بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

تربیت یکی از اساسی ترین نیازهای بشری است که در پرتو آن می توان به سعادت راه یافت و سعادت انسان نیز چیزی جز رسیدن به قرب الهی نمی باشد، بدین منظور تربیت اسلامی برای یک فرد مسلمان ضرورت بسیار دارد زیرا بندگی خداوند متعال که اساس اسلام است تنها از طریق یک تربیت صحیح اسلامی حاصل می شود.

منظور از تربیت اسلامی برنامه های جامع و کاملی است که به ما کمک می کند به سعادت برسیم از جمله این برنامه ها عبادت است. عبادت که همان پرستیدن می باشد شامل اعمالی است که خداوند به منظور تکامل روح انسان قرار داده است. اما این عبادت وقتی درون انسان نهادینه می شود که از کودکی با اعمال عبادی آشنا شود و آنها را تمرین کند، برای همین است که تربیت عبادی کودک از اهمیت بسیاری برخوردار است و یکی از مهم ترین مسائل در محافل علمی جامعه اسلامی می باشد که توجه بسیاری از والدین را به خود جلب کرده است.

چکیده

تربیت عبادی زیر مجموعه تربیت دینی است و يكي از مهم‌ترين ابعاد تربيت ديني در دورة كودكي به شمار می آید. اين نوع تربيت كه شامل پرورش بعد معنوي و ايجاد زمينة ارتباط با خداوند است، بسيار مورد تأكيد پيشوايان ديني(ع) مي‌باشد. از روایات متعدد ائمه اطهار علیه السلام بر می آید که اهتمام به تربیت عبادی فرزندان باید حتی قبل از انعقاد نطفه آغاز شود و مراقبت های لازم بعد از تولد نیز مورد توجه قرار گیرد. کودک هر چه بزرگتر می شود بعضی از اذکار به او آموخته می شود تا اینکه وقتی به سن هفت سالگی برسد آموزش عبادی او کامل گردد. این مقاله سعی بر این دارد تا ابتدا توضیح اجمالی در مورد مفهوم تربیت عبادی ارائه دهد و سپس دوره های تربیتی فرزند و مراحل رشد وی از دیدگاه معصومین علیهم السلام بررسی می شود آنگاه تربیت عبادی به صورت خاص که شامل نماز، روزه، قرآن و دعا می شود در احادیث و روایات بیان گردیده و توضیح داده می شود.

کلید واژه

تربیت، تربیت عبادی، فرزندان، روایات و سیره اهل بیت علیهم السلام

معنای لغوی و اصطلاحی واژه تربیت

واژه تربیت، مصدر باب تفعیل از ماده «ربی یربو» به معنای رشد بوده و در کتب لغت به معنای رشد دادن و پروراندن استعمال شده است (ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 401) و در اصطلاح فراهم آوردن زمینه برای پرورش استعدادهای درونی هر موجود و به ظهور و فعلیت رسانیدن امکانات بالقوه موجود در درون او است. (رحیمیان و رهبر، محمد حسن و محمد تقی، اخلاق و تربیت اسلامی، ص 6) تربیت، مجموعه روش ها و راهکارهایی است که از آغاز زندگانی انسان، به کار گرفته شده  تا او در مسیر صحیح رشد و ترقی قرار گیرد و در پرتو این آموزش ها، بتواند خود را از انحراف نجات دهد و راه سعادت و کمال را در پیش گیرد. همان گونه که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) فرموده اند: اَلوَلَدُ الصّالِحُ رَیحَانَةٌ مِن رَیَاحِینِ الجَنَّةِ؛ فرزند صالح گلی است از بوستان بهشت (شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 15، ص 97).

هم چنین فرموده اند: مِن سَعَادَةِ الرَّجُلِ الوَلَدُ الصَّالِحُ؛ فرزند صالح نشانه خوشبختی فرد است (همان).

مفهوم تربیت عبادی

هدف نهایی از آفرینش انسان رسیدن به قرب الهی است و این قرب حاصل نخواهد شد مگر با انجام دستوراتی که خداوند از ما خواسته است همانطور که خود می فرماید: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُون (ذاریات/ 56) از جمله این دستورات عبادت است عبادت نیازی واقعي و اساسي است كه ريشه در اعماق جان و فطرت بشر دارد و اسلام آن را به منزلة يك برنامه جامع تربيتي براي پرورش و تكامل روح و روان انسان قرار داده است. از آنجا که عبادت زیر مجموعه اعمال دینی قرار می گیرد ابتدا به توضیح تربیت دینی می پردازیم و سپس وارد بحث تربیت عبادی خواهیم شد.

تربيت ديني مفهومي عام است كه شامل موارد مختلفي همچون تربيت عقلاني، سياسي، اجتماعي، جنسي، عاطفي، اعتقادي، اخلاقي و عبادي مي‌باشد. تربيت ديني «عبارت است از مجموعه اعمال عمدي و هدفدار، به منظور آموزش گزاره‌هاي معتبر يك دين به افراد ديگر؛ به نحوي كه آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه‌ها متعهد و پايبند گردند (داوودي، محمد، تربيت ديني، ص 26).

بنابراین تربیت عبادی تحت مجموعه تربیت دینی قرار می گیرد و همینطوريكي از مهم‌ترين ابعاد تربيت ديني در دورة كودكي به شمار می آید. اين نوع تربيت كه شامل پرورش بعد معنوي و ايجاد زمينة ارتباط با خداوند است، بسيار مورد تأكيد پيشوايان ديني (ع) مي‌باشد. داوودي تربيت عبادي را: «آموزش عبادات به متربيان و متعهد كردن آنان به انجام آنها مي‌داند (همان، ص111).

اهمیت تربیت عبادی فرزندان دراسلام

تربیت از دیدگاه ائمه اطهار علیهم السلام از جایگاه والایی برخوردار است همانطور که در حدیثی از امام سجاد علیه السلام در مورد حقوق فرزند بر پدر و مادر می خوانیم که می فرمایند: حَقُّ وَلَدِكَ أَنَّكَ مَسْؤُولٌ عَمّا وُلّيتَهُ [بِهِ] مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَالدِّلالَةِ عَلى رَبِّهِ وَ الْمَعُوَنَةِ عَلى طاعَتِهِ فيكَ وَ فى نَفْسِهِ حق فرزند تو اين است که  در سرپرستى وى مسؤوليت دارى كه ادب او را نيكو كنى و به سوى پروردگارش رهنمون سازى و در فرمانبردارى از او، نسبت به وظايف تو و خودش، يارى اش دهى (رساله حقوق امام سجاد (ع)، فراز 23).

همچنین ازنظرقرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام پدرومادر درسرنوشت فرزندان نقش بسیار مهمی را ایفا میکنند به عبارت دیگر پدر و مادر آگاه در سعادت و پدر و مادر بی توجه در شقاوت فرزند خویش دخالت دارند این تاثیر به اندازه ای است که این روایت مشهور در همین زمینه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسیده است: السعید من سعد فی بطن امه و الشقی من شقی فی بطن امه، دل مادر زمینه ساز برای سعادت و یا شقاوت بچه است یعنی پدر و مادر زمینه ساز سعادت و یا شقاوت بچه هستند. (مظاهری، حسین، تربیت فرزند از نظر اسلام، ص 2-3) همچنین از ایشان آمده است که: وای به حال فرزندان آخرالزمان از دست پدر و مادرانشان (الشعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، باب فی الاولاد، ص 106).

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله: اَلْوَلَدُ سَيِّدٌ سَبْعَ سِنينَ وَعَبْدٌ سَبْعَ سِنينَ وَوَزيرٌ سَبْعَ سِنينَ (طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 218؛ بروجردی، آقا حسین، جامع احادیث الشیعه، 26، ص 848؛ قمی، عباس، سفینه البحار، ج 8، ص 580) بچه تا سن هفت سالگی سید و سرور است یعنی پدر و مادر مثل بنده او هستند، تا حدی که به ضرر او نباشد خود را در اختیارش قرار می دهند مانند یک نهال که نیازمند مراقبت است کودک نیز محتاج خدمت است تا بتواند روی پای خود بایستد برای همین است که کودک نیازمند آزادی بیشتری است تا بتواند رشد کند اما در هفت سال دوم کم کم باید او را محدود کرد تا در جاده انسانیت قرار گیرد در این مرحله او باید بنده پدر و مادر باشد تا بتواند از راهنمایی های آنان استفاده کند و در هفت سال سوم باید او را به قبول مسئولیت واداشت باید در کارها او را شریک کرد و با او مشورت کرد (بهشتی، احمد، تربیت از دیدگاه اسلام، ص 71 و 72).

نقش پدر و مادر در تربیت فرزند

در روایات می خوانیم پدر و مادری که مواظب تربیت اولاد بوده اند در روز قیامت اولاد برای آنها دعا می کند و به پدر می گوید: جزاک الله خیرا،خد ا جزای خیرت بدهد که مرا تربیت کردی من اکنون بهشتی شده ام. پرودگار خشنود می شود و خطاب می شود همه شما به بهشت بروید اما برعکس آن فرزندی که تربیت نشده و پدر و مادر در تربیت او کوتاهی کرده اند در روز قیامت به آنان می گوید: لا جزاک الله خیرا، خدا به تو خیر ندهد سپس پروردگار غضب می کند و می فرماید: همه شما جهنمی هستید (مظاهری، حسین، تربیت فرزند از نظر اسلام، ص 6).

 اینگونه است که در سیره پیامبر اسلام صلوات الله علیه می بینیم که: أَنَّهُ نَظَرَ إِلَى بَعْضِ الْأَطْفَالِ فَقَالَ وَيْلٌ لِأَوْلَادِ آخِرِ الزَّمَانِ مِنْ آبَائِهِمْ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ آبَائِهِمُ الْمُشْرِكِينَ فَقَالَ لَا مِنْ آبَائِهِمُ الْمُؤْمِنِينَ لَا يُعَلِّمُونَهُمْ شَيْئاً مِنَ الْفَرَائِضِ وَ إِذَا تَعَلَّمُوا أَوْلَادُهُمْ مَنَعُوهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُمْ بِعَرَضٍ يَسِيرٍ مِنَ الدُّنْيَا فَأَنَا مِنْهُمْ بَرِي‏ءٌ وَ هُمْ مِنِّي بِرَاءٌ. (الشعيري، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 106) بدا به حال فرزندان آخرالزمان از دست پدر و مادرهایشان به خاطر اینکه پدر و مادرها به فکر دنیای بچه هایشان هستند اما بفکر آخرت بچه ها نیستند، سپس ایشان فرمودند من بری هستم از اینگونه مردم و آنان نیز از من بری هستند.

شیوه های  تربیت عبادی فرزندان در روایات

ابتدا لازم است بگوییم که بر والدین واجب است تا فرزند خویش را در راه سعادت قرار دهند. ما برای به وجود آوردن فرزندانی با روحیه عبادی بالا نیاز به رعایت اصولی می باشیم که این اصول حتی قبل از انعقاد نطفه نیز بسیار حائز اهمیت می باشد و روایات بسیاری در این زمینه نقل شده است که ما در اینجا به دلیل نبودن مجال تنها به دو مرحله قبل از انعقاد نطفه و پس از تولد اشاره می کنیم:

1.      هنگام انعقاد نطفه

از نظر اسلام ریشه ها و عوامل مهم و موثر در تربیت را حتی باید از دوران انتخاب همسر تا انعقاد نطفه و بارداری مورد توجه قرار داد چرا که اعمال و گفتار و روحیات پدر و مادر در دوران پیش از تولد فرزندشان درآینده کودکان تاثیر بسزایی دارد به این جهت در میان احادیث توصیه های بسیاری در مورد این مسئله وجود دارد.

در روایتی از معصومین علیهم السلام آمده است که: در شبی که از مسافرت بر می گردید و همینطور در شبی که می خواهید به مسافرت بروید نزدیکی نکنید (شیخ صدوق، محمد بن علی ابن باویه، امالی، ص 569) همچنین در حدیث دیگری از پیامبر صلوات الله علیه خطاب به حضرت علی علیه السلام آمده است: یا علی در مقابل نور خورشید مجامعت نکن مگر اینکه پرده ای بیاویزی که شما را بپوشاند زیرا اگر در آن حال فرزندی به وجود آید همیشه در حال پریشانی و فقر است تا بمیرد (شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج 7، ص 187).

مادر حضرت خضر شنیده بود زمانی که ستاره ای خاص در نقطه معینی از آسمان قرار گیرد فرزند از نوابغ و بزرگان خواهد شد لذا مراقبت نموده و نتیجه آن خضر نبی شد (میخبر، سیما، ریحانه بهشتی، ص 48). بنابراین مشخص می شود اعمال پدر و مادر قبل از انعقاد نطفه و پس از آن تاثیر بسزایی بر سرنوشت کودک دارد حتی آمده که زن و مرد مواظب باشند که پیش از انعقاد گناهی از آنان سرنزند.

2.      پس از تولد

براي زمينه‌سازي اعمال عبادي در كودكان، نخست بايد تمهيداتي فراهم شود كه در دين مقدس اسلام بدان پرداخته شده است. براي نمونه، مستحب است هنگام تولد در گوش نوزاد، نواي ملكوتي اذان و اقامه نواخته شود. فقيهي در بيان فلسفة آن مي‌نويسد:

شايد اين بدان علت باشد كه اين عمل آثار رواني و تربيتي بسيار مفيدي را در كودك به جاي مي‌گذارد، گرايش فطري كودك را به خدا و پرستش رشد مي‌دهد و نخستين بذر نماز را در دل كودك مي‌كارد. اين عمل زمينه‌ساز شخصيت مطلوب او در بزرگسالي است. (فقيهي، علي‌نقي، شيوه‌هاي ترغيب و جذب به نماز، ص 30).

با این مقدمه به حدیثی از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم می پردازیم که فرموده اند: هر کس صاحب فرزندی شد در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گوید به درستی که این عمل باعث دوری شیطان می شود (شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 6، ص 24) ازدیگر اعمال بعد از تولد فرزند مالیدن آب فرات و تربت سید الشهدا به سقف دهان او است. ازحضرت امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است که فرمودند: کام طفل را با آب فرات بردارید و اقامه در گوشش بگویید (شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 6، ص 26) و همچنین نام زیبا برای او انتخاب کردن همانطور که امام موسی کاظم علیه السلام فرموده اند: اول نیکی که پدر با فرزند خود می کند این است که او را نام نیکی بگذارد (شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 6، ص19)

نخستین مرحله تربیت صحیح کودکان پرورش شخصیت آنان نسبت به تعالیم اسلامی است که آنان را خوب بشناسیم و ارزش این ذخایر و سرمایه های بزرگ انسانی را از نظر دور نداریم. به این منظور در متون اسلامی، معصومین علیهم السلام مراحلی را برای رشد انسان ذکر نموده اند که آنها را بیان می نماییم.

سه مرحله رشد از دیدگاه معصومین علیهم السلام

پیامبر خدا صلوات الله علیه می فرمایند: الولد سید سبع سنین و عبد سبع سنین و وزیر سبع سنین. در روایت دیگری از حضرت علی علیه السلام می خوانیم: يُرَبَّى الصَّبِيُّ سَبْعاً وَ يُؤَدَّبُ سَبْعاً وَ يُسْتَخْدَمُ سَبْعا. کودک هفت سال آزاد است و هفت سال مورد ادب و توجه و هفت سال دیگر مورد خدمت و یاور است (مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، ج 23، ص 65).

امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند: الْغُلَامُ يَلْعَبُ سَبْعَ سِنِينَ وَ يَتَعَلَّمُ الْكِتَابَ سَبْعَ سِنِينَ وَ يَتَعَلَّمُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ سَبْعَ سِنِينَ.. کودک هفت سال بازی می کند و هفت سال خواندن و نوشتن می آموزد و هفت سال حلال و حرام را یاد می گیرد (شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 6، ص 46 و 47).

آنچه از این روایات به دست می آید این است که اولین مرحله رشد کودک هفت سال اول است زیرا باید آزاد باشد و در عین حال عواطف و احساسات صحیح او را رشد داد و با رفتار خوب سعی کرد از حس تقلید او بهره جست. دومین مرحله رشد هفت سال دوم است که باید بدی ها و زشتی ها را به او آموخت زیرا او آمادگی لازم برای فراگیری آداب و عبادات اسلامی را پیدا می کند و مرحله سوم که مرحله بزرگسالی است که مسئولیت های بزرگ را قبول می کند و در کنار آن آموزش هم می بیند همانطور که امام صادق علیه السلام فرمودند که حلال و حرام را یاد می گیرد (باهنر، ناصر، آموزش مفاهیم دینی، ص 128).

تربیت عبادی فرزندان از دیدگاه معصومین علیهم السلام

پس از دانستن مراحل رشد به آموزش های عبادی کودکان از دیدگاه معصومین علیهم السلام می پردازیم که در بر دارنده عناوین ذیل می باشد:

آموزش نماز به فرزندان از دیدگاه معصومین علیهم السلام

آموزش روزه به فرزندان از دیدگاه معصومین علیهم السلام

آموزش قرآن به فرزندان از دیدگاه معصومین علیهم السلام

آموزش دعا به فرزندان از دیدگاه معصومین علیهم السلام

1. آموزش نماز به كودكان

یکی از بارزترین مصادیق تربیت دینی و بلکه مهمترین نمود آن در حوزه احکام و عبادات، نماز است. نماز بزرگترین فریضه ‏الهی وپیش درآمد قبولی سایر اعمال و عبادات است. علی علیه ‏السلام در طول عمر با برکتشان زیباترین جلوه‏ ها را در نماز به‏ نمایش گذاشتند، او در حالت جنگ و صلح، بیماری و سلامت، در خانه و مزرعه، بر مسند حکومت و خانه ‏نشینی ۲۵ ساله و در همه حالات و شرائط، نماز مهمترین عمل او بود و فرزندان خود را بدان سفارش می‏ نمود. در وصیتی به امام حسن علیه‏ السلام و تمامی خانواده و فرزندانش آنها را به نماز سفارش کرده می ‏فرماید: «از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره نماز زیرا که نماز بهترین کارها و ستون دین شماست» او نه تنها خود و فرزندانش به نماز اهمیت می ‏دادند که همه پیروان وشیعیان خود را به تعلیم نماز به فرزندان و سعی در تشویق آنان به مداومت بر آن، فرا خوانده‏اند.

بنابراین سيره اهل بيت (ع) اهتمام زيادي به آموزش نماز به كودكان شده است. بر اساس سيره معصومان (ع) سن شروع آموزش نماز به كودكان، هفت سالگي است و در اين مسئله، توانايي و ظرفيت كودكان را در نظر مي گرفتند و رعايت بسياري از آداب و مستحبات نماز را از آنان نمي خواستند. روش اهل بيت (ع) در نماز، روش عملي بود؛ يعني خود آنان به صورت عملي آن را مي خواندند تا ديگران شيوه نماز خواندن را بياموزند.

امير مؤمنان على عليه السلام می فرمایند: عَلِّمُوا صِبْيانَكُمُ الصَّلوةَ وَ خُذُوهُمْ بِهَا إِذَا بَلَغُوا ثَمَانِيَ سِنِينَ (حرانی، حسن بن علی ابن شعبه، تحف العقول، ص 100؛ ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 266).

و باز از ایشان آمده است: عَلِّمُوا أَوْلَادَكُمُ الصَّلَاةَ لِسَبْعٍ وَ خُذُوهُمْ بِهَا إِذَا بَلَغُوا الْحُلُمَ. (لیثی واسطی، علی بن محمد، عيون الحكم و المواعظ، ص 339). در این حدیث همانطور که می بینیم ایشان تاکید کردند که در هفت سالگی نماز آموزش داده شود ولی وقتی به سن بلوغ می رسند نماز خواندن بر آنها واجب می شود و به تبع بر پدر و مادر واجب می شود که برای نماز نخواندن آنان را مواخذه کنند. باز می بینیم که ایشان خطاب به یکی از اصحاب فرمود: کودکان اهل خانه ات را با زبان به نماز و طهارت تادیت نما و وقتی به سن ده سالگی رسیدند، آنان را بر ترک آن، تنبیه بدنی نما ولی از سه بار بیشتر تجاوز نکند (محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج 1، ص 75).

نکته قابل توجهی که در این دو حدیث وجود دارد، توجه حضرت به مراحل تربیت و نیز روش آشنا نمودن فرزندان با نماز و اقامه آن است، زیرا در مورد نماز بین دوره کودکی و بلوغ فرق گذاشته اند، در دوره کودکی تا قبل از ده سالگی فقط سفارش به آموزش و تعلیم نماز نموده اند و تنها به اقدام زبانی و سفارش کلامی اکتفا نموده اند، در این مرحله تاکید بر آمادگی و زمینه سازی برای اقامه نماز شده است. اما در سن ده سالگی هر چند هنوز به حد بلوغ نرسیده اما بعلت رشد مناسب کودک در این سن و تا حدودی رسیدن به سن تمییز و تشخیص، تاکید عملی بر اقامه نماز است و آنگاه که به سن بلوغ رسیدند تاکید بر واداشتن آنها به نماز و ترک نکردن آن است.

امام باقر علیه السلام فرموده اند: سَأَلْتُهُ عَنِ الصِّبْيَانِ‏ إِذَا صَفُّوا فِي الصَّلَاةِ الْمَكْتُوبَةِ قَالَ لَا تُؤَخِّرُوهُمْ عَنِ الصَّلَاةِ الْمَكْتُوبَةِ وَ فَرِّقُوا بَيْنَهُمْ (شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي، ج ‏3، ص 409).

امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارشان نقل کرده اند: إِنَّا نَأْمُرُ صِبْيَانَنَا بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي خَمْسِ سِنِينَ فَمُرُوا صِبْيَانَكُمْ‏ بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي سَبْعِ سِنِينَ (شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي، ج ‏3، ص 409). و همچنین از ایشان آمده است: إِنَّا نَأْمُرُ الصِّبْيَانَ‏ أَنْ يَجْمَعُوا بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ الْأُولَى وَ الْعَصْرِ وَ بَيْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ مَا دَامُوا عَلَى وُضُوءٍ قَبْلَ أَنْ يَشْتَغِلُوا. (شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي، ج ‏6، ص 46)

امام باقر علیه السلام در حدیثی وظایف اولیا و مربیان را در تربیت عبادی فرزندان به خصوص نماز و مقدمات آن درسنین مختلف بیان فرموده اند: هنگامی که کودک به سن سه سالگی رسید هفت مرتبه از او خواسته میشود که بگو: لا اله الا الله سپس رها می شود تا سن سه سال و هفت ماه و بیست روز او کامل شود آن گاه به او گفته می شود هفت مرتبه بگو: محمد رسول الله (ص) سپس رها می شود تا چهار سالش کامل گردد آن گاه به او گفته می شود: هفت مرتبه بگو: صلی الله علی محمد و آل محمد و بعد ترک می گردد تا پنج سالش تمام گردد آن گاه برای او طرف راست و چپش بیان می گردد و وقتی آن را شناخت او را در جهت قبله قرار داده و از وی بخواه که سجده کند سپس دوباره رها می شود تا شش سالش تمام شود و وقتی به پایان رسید نماز گزارده می شود و به او رکوع و سجود یاد داده می شود تا اینکه هفت سالش تمام شود و وقتی تمام شد به او گفته می شود: صورت و دستهایت را بشوی وقتی شست به او گفته می شود: نماز بگزار سپس رها می شود تا نه سالش به پایان رسد و آن گاه که به پایان رسید به او وضو و نماز را تعلیم ده و بر آنها کودک را تنبیه کن. زمانی که او وضو و نماز را یاد گرفت خدا پدر و مادرش را می آمرزد. (طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 115)

بر پایه احادیث فوق باید پیش از هفت سالگی برخی زمینه های لازم در مورد نماز را در کودک به وجود آورد مانند اذکار و شعارهای مهم اسلامی که در روایت امام باقر علیه السلام به آنها اشاره شد و حتی درحد ساده ای می توان ایستادن رو به قبله و رکوع و سجود را نیز به آنها یاد داد تا گاه گاهی در کنار پدر و مادر آنها را تمرین کرده و به تدریج با این فریضه مهم انس پیدا کنند اما از هفت سالگی  به بعد باید از آنها خواست که نماز را بخوانند ولی در این کار نباید سختگیری کرد تا پایان نه سالگی که مواخذه نیز به آن ضمیمه می شود.

در سنین پایین تر می توان به آموزش حداقل واجبات اذکار نماز و حفظ آنها توسط دانش آموزان اکتفا کرد و تفصیل آنها و معانیشان را به سالهای پایانی دبستان موکول نمود.

اما بر پایه آنچه که در حدیث بالا آمده است آموزش دقیق نماز را باید در پایان نه سالگی پیاده کرد و کودکان را به خاطر انجام ندادن نماز مواخذه کرد و در صورت امکان خواندن نماز را در برنامه های روزانه مدرسه گنجاند (باهنر، ناصر، آموزش مفاهیم دینی، ص 262).

2. آموزش قرآن به كودكان

معصومان (ع) به آموزش قرآن، به ويژه به كودكان و نوجوانان و...اهميت مي دادند؛ به خاطر اينكه همه آنچه براي هدايت و راهنمايي انسان لازم و ضروري است، در اين كتاب آمده است.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله: مَنْ قَبَّلَ وَلَدَهُ كَتَبَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ حَسَنَةً وَمَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَمَنْ عَلَّمَهُ القُرْءانَ دُعِىَ بِالْأَبَوَيْنِ فَيُكْسَيانِ حُلَّتَيْنِ يَضىءُ مِنْ نُورِهِما وُجُوهُ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

از پيامبرخدا صلي الله عليه و آله: هر كس فرزند خود را ببوسد، خداوند بزرگ و بِشكوه براى او كار نيكى مى نويسد. و هر كس فرزند خويش را شادمان كند، خداوند نيز در روز قيامت وى را شادمان مى كند. و هركس به فرزندش قرآن بياموزد، آن فرزند [در روز قيامت] همراه پدر و مادرش فرا خوانده مى شود تا دو جامه بر تن آن دو بپوشند به گونه اى كه چهره هاى بهشتيان از فروغشان بدرخشد.

امام علي (ع) در نامه اي به امام حسن (ع) اين طور مي نويسد: و أن ابتدئك بتعليم كتاب الله و تاويله و شرائع الاسلام و أحكامه و حلاله و حرامه، آموزش تو را [با آموزش] شرايع اسلام و احكام و حلال و حرام آن آغاز كردم. با اينكه معصومان (ع) به عادت دادن كودكان به قرائت قرآن اهتمام داشتند، اما در اين كار سختگيري نمي كردند.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می بینیم که می فرمایند: عَلِّمُوا أَوْلَادَكُمْ (يَس) فَإِنَّهَا رَيْحَانَةُ الْقُرْآنِ (شیخ صدوق، محمد بن علی ابن بابویه، الأمالي، النص/ 677، مجلس يوم الجمعة السابع من شعبان سنة سبع و خمسين و أربع مائة).

3.آموزش روزه به کودکان

روزه یکی از عباداتی است که در سخن معصومین علیهم السلام بسیار به آن سفارش شده است در این زمینه پیامبر اکرم صلوات الله علیه فرموده اند: صُومُوا تَصِحُّوا (مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ج 96، ص 255) روزه بگیرید تا سلامت باشید.

امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارشان می فرمایند: إِنَّا نَأْمُرُ صِبْيَانَنَا بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي خَمْسِ سِنِينَ فَمُرُوا صِبْيَانَكُمْ‏ بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي سَبْعِ سِنِينَ وَ نَحْنُ نَأْمُرُ صِبْيَانَنَا بِالصَّوْمِ إِذَا كَانُوا بَنِي سَبْعِ سِنِينَ بِمَا أَطَاقُوا مِنْ صِيَامِ الْيَوْمِ إِنْ كَانَ إِلَى نِصْفِ النَّهَارِ أَوْ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ أَوْ أَقَلَّ فَإِذَا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ وَ الْغَرَثُ أَفْطَرُوا حَتَّى يَتَعَوَّدُوا الصَّوْمَ وَ يُطِيقُوهُ فَمُرُوا صِبْيَانَكُمْ‏ إِذَا كَانُوا بَنِي تِسْعِ سِنِينَ بِالصَّوْمِ مَا اسْتَطَاعُوا مِنْ صِيَامِ الْيَوْمِ فَإِذَا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ أَفْطَرُوا. (شیخ کلینین، محمد بن یعقوب، الكافي، ج ‏3، ص 409).

بر پایه این حدیث بر پدر و مادر است که از کودکان خود بخواهند در سن نه سالگی هر قدر که طاقت دارند روزه بگیرند و هرگاه که تشنگی بر آنان غلبه کرد افطار کنند.

این فریضه را باید به گونه ای به فرزند معرفی کرد که رنج آور تلقی نگردد و پذیرش و عمل به آن همراه با اکرا و تنفر نباشد برای این منظور می توان با بیان آثار روزه در صحت و سلامتی جسم و سایر آثار روحی و اجتماعی آن را معرفی کرد.

همینطور می توان روایات معصومین را برای فرزندان بیان نمود مثلا حدیث امام صادق علیه السلام: مَنْ فَطَّرَ صَائِماً، فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِه‏. هر کس که روزه داری را افطاری دهد اجری مانند اجر او در روزه گرفتن خواهد داشت (مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ج 96، ص 371).

می توان برای فرزندان الگو سازی نیز کرد مثلا مناسب است تا ضمن داستانهایی درباره روزه گرفتن، کردار و رفتار معصومین را حین روزه داری برای آنان بیان نمود.

مورد روزه امام باقر(ع) براي تشويق، جذب و عادت كودكان به روزه، دستور مي‌داد تا كودكان به اندازة توانايي‌شان روزه بگيرند و هر گاه تشنه يا گرسنه ‌شدند، روزه را افطار نمايند. در حقيقت، اين يك نوع زمينه‌سازي و آماده كردن كودكان براي گرفتن روزة كامل در زمان بلوغ است، تا كم‌‌كم به اين عمل عبادي عادت كنند. علاّمه حلّي در فلسفة روزه گرفتن كودك مي‌گويد:

روزه يك نوع تمرين است و سبب مي‌شود كودك پس از بلوغ، انگيزه بيشتري به انجام آن داشته باشد و نيز باعث مي‌شود نفس انسان ملكة پذيرش انجام واجبات را پيدا كند و از اخلاق ناپسند دور باشد...‌، [و يا مي‌فرمايد:] ما معتقديم روزة كودك يك نوع تمرين بر عبادت است. لذا روزه بر كودك 7 ساله در صورتي كه توان و طاقت آن را داشته باشد، مستحب است، تا در زمان بلوغ به انجام آن دعوت شود (حلي، ابو منصوربن يوسف، مختلف الشيعه، ج 3، ص 488 ـ 385).

یکی از مهمترین مسایلی که می توان به وسیله آن کودکان را جذب نمود گفتن این مطلب است که خداون روزه داران را دوست دارد و برای آنان ثواب و اجر بسیاری را در نظر می گیرد (باهنر، ناصر، آموزش مفاهیم دینی، ص 268).

از مجموع روايات بر مي‌آيد كه بايد از همان كودكي، آمادگي و زمينه‌هاي لازم در زمينة آموزش و تربيت عبادي را در كودكان به وجود آورد، تا آمادگي لازم براي مراحل بالاتر آموزش عبادي در آنان ايجاد شود.

4.آموزش دعا به کودکان

در تربیت دینی، دعا و درخواست از خداوند جایگاه ویژه‏ای دارد. دعا ابزاری است که بنده را به خالق پیوند می ‏دهد و از طریق آن، نیازهای فردی و درونی خویش را با خداوند قادر متعال در میان می‏ گذارد و در پرتو آن به سکون و آرامش نایل می‏ آید. علی علیه ‏السلام در سیره تربیتی خویش به عنصر دعا اهمیت زیادی قائل شده ‏اند. آن حضرت هم دعاهایی را به فرزندان خود تعلیم می ‏دادند و هم آنان قرآن عهد نامه ‏ای ‏است از سوی خداوند تبارک و تعالی به خلق خود، پس واجب است بر هر مسلمانی که در هر روز به عهدنامه خود بنگرد ولو پنجاه آیه باشد.

امام حسین علیه‏السلام می‏فرماید: پدرم مرا به خواندن دعای جوشن کبیر و حفظ و بزرگداشت آن توصیه نمودند و سفارش کردند که در هنگام وفاتشان آن را بر کفنشان بنویسم و آن را به خانواده‏ام تعلیم دهم و آنان را بر خواندن آن برانگیزانم (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 91، ص 384؛ مستدرک الوسائل، ج 2، ص 232).

هر چند در روایات برای دعا اوقات خاصی بیشتر مورد تأکید قرار گرفته و برخی دعاهای خاص در اوقات خاص وارد شده، امّا علی علیه ‏السلام در سیره تربیتی خود هر فرصت مناسب را مغتنم شمرده و به تعلیم دعا به فرزندانش پرداخته، برای نمونه در هنگام غذا خوردن فرزندش امام مجتبی علیه ‏السلام را به دعایی همیشگی سفارش نموده و در ضمن آن به نقش تغذیه و سلامتی جسمانی برای انجام عبادات و نیز وسیله بودن غذا برای توان عبادت بیشتر، اشاره می ‏نماید؛ آن حضرت فرمود: فرزندم هیچ لقمه سرد یا گرمی را مخور و هیچ شربت یا جرعه آبی را منوش الاّ اینکه قبل از خوردن و آشامیدن، این دعا را بخوانی: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ فِي أَكْلِي وَ شُرْبِيَ السَّلَامَةَ مِنْ وَعْكِهِ وَ الْقُوَّةَ بِهِ عَلَى طَاعَتِكَ وَ ذِكْرِكَ وَ شُكْرِكَ فِيمَا بَقَّيْتَهُ فِي بَدَنِي وَ أَنْ تُشَجِّعَنِي بِقُوَّتِهِ عَلَى عِبَادَتِكَ وَ أَنْ تُلْهِمَنِي حُسْنَ التَّحَرُّزِ مِنْ مَعْصِيَتِك‏. (طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 74)

 امام علی علیه ‏السلام به دلیل اهمیت دعا و نقش آن در تربیت دینی، نه تنها در طول زندگی خویش به فرزندان خود تعلیم دعا می ‏نمودند بلکه در واپسین لحظات عمر خویش و در هنگام احتضار نیز از این امر غافل نبودند، چنانکه در همان حالت حساس احتضار به فرزند خویش امام‏حسن علیه ‏السلام دعایی را تعلیم نموده ‏اند.

نتیجه گیری

در سیره معصومین علیهم السلام توجه ویژه ای به مسئله تربیت فرزندان شده است که ذکر آنها می تواند برای ما الگوی مناسبی در تربیت فرزند باشد خصوصا تربیت عبادی که اگر پدر و مادر در آموزش خوب و به موقع آن کوشا باشند فرزندانی با اشتیاق فراوان برای انجام نماز و روزه خواهند داشت. اما آنچه که بیشتر در روایات و سیره معصومین علیهم السلام به چشم می خورد توصیه های ایشان نسبت به زمان آموزش نماز از خردسالی و تاکید آنان بر اقامه اعمال عبادی بعد از رسیدن فرزندان به سن بلوغ می باشد. بنابراین ضروري است اقدامات لازم را از همان دوران كودكي به عمل آورد. به اين ترتيب، با برنامه‌ريزي دقيق سعي شود مطالب ديني و عبادي مورد نياز و ضروري را به صورت ساده و قابل فهم به كودكان آموزش داد و آنان را به انجام اعمال و پايبندي به آن تشويق كرد. با انجام اعمال و مراقبت های پیش از انعقاد نطفه و پس از تولد می توان یک مرحله به تربیت عبادی فرزند نزدیک شد. این مقاله به بررسی سه نوع عبادت یعنی نماز، روزه و دعا در احادیث و سیره پرداخته است. در خصوص نماز دستور العمل هایی که امام باقر علیه السلام در مورد آموزش مرحله به مرحله کودک از سه تا نه سالگی فرموده اند الگوی مناسبی برای ما می باشد. در مورد روزه نیز بر اساس حدیث امام صادق علیه السلام از کودکان در سن نه سالگی خواسته شود که هر اندازه می توانند روزه بگیرند و هر گاه تشنگی بر آنان غلبه کرد افطار کنند، در خصوص دعا نیز سخنان امیرالمومنین به فرزندانشان و سفارش کردن ایشان به خواندن دعا از الگوهای دیگر برای ما می باشد. این به عنوان تمرینی است برای تربیت عبادی کودکان و احادیثی دیگر از این قبیل که در مقاله به آنها مفصلا اشاره گردید.  

منابع و مآخذ

1- قرآن، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی، نشتا، قم، چاپ اول، 1388.

2- ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، شیرجهان، تهران، 1378 ق.

3- ابن منظور، لسان العرب، دارالصادر، بیروت، 1414 ق.

4- باهنر، ناصر، آموزش مفاهیم دینی، شرکت چاپ و نشر بین المللی، تهران، چاپ چهاردهم، 1390.

5- بروجردی، آقا حسین، جامع احادیث الشیعه، فرهنگ سبز، تهران، 1386.

6- بهشتی، احمد، تربیت از دیدگاه اسلام، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1371.

7- حرانی، حسن بن علی ابن شعبه، تحف العقول، جامعه مدرسین، قم، 1404 ق.

8- حلی، ابومنصور بن یوسف، مختلف الشیعه، جامعه مدرسین، قم، 1373.

9- داوودی، محمد، تربیت دینی، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، 1390.

10- رحیمیان و رهبر، محمدحسن و محمدتقی، اخلاق و تربیت اسلامی، انتشارات سمت، تهران، چاپ دوازدهم، 1385.

11- الشعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، مطبعه حیدریه، نجف، بی تا.

12- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، قم، 1409 ق.

13- شیخ صدوق، محمد بن علی ابن بابویه، الإمالی، کتاب چی، تهران، 1376.

14- شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق.

15- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، الشریف الرضی، قم، 1370.

16- فقیهی، علی تقی، شیوه ترغیب و جذب به نماز، مؤسسه فرهنگی هنری مهر تابان، تهران، 1384.

17- قمی، عباس، سفینه البحار، اسوه، قم، چاپ اول، 1414 ق.

18- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، دارالحدیث، قم، 1376 ق.

19- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق.

20- محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1362.

21- مظاهری، حسین، تربیت قرزند از نظر اسلام، ام ابیها، قم، 1378.

22- مغربی، نعمان بن محمد، عالم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، قم.

23- میخبر، سیما، ریحانه بهشتی، نورالزهرا، قم، چاپ 125، 1393.

24- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، قم، 1408 ق.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :