز افزون، اعتماد به نفس و افزايش آن را در پي دارد و نماز گزاران پيوسته اميدوار به امدادهاي الهي هستند.

کسب عزت نفس و احترام به دیگران

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نماز را معراج مؤمن دانسته و مي‏فرمايد: (الصَّلَاةُ مِعْرَاجُ المُؤْمِن‏). انساني كه عروج يافته و اوج گرفته است، از عزت نفس برخوردار است. عزت نيز با رفتن به پيشگاه معبود حاصل مي‏شود و به تعبير سعدي انسان جز با رفتن به درگاه الهي عزت نمي‏يابد.
عزيزي كه هرگز درش سر بتافت به هر در كه شد هيچ عزت نيافت
و اگر مي‏گويند «عزت ‏طلب و بزرگي‏آموز» همه حكايت از آن دارد كه آدمي براي عزتمندي خويش ارزش فراواني قائل است و آن‏ها كه نفس خويش را داراي عزت مي‏دانند، كمتر تن به خطاها و امور ناپسند مي‏دهند. علي (عليه السلام) مي‏فرمايد: «من كرمت عليه نفسه هانت عليه شهواته» هر كس كه نفسش در پيشگاه او ارزشمند باشد شهوات در نزد او خوار است و بي‌مقدار.
كارل راجرز كه بنيانگذار روش مشاوره غير مستقيم است، اظهار مي‏دارد، دانش آموزي كه از عزت نفس بالاتري برخوردار است كمتر تن به تقلب مي‏دهد و نظريه تعهد مكبر حكايت از آن دارد كه اگر شخص احساس بي آبرويي كند، راحت‏تر تن به ارتكاب جرم مي‏سپارد. نماز كه آدمي به هنگام اداي آن سر بر آستان معبود مي‏سايد. و پيشاني خويش را به رسم تواضع و بندگي به خاك مي‏گذارد، باعث مي‏شود تا موجبات رستگاري انسان فراهم شود.

به قول صائب تبريزي:
ذره به آفتاب رسيد از فتادگي ............. بنگر كه از كجا به كجا مي‏توان شدن

راه های پرورش احساس مذهبی و ترغیب کودکان برای انجام فرائض دینی:

انسان فطرتاً خداجو آفریده شده و آداب و عبادات مذهبی پاسخی است به عالی ترین نیازهای معنوی که اگر با جلب رضایت قلبی ارائه شود احساس خوبی را در کودک ایجاد و راحت تر توسط او جذب می شود زیرا محبت و مهربانی، مهم ترین نقش را در تکوین، رشد و پرورش شخصیت کودک و نوجوان دارد.احساس مذهبی یعنی تلطیف روان و تقویت چنین احساسی یعنی هدایت کودک در جهت گرایشهای فطری و پاسخگویی به تیازهای روانی و در نتیجه نهادینه کردن ارزشها و فضیلت ها در جان او.

یادگیری مسائل دینی و رفتارهای مذهبی بیش از آنکه متأثر از اندرز ها و دستورات والدین باشد، معلول پذیرش رفتار، عواطف و احساسات مرتبط و همراه با مهر و عاطفه آنان است و اگر ما بتوانیم کودک را به نحو درست در معرض مشاهده رفتارهای دینی قرار دهیم مسلماً او به طور طبیعی و با رضایت قلبی آن رفتارها را آموخته و تکرار می کند. بنابراین در تعلیم تربیت به طور اعم و در تربیت دینی به طور اخص در دوران کودکی توجه به نقش خوشایندی احساس نسبت به کارها، بسیار مهم و تعیین کننده است.

در این دوران مهمترین پایگاه آموزشی، خانواده است زیرا تکوین م تکمیل شخصیت در آن اتفاق می افتد و از ان سرچشمه می گیرد.زیباترین و خوشایند ترین اوقات کودک در خانواده زمانی است که بزرگترها به خصوص پدر و مادر آماده اقامه نماز می شوند. والدین آنگاه که آرام و با صلابت با خدای خود سخن می گویند و دعا می کنند در واقع الگویی شده اند که کودک بارها و بارها با مشاهده چنین حالتی زیبا در روان شان احساسی خوشایند شکل می گیرد و در نتیجه به نماز و نماز گزار علاقه مند می شود.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: صفحه دل نوجوان همچون زمین مستعدی است که هیچ گیاهی در آن نروئیده و آماده ی هر نوع بذر افشانی است.

البته در سنین مختلف، شیوه آموزش نیز متفاوت است.

تقلید

نظریه پردازان معاصر می گویند، تقلید پدیده ایست همگانی و مریوط به هر سنی. توانایی ایست که در ذات نوع بشر وجود دارد و یکی از عوامل موثر در رشد ذهنی نوع انسان، توانایی او در تقلید از دیگران است؛ زیرا تقلید، راه موثري براي یادگیري اعمال جدید است و کودکان بیشتر از سرمشق ها یا رفتارهاي دیگران تقلید می کنند. کودکان مایلند از عملی تقلید نمایند که مورد تأیید همه باشد. همین کودك وقتی وارد سومین سن زندگانی خود می شود، به جاي تقلید از اعمال خاص، از اشخاص خاص تقلید می کند. وقتی مادر چادر نماز برسرمی گذارد و به نماز می ایستد، دختر بچۀ پنج ساله دوان دوان به سراغ چادر یا روسري خود رفته و آن را بر کشیده و مثل مادرش به رکوع و سجود می رود. تربیت دینی کودك در دوران قبل از دبستان، محدود به ایجاد انس به مسائل دینی است. به این معنا که کودك آنچه به طور منظم در محیط خانواده می بیند، نسبت به آن انس پیدا می کند و همین انس اولیه، زمینه را براي پدید آمدن عادت و انجام فرایض دینی در مراحل بعدي فراهم می آورد. مشاهدة آداب دینی و عبادات مذهبی بویژه نماز که در هر شبانه روز به طور منظم از طرف بزرگترها در محیط خانه انجام می شود، در ذهن و روان کودك نقش می بندد و با توجه به حس تقلید در او، مشاهده می شود که کودك از سال دوم زندگیاز حرکات والدین تقلید می کند. اگر انجام این حرکات با نوازش و تشویق والدین همراه باشد، بر رغبت کودك می افزاید. همین تأثیرات روحی و خاطرات شیرین است که در آیندة کودك و جهت گیري بعدي او بسیار مؤثر خواهد بود.

بیان قصه و شعر و داستان پردازی

یکی از مراحل رشد و تکامل دینی در کودك که می توان از طریق آن الگوهاي مذهبی را ارائه نمود داستان گویی می باشد. به نظر دکتر بنیامین اسپاك( ترجمه دکتر منوچهر مهدوي) -تربیت و نگهداري کودک-در پنج سالگی کودك از رفتن به کلاس هاي مذهبی اي که به صورت قصه و زبان ساده دین را توضیح دهد خوشش می آید و دوست دارد والدین برایش کتاب بخوانند. به والدین توصیه می شود که زندگانی انبیائی را که در قرآن آمده است همچون حضرات ابراهیم و یوسف و ... علیهم السلام را انتخاب کرده و براي کودك خود بخوانند. قصه، شعر و نمایش نیز می تواند با توجه به نوعی جذبه و کشش که در آن دیده می شود، کودکان را به سمت نماز جذب نمایند. کودکان همیشه دوست دارند همۀ مسائل را مستقیماً نفهمند؛ پس از راه داستان، شعر و نمایش می توان به راحتی کودکان را به نماز خواندن واداشت.

تقویت و ارتقاء سطح آگاهی و شناخت دینی در حوزه های مختلف

بالا بردن سطح اطلاعات دینی کودک نسبت به اصول و فروع دین اسلام مانند: توحید، نبوت، امامت، معاد، نعمت ها و موهبت های الهی سبب ارتباط بهتر او با خالق و زمینه ساز پذیرش دستورات او در زندگی می شود، چرا که حلقه های مذکور پیوندی پایدار با هم دارند و تقویت نماز بدون آگاهی از سایر ابعاد دین ممکن نخواهد بود. لذا مطالعه کتب دینی، آموزش و شرکت در کلاس ها و همایش های دینی و استفاده از برنامه های فرهنگی و مذهبی صدا و سیما از اصلی ترین پیش نیازهای تقویت نماز در خانواده است.

دعوت کودک به نماز

کودک از حدود سه سالگی معنویت خواه میشود و این بین همه ی کودکان یکسان است اما تعریف این نیاز و نوع جوابی که می گیرد را محیط رشد و تربیتش تعریف می کند و جواب می دهد.کودک شادی طلب، تقلید پذیر، کنجکاو و با توان یادگیری و حافظه خوب، علاقه مند به تشویق و نگران از تنبیه است.اگر تا هفت سالگی محبت به نماز و عادت به رفتارهای مربوط به آن هرچند گذرا و بدون وسواس در کودک شکل بگیرد، می توان تا حد زیادی به نماز خوان شدن او امیدوار بود.امام باقر علیه السلام می فرمایند: ما فرزندانمان را از 5 سالگی به نماز امر می کنیم اما شما از 7 سالگی آنها را به نماز دعوت کنید.

پرهیز از زورگویی

فراموش نکنیم که غنچه با فشار، گل نمی شود وبرخورد تند و زورگو مآبانه نه تنها در زمینه عبادات باعث لجبازی و امتناع کودک خواهد شد بلکه والدین در ذهن او به عنوان افرادی مستبد حک شده و مورد مقابله قرار می گیرند. لذا سزاوار است با ایجاد فضای مناسب و مراقبت صحیح غنچه های شخصیت کودک را شکفته کرد.

هماهنگی والدین

هم فکری پدر و مادر در تربیت دینی و آموزش ارزش های اخلاقی به فرزندان بسیار مهم و ضروری می باشد. همسویی و همصدایی پدران و مادران و انتخاب معاشران و دوستان متدین و در پراکندن عطر نماز و نیایش در فضای خانه و خانواده از مهم ترین پیش شرط ها به شمار می آیند که نباید مورد غفلت والدین واقع شود.

احترام به حس استقلال طلبی و استفاده از روش های غیر مستقیم

. نوجوانان گاهی در پی اثبات استقلال خود می باشند. از امر و نهی و دستور به شدت باید پرهیز شود و به جای آن از روش های الگویی، روش الفبایی (با کتاب، داستان، شعر، فیلم) و نیز روش استدلال و برهان استفاده کرد.

شناخت فرصت ها

هنگام نشاط و شادابی، بهترین فرصت برای دعوت فرزندان به نماز است، سه عنصر زمان، زبان، مکان، از اصلی ترین عناصر مورد نیاز در پیام رسانی است.زمانی که مخاطب ما خوشحال، سالم و سر حال باشد خسته، گرسنه و کلافه نباشد. با زبانی که در حدی فهم و درک او باشد. والدین باید به زبان روز و زبان جوان آشنا باشند. با لحن و بیان روان، دلنواز و مستدل و قانع کننده باشند و در مکانی که مناسب پیام رسانی و در خلوت و در با او صحبت کنند. البته صحبت در مکان ههای مذهبی و زمانی که دل آماده است نیز فرصت را باید غنیمت شمرد.

اهمیت و تأثیر مشاهده در ایجاد و تقویت احساس مذهبی

یکی از بهترین روش های آموزش بهره مندی از قوه بینایی یا همان نمایش و مشاهده می باشد که در آن متعلِّم بنابر رغبت ها و انگیزه ی خود بدون هیچگونه اجبار و فشار، همه ی حواس خود را متوجه رفتار مورد نظر کرده و با احساسی خوشایند بر دانسته های تجربی اش می افزاید. در این روش به جهت آنکه کودک آگاهانه و داوطلبانه به رفتار خاص دقت می کند از نگرش مثبت برخوردار است لذا دچار خستگی نمی شود. نماز خواندن کودک نیز رفتاری است که ابتدا آن را مشاهده کرده، آموخته و احساس خاصی نسبت به آن پیدا کرده.

از جمله عوامل مهمی که در ایجاد احساس مذهبی به خصوص تمایل به نماز خواندن در کودک دخیل است؛ نگرش والدین نسبت به نماز و طریقه ی ایستادن به و نحوه اقامه ی آن است.

نقش الگوها در پرورش احساس مذهبی

میزان تأثیر پذیری کودک از بزرگسال بسته به میزان محبوبیت وی در نظر کودک دارد به عبارتی هرچه الگو محبوب تر باشد میزان تأثیر پذیری کودک از او بیشتر و مایل به همانند سازی با او میشود.

زمانی که کودک الگوی مطلوب خود را در موقعیت خاصی می بیند، احساس خوشایندی پیدا کرده و نسبت به آن کنجکاو شده و به صورت اردی و حتی غیر ارادی تلاش می کند رفتاری مشابه او داشته باشد و از آنجا که خود فطرتی مستعد دارد خود به نماز می ایستد.

بهره مندی از علم روان شناسی

استفاده از روان شناسی در ایجاد رفتار های دینی می تواند باعث علاقه مند شدن کودک به نماز و معارف معنوی شود.با برانگیختن احساسات خوشایند در حین انجام فرائض مذهبی در کودکان، زمینه ی یادگیری رفتارها و احساسات مطلوب فراهم می گردد و این نیز به نوبه ی خود موجب تقویت انگیزه و گرایش به ارتباط با پروردگار متعال می گردد.

رشد آگاهی کودک

بالا بردن اطلاعات کودک نسبت به دین و تکالیف دینی از جمله نماز و چگونگی اقامه ی آن در جریان جربه او با بزرگسالان به ویژه والدین شکل می گیرد؛ لذا والدین برای بالا بردن کیفیت نگرش کودک باید زمینه ایجاد تجربه های خوشایند و جذاب که همراه با روش های خوب مانند خوش خلقی، صبوری و مهربانی است، آمادگی را در وی ایجاد کنند؛ زیرا کودک در یادگیری و کسب عادات صحیح بسیار متأثر از زبان مهر و محبت است.

میانه روی و وقت شناسی

از دستورات الهی و از سفارشات مهم ائمه اطهار علیهم السلام، میانه روی در هر امری از جمله عبادات است. این امر به ویژه در مورد کودکان از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

نماز برای او نباید خسته کننده باشد تا ایجاد دلزدگی کند.امام صادق علیه السلام فرمودند: اِجتَهَدتُ فی العباده و أنا شآبٌّ فقال أبی یا بُنَّیَ دونَ ما اَراکَ تَصنَع، فإنَّ اللهَ عزَّ و جَل إذا أحَبَّ عبداً رضیَ منهُ بالیَسیر."

هنگامی که جوان بودم در عبادت بسیار می کوشیدم، پدرم به من فرمود: کمتر از این اندازه عبادت کن ؛ زیرا هنگامی که خداوند بنده ای را دوست بدارد با عبادت کم نیز از او راضی می شود.

به علاوه نباید کودک را در چگونگی عبادتش سرزنش و با دیگر کودکان مقایسه کرد زیرا این امر نه تنها باعث تمرد و لجبازی بیشتر کودک خواهد شد بلکه زمینه ساز پیداش رذیلت های اخلاقی مانند حسد، کینه و خود کم بینی در او نیز خواهد شد.هنگامی که کودک سرحال نیست یا منتظر دیدن برنامه مورد علاقه اش است باید از طرح نماز چشم پوشید. شرایط نماز خواندن باید راحت باشد و میل کودک باید رعایت شود و اجباری در کار نباشد؛ یهن او بتواند با هر نوع لباس و یا در هر زمانی که می خواهد نماز بخواند به عنوان مثال بعد از تماشای کارتون مورد علاقه اش و بدون چادر و حتی با عبای پدر.

بهره گیری از قوه تخیّل کودک

کودک بخاطر صغر سن و میزان بهره مندی اندک ازقوه تعقل بجای شنیدن سخنان علمی و مواعظ اخلاقی، نیازمند اموراتی است که ذهن کودکانه و قوه خیال او را درگیر کند. به عبارتی در سنین کودکی راه نفوذ جهت آموزش کودک، کودکی کردن است.

استفاده از نمایش، نقاشی، قصه، بازی و شعر سبب کشش کودک به نماز و هر امری است که والدین بخواهند فرزندشان به آن آراسته باشد.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نماز را برای کودک بسان بازی شیرینی، خواستنی می کردند به گونه ای که لیث ابن سعد می گوید: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نماز جماعت می خواندند. حسین علیه السلام که کودکی بیش نبود، آنجا نشسته بود. هنگامی که رسول خدا (ص) به سجده رفت، آمد و بر پشت پیامبر سوار شد. آنگاه پاهای خود را حرکت داد و گفت: خل....خل(شتر را با تکرار این واژه میرانند).هنگامی که رسول خدا می خواست سر از سجده بردارد، حسین را می گرفت، آرام بر زمین می گذاشت و بلند می شد و چون به سجده بعدی می رفت باز حسین همان کار را انجام می داد. تا پایان نماز این کار تکرار شد. مردی یهودی چون این صحنه را دید به عنوان اعتراض نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت ای محمد! شما با کودکان رفتاری می کنید که ما اینگونه فتار نمی کنیم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: اگر شما هم به خدا و رسول او ایمان داشته باشید به کودکان خود مهربانی می ورزید و با مهر و نوازش با آنان رفتار می کنید.یهودی تحت تأثیر این پرورش اسلامی و بلند نظری پیامبر، شیفته اسلام شد و همان دم مسلملن گردید.

همراه کردن نماز با تجربه های خوشایند و متنوع برای کودک

تجربه های تلخ و یا شیرین از نماز و محیط های مذهبی در علاقمندی و یا انزجار از نماز نقش بسیار مهمی دارد. سعی کنید خود و فرزندان تان از نماز و مراسم و محیط های مذهبی تجربه ها و خاطره های شیرینی داشته باشند.

در هنگام برپایی نماز باید صحنه های خوشایندی را برای کودک ایجاد کرد تا با یادآوری آن توسط کودک خاطره خوبی از نماز در ذهن او شکل گیرد. مثلاً نماز را به همراه اعضای خانواده و حتی در حضور مهمانان برپا کرد. برخورد محبت آمیز و توأم با احترام نیز بسیار مؤثر است مثلاً می توان سجاده ی زیبا برای او پهن کرد و حتی جایگاه او را جلوتر از خود انداخت و ...زیرا کودکان بسیار نیازمند تأیید و تشویق هستند.این تشویق نسبت به کلمات و حالاتی از نماز که حتی به اشتباه نیز انجام می شود، بسیار مؤثر است.

ایجاد جاذبه های ظاهری

تهیه لباس مخصوص نماز برای فرزند پسر و چادر و جانماز زیبا برای دختر، اجازه پوشیدن لباس مورد علاقه کودک هنگام نماز، تزیین محل نماز خواندن کودک و ... باعث بالا رفتن جذابیت نماز در نظر او شده و باعث می شود نماز به صورت جدی تری مورد توجه او قرار گیرد.

اصل تقویت در استمرار بخشی به اقامه نماز

مقصود از تقویت، ارائۀ تقویت کننده بلافاصله بعد از رفتار است. تقویت کننده ها عواملی هستند که براي موجود زنده خوشایندند و همین خوشایندي موجب تکرار عمل براي دریافت آن می شود. در دورة کودکی اول(3 تا 7 سالگی)، کودك وقتی پدر در حال نماز خواندن است، به تقلید از او افعال نماز را انجام می دهد و گاهی بازی نیز می کند. د این هنگام پدر بعد از اتمام نماز، باید با ارائه یک هدیه به کودك مثل شکلات، سبب تقویت رفتار «نماز» در کودک شود.لازم به یادآوري است که تقویت از نوع سهمی و آن هم نسبتی متغیر داشته باشد. بدین معنا که یک مرتبه پس از دو وعده نماز و بار دیگر بعد از پنج وعده نماز به او هدیه دهد و بار دیگر بعد از ده وعده نماز این کار را تکرار کند. مطلب مهم این که والدین برای تثبیت رفتار کودک باید هدایایی را برای او تهیه نمایند که مورد علاقه اش باشند. .

در برنامۀ تقویت، با توجه به اصل پریماك (هر فعالیتی که جاندار انجام می دهد، می تواند فعالیتی را که معمولاً کمتر از او سر می زند را تقویت کند) براي جذب کودك به نماز، ابتدا باید علاقه مندي او را به چیزي مثل اسباب بازي کشف نمود و وقت معینی را براي بازي تدارك دید. سعی شود زمان بازي نزدیک به وقت نماز باشد. وقتی کودك وسیلۀ بازي را از مادر طلب نمود، وي با ملاطفت و مهربانی بگوید که بعد از نماز هر چقدر که بخواهی می توانی با آن بازي کنی و بعد از نماز مادر باید به وعدة خود عمل کند تا کودك درك کند که پس از انجام یک رفتار مطلوب و پسندیده«نماز»می تواند بازي دلخواهش را انجام دهد.

نکتۀ درخور توجه این است که توسل به این اصل روانشناسی در جهت نیرومند ساختن رفتار«نماز» با توجه به اینکه کودك هنوز به سن تکلیف نرسیده، نباید با اجبار، زور و یا تهدید باشد. کودك باید محبت، ملاطفت و نرمخویی والدین را کاملاً حس نماید.

جمع بندی و تحلیل:

نماز، امری واجب و به فرموده قرآن برای مؤمنان امری قطعی و مسلم است. نماز جوشش فطرت و تراوش زلال الوهیت است، لذا اگر تشکّل و نهاد تربیتی خانواده ای فطری و طبیعی باشد، نونهالان چنین خانواده ای، نیاموخته اهل نماز میشوند. نماز، تلقین لفظی و معنوی، هر روزه و دائمی، برای دفع هر گونه انحراف و فساد و جلب هر گونه ارزش و کمال است. حیات طیبۀ انسان درسایۀ حاکمیت دین خدا وقتی حاصل خواهد شد که انسان ها دل خود را با یاد خدا زنده نگهدارند و به کمک آن بتوانند با همۀ جاذبه هاي شر و فساد مبارزه کنند و همۀ بتها را بشکنند و دست تطاول همۀ شیاطین درونی و برونی را از وجود خود قطع کنند. این ذکر و حضور دائمی فقط به برکت نماز حاصل می شود. نماز در حقیقت پشتوانه مستحکم و ذخیرة تمام نشدنی در مبارزه اي است که آدمی با شیطان نفس خود که او را به پستی و زبونی می کشد، دارد. انسان همیشه به نماز محتاج است و در عرصه هاي خطر محتاج تر.

کودکان امانت هاي الهی هستند که در دست والدین خود قرار دارند. پس براي حفاظت از آن ها از فسادها و انحرافات فردي و اجتماعی، باید آنان را به دستاویزي محکم متصل نمود. اعمال عبادي باعث می شوند که کودك در برقراري روابط اجتماعی نیز موفق باشد. اگر نماز را به خوبی در وجود کودك رشد دهیم، حالات مذهبی در او پایدار می شوند. همان طور که می دانیم، ابتدا با تقلید، نماز را می آموزد؛ اما هر چه بالاتر می رود، این حالات مذهبی در او ملکه شده و گاهیترك آن موجب اندوه کودك می شود. رفتارهاي عبادي باعث می شوند تا روح کودك قانع شود و از انجام نماز به لذت روحی خاصی برسد. این لذت ممکن است گاهی اوقات با دیدن نماز دیگران نیز بروز کند؛ چراکه امام حسین(ع) بارها و بارها از عبادات مادر خود لذت می برد و اگر از همان دوران طفولیت کودك شروع به خواندن نماز نماید، این فریضه در وي ملکه می گردد و تا آخر عمر به اداي این فریضه ادامه خواهد داد و بیمۀ او در تمامی عمر از فحشاء و منکر خواهد بود.

منابع

قرآن کریم و شرح آیات منتخب؛ ترجمه حضرت آیت الله مکارم شیرازی
چهارصد سخن پیرامون نماز؛ سید جواد بهشتی؛ 1374
گفتارهای معنوی؛ شهید مرتضی مطهری
نهج البلاغه حضرت امیرالمومنین علیه السلام؛ دشتی(شامل:خطبه های 199 ، نامه 31 ،حکمت 252)
زن در آئینه ی جلال و جمال ؛ حضرت آیت الله جوادی آملی
ترجمه تفسیر المیزان؛ علامه طباطبائی ره؛ جلد 4
روان شناسی اجتماعی؛ ارونسون،الیور ؛ ترجمه حسین شکر کن
شخصیت و حقوق زن در اسلام؛ مهدی مهریزی 1386
خانواده و اقامه نماز با تأكيد بر نقش زن؛ دکتر علی قائمی
روش های پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان؛دکتر غلامعلی افروز
کاربرد روش های تغییر و اصلاح رفتار در ایجاد و نگهداری رفتار برپا داشتن نماز در کودکان 3 تا 12 ساله و تبیین آن با آیات قران و احادیث ائمه (ع)؛ مجید مهر محمدی
آثار و پیامدهای ارزشمند نماز در خانواده؛ دکتر محسن ایمانی؛
سه هدف اصلی در تربیت دینی ؛ عظیما مروی؛ نشریه خراسان 1388
آسیب شناسی تربیت دینی؛ حجة الاسلام محسن غرویان؛نشریه معرفت 1385
اصول و مبانی آموزش نماز به کودکان و نوجوانان؛ محمدرضا مطهری؛ نشریه مسجد
المنتخب الحسنی
نماز شناسی؛حسن راشدی
خانواده و نقش آن در تربیت دینی،تضاد شیوه های تربیتی خانواده و مدرسه؛ الهه رهبر
آموزش نماز به کودکان در آیات قرآن و روایات اسلامی؛ مجید مهر محمدی؛ نشریه اولیاء و مربیان ایران
اهمیت و تأثیر نماز والدین بر نماز فرزندان؛ فرهنگ آشتی؛
1390
بررسی نقش تربیتی خانواده در نظام تربیت رسمی و عمومی از دیدگاه علم و دین؛ دکتر معصومه صمدی ، دکتر منیره رضایی؛ پایان نامه
چگونه کودک و نوجوان را به نماز فرا بخوانیم؟ ؛ زهرا کریما
مقاله«اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی»؛ علی قائمی؛ مجله پیوند؛ شماره 186
پایگاه خبری – تحلیلی پارس؛ فاطمه محمد صالحی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی سایت تبیان؛ احمد نراقی
مقاله نقش خانواده در گرایش کودکان و نوجوانان به نماز؛سایت جامعه قرانی

عذرنامه

با سلام خدمت بزرگواری که این اوراق را مورد تفقد قرار داده است.بنده اقرار می کنم که به دلیل مشغله های متعدد و البته کوتاهی خود نتوانسته ام آنچه سزاوار نماز و شما زحمت کشان باشد را فراهم کنم.از طرف دیگر به دلیل ناواردی در کار با سیستم word نتوانستم منابع را در پاورقی وارد کرده، لذا عذر کوتاهی بنده را بپذیرید.

بسم الله الرحمن الرحیم

نقش تربیتی خانواده در دعوت به نماز

نگارش: زینب عبد الرحیمی(دانش پژوه مرکز تخصصی نماز)

تهیه کننده: مرکز تخصصی نماز

کلید واژه :

نماز،تربیت،دعوت،نقش،خانواده و نماز

مقدمه:

به نام خدا