مقدمه‏

نوشتار «آسيب‏شناسى ارتباط خانواده با مسجدها» در صدد آن است تا ابتدا با تعريف مسجد و اهميت آن و سپس تعريف خانواده و اهميت آن به كاركردهاى اساسى و متنوع مسجد به عنوان نهاد اجتماعى مهم در نظام اسلامى بپردازد. همچنين با بيان نيازهاى گوناگون انسان، به برآورده شدن نيازهاى اساسى آكنده از صفا و معنويت مسجد اشاره شود.

در ادامه به بررسى آفت‏ها و آسيب‏هاى ارتباط متقابل بين جامعه كه متشكل از خانواده‏ها و جوانان است، مى‏پردازيم و مشاهده خواهيم كرد كه سلب كاركردهاى اساسى و اكتفا به يك جنبه، موجب فاصله‏ گيرى خانواده ‏ها و به تبع آن فرزندان و جوانان از مسجدها مى‏شود.

در پايان با نشان دادن راهكارهاى اساسى در برقرار كردن پيوند دوباره بين خانواده‏ها و مسجدها، اميدواريم تا شاهد بازگشت مسجدها به جايگاه واقعى‏شان در نظام اسلامى باشيم و تكامل مسجدها جامعه اسلامى در ايران و جهان اسلام را شاهد باشيم، كه اين امر با احياى كاركردهاى گسترده و متنوع مسجدها ميسر است. به فرموده امام راحل و بزرگوارمان، خمينى كبير:

«سعى كنيد كه مسجدها ما به حال مسجدها صدر اسلام برگردد.»

مسجد و اهميت آن‏

مسجد در لغت به معناى سجده گاه و پيشانى است. «ابن منظور» در لسان العرب درباره مسجد مى‏نويسد: «مسجَد و مسجِد جايى است كه در آن سجده مى‏كنند و مفرد مسجدها است». زجاج مى‏گويد: «هر جايگاهى كه در آن عبادت كنند، مسجد است». ابن اعرابى مى‏گويد: «مسجَد به فتح جيم، محراب و نمازگاه خانه‏ها است و مسجد به كسر جيم، نمازگاه جماعات است و جمع آن مسجدها است».(1)

بنا به ديدگاهى مسجد معرب «مزكت» است كه از زبان آرامى وارد زبان عربى شده است و به جاى سجده و محلى كه مسلمانان در آن نماز مى‏گزارند، اطلاق مى‏شود.(2)

مسجد در اصطلاح به عبادتگاه مسلمانان اطلاق مى‏شود. از آن جهت كه عظيم‏ترين عبادتى كه در آن برگزار مى‏شود، نماز است و شاخص‏ترين جزء نماز كه سجده است به آن مكان، مسجد مى‏گويند.(3)

در مورد جايگاه و اهميت مسجد در كلام نورانى خداوند در قرآن و سخنان پيامبر گرامى اسلام - صلى اللَّه عليه و آله - و امامان معصوم - عليهم‏السلام - به مواردى متعددى بر مى‏خوريم.

خداوند متعال درباره حرمت مسجد و آداب اخلاقى و فرهنگى آن مى‏فرمايد:

« وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدا »(4)

«مسجدها ويژه خدا است، پس هيچ كس را با خدا مخوانيد.»

همچنين در مورد جايگاه مسجد در قرآن مى‏خوانيم:

« في‏ بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال‏ »(5)

«در خانه هايى كه خدا رخصت داده كه [قدر و منزلت‏] آن‏ها رفعت يابد و نامش در آن‏ها ياد شود. در آن [خانه‏]ها هر بامداد و شامگاه او را نيايش مى‏كنند.»

همچنين خداوند متعال در مورد ويژگى كسانى كه به آبادى مسجدها همت مى‏ورزند، چنين مى‏فرمايد:

« إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ لَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى‏ أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدين‏ »(6)

«مساجد خدا را تنها كسانى آباد مى‏كنند كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و نماز برپا داشته و زكات داده و جز از خدا ترسيده‏اند، پس اميد است كه اينان از ره يافتگان باشند.»

در مقابل، خداى توانا ستمكارترين و بيدادگرترين افراد را چنين معرفى مى‏كند:

« وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ في‏ خَرابِها أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيم‏ »(7)

«كيست بيدادگرتر از آن كسى كه نگذارد در مساجد خدا، نام وى برده شود، و در ويرانى آن‏ها بكوشد؟ آنان حق ندارند جز ترسان و لرزان در آن (مسجد)ها در آيند. در اين دنيا ايشان را خوارى، و در آخرت عذابى بزرگ است.»

در مورد جايگاه اجتماعى مسجد در نهضت‏هاى دينى(8) خداوند چنين فرموده است:

«... لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثيراً ... »(9)

«اگر خدا بعضى از مردم را با بعض ديگر دفع نمى‏كرد، صومعه‏ها و كليساها و كنيسه‏ها و مساجدى كه نام خدا در آن‏ها بسيار برده مى‏شود، سخت ويران مى‏شد.»

در سخنان گهربار پيشوايان دين نيز به اهميت و فضيلت و جايگاه آن به موارد فراوان برمى‏خوريم كه در اين جا به گوشه كوتاهى از آن اشاره مى‏كنيم.

پيامبر گرامى اسلامى - صلى اللَّه عليه و آله - در سخن والايى مى‏فرمايد كه خداوند متعال چنين فرموده است:

« إِنَّ بُيُوتِي فِي الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ تُضِي‏ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ كَمَا تُضِي‏ءُ النُّجُومُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ أَلَا طُوبَى لِمَنْ كَانَتِ الْمَسَاجِدُ بُيُوتَهُ .... 10)

«بدانيد كه خانه‏هاى من بر روى زمين، مسجدها هستند. مسجدها براى اهل آسمان نور مى‏دهند، همان گونه كه ستارگان براى اهل زمين، هان! خوشا به حال بنده‏اى كه خانه‏اش مسجد باشد.»

همچنين در كلام پيشوايان دين از مسجدها به عنوان مركزهاى نور الهى، محل نشستن انبيا، خانه هر مؤمن، خانه‏هاى خدا در زمين ياد شده است. قدم گذاشتن به مسجد با طهارت موجب محو خطاها و افزايش نيكى‏ها مى‏شود.(11)

خانواده و اهميت آن‏

نهاد خانواده از جمله عمومى‏ترين نهادهاى اجتماعى است كه به طور معمول در تمام جامعه‏ها وجود دارد و مهم‏ترين تكيه گاه و محور زندگى اجتماعى است.

صاحب نظران روان‏شناسى و علوم تربيتى يكى از مهم‏ترين نهادهاى مؤثر در تربيت و رفتار آدمى را سازمان خانواده مى‏دانند، زيرا محيط خانواده اولين و بادوام‏ترين عامل در تكوين شخصيت كودكان و نوجوانان و زمينه ساز رشد جسمانى، اخلاقى، عقلانى و عاطفى آنان است.(12)

صاحب نظران معتقدند كه خانواده از نخستين نظام‏هاى نهادهاى عمومى و جهانى است كه براى رفع نيازمندى‏هاى حياتى و عاطفى انسان و بقاى جامعه ضرورت تام دارد و از همه نهادهاى اجتماعى، طبيعى‏تر و خودى‏تر است.(13)

در بين تمامى نهادها، سازمان‏ها و تأسيسات اجتماعى، خانواده نقش و اهميتى خاص و بسزا دارد. همه مصلحان بر خانواده و اهميت حياتى آن براى جامعه تأكيد ورزيده‏اند. به درستى كه هيچ جامعه‏اى نمى‏تواند ادعاى سلامت كند، مادامى كه از خانواده هايى سالم برخوردار نباشد. همچنين بدون هيچ شبهه، هيچ يك از آسيب‏هاى اجتماعى نيست كه فارغ از تأثير خانواده پديد آمده باشد.(14)

خانواده از ديدگاهى نشان يا نماد اجتماعى شمرده مى‏شود و برآيند يا انعكاسى از كل جامعه است.(15)

كودك در خانواده به دنيا مى‏آيد، بنابراين تحت تأثير عوامل و شرايطى است كه والدين براى او فراهم كرده‏اند. ويژگى‏هاى رفتارى والدين، طرز فكرها، آداب و رسوم، تقليدها، تعصبات، سطح انديشه و فرهنگ آن‏ها، امكانات مادى و معنوى آنان و همچنين كسانى كه آدمى به صورت مستقيم و يا غير مستقيم تحت تأثير آن‏هاست در كودك اثر مى‏گذارند.(16)

مهم‏ترين عواملى كه به طور مستقيم يا غير مستقيم در كودك و روحيّه او تأثير مى‏گذارند، عبارتند از:

1. عوامل انسانى: مادر، پدر، برادران و خواهران، بستگان و خويشان، معلم و مربى، دوستان و آشنايان، رهبران جامعه و خود فرد؛
2.  عوامل غير انسانى: عامل غذا و دارو، عوامل طبيعى و جغرافيايى، عوامل گياهى و جانورى، عامل شغل و...

بدون جانبدارى محض از نظريه‏هاى روان كاوان - كه عنصر تعيين كننده در شخصيت آينده كودك را در سال‏هاى اوليه وى مى‏جويند - مى‏توان به «اريكسون» استناد جست كه مى‏گويد: «والدين در اين دوره از تربيت كودك با سلوك و رفتار خويش به طور منظم و ناخود آگاه قواعد بنيانى الگوهاى فرهنگى خود را در نظام عصبى كودك جاى مى‏دهند.»(17)

در اهميت خانواده و نقش اساسى آن در جامعه كنونى، جامعه شناسان معتقدند كه خانواده در تمامى تاريخش، كانون كار و استراحت بود، اما امروزه كانون فرهنگى - اجتماعى نيز هست. انسان‏ها به خانه مى‏آيند تا بياموزند و باز به خانه روى مى‏كنند تا در آن از جهان آگاهى يابند.(18)

در نظام تربيتى اسلام، تربيت خانوادگى از اهميت ويژه‏اى برخوردار است به گونه‏اى كه خداوند تبارك و تعالى مى‏فرمايد:

« يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً ... »(19)

«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! خودتان و خانواده تان را از آتش نگه داريد.»

همچنين در جاى ديگر خداوند متعال مى‏فرمايد:

« وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها ...‏ »(20)

«خانواده خود را به نماز فرمان ده و خود در آن كار پايدارى كن.»(21)

با عنايت به نقش مهم و اساسى خانواده در تربيت كودك، تذكر اين نكته نيز ضرورى است كه اگر در تمامى قرن‏ها، خانواده انحصار آموزش و انتقال ارزش‏هاى حياتى را در خود مى‏ديد، حال چنين نيست. فرزندان امروز از سرچشمه هايى ديگر و از جمله وسايل ارتباط جمعى، بسيار چيزها فرا مى‏گيرند. آنان كم‏تر تحت تأثير والدين و به طور كلى بزرگ‏ترهاى خانه‏اند. بنابراين، زمانى كه بين ارزش‏هاى خانه و آن ارزش‏ها كه از طريق وسايل ارتباط جمعى ارايه مى‏شوند، تعارض رخ مى‏دهد، به نظر مى‏رسد كه قدرت غالب از آن وسايل ارتباط جمعى است.(22)

مطلب بالا نشان مى‏دهد كه خانواده در دوران جديد در كنار وسايل ارتباط جمعى، هر چند جهت‏هاى مثبت پيدا كرد، اما با رقابتى سهمگين نيز مواجه شده است. از اين امر به نقش رسانه‏ها و تأثير آن در شكل‏گيرى شخصيت كودكان و نسل آينده جامعه پى مى‏بريم. بر اين اساس، ضرورى است تا مسئولان و رهبران جامعه در كنار سالم سازى خانواده و اهميت دادن به نقش پدر و مادر به سالم سازى رسانه‏ها و وسايل ارتباط جمعى نيز همت بگمارند تا خانواده و رسانه‏ها همسو و هماهنگ با هم در جهت رشد و تعالى انسان هايى گام بردارند كه در آينده مى‏خواهند سرنوشت جامعه را به دست بگيرند. غفلت از اين امر و تضاد بين ارزش‏هاى خانواده و رسانه‏ها مى‏تواند صدمات جبران ناپذيرى وارد كند كه بايستى از آن پرهيز كرد.

رابطه خانواده با مسجدها

همان گونه كه بيان شد، نهاد خانواده از جمله عمومى‏ترين نهادهاى اجتماعى است كه در تمامى جوامع وجود دارد. مسجد نيز به عنوان نخستين نهاد اجتماعى و ضرورى‏ترين نهاد در مدينه بود كه پيامبر گرامى اسلام - صلى اللَّه عليه و آله - به درستى آن را در جامعه مدينه تأسيس كرد. بر اين اساس بود كه با تشكيل حكومت اسلامى، پيامبر اكرم - صلى اللَّه عليه و آله - ادبيات سياسى جديدى را پايه‏گذارى كرد؛ ادبيات سياسى‏اى كه در آن حكومت كننده، «امام» و حكومت شونده، «امت» و مقر حاكميت، «مسجد» بود.(23)

جهت تبيين رابطه خانه با مسجد به عنوان دو نهاد اجتماعى، ابتدا به بحث «نياز» و نقش آن در جامعه نظرى كوتاه مى‏افكنيم، سپس با بيان «كاركردهاى مسجد» به چگونگى اين ارتباط خواهيم پرداخت؛ در نهايت با تشريح «آسيب‏هاى» اين ارتباط، «آسيب زدايى» رابطه خانواده با مسجدها بيان خواهد شد.

نيازهاى انسان‏

در تعريف جامعه بيان مى‏شود كه انسان‏ها براى ارضاى نيازهايشان با ديگران روابط اجتماعى دارند. گرچه هسته اساسى مطالعات جامعه‏شناسى، روابط اجتماعى بوده و هست، اما از دهه 1970 و بالاخص 1980، «نياز» به عنوان عنصر اساسى جامعه بيش‏تر مورد توجه قرار گرفته است. در اين دهه، نياز عميق‏تر از گذشته و در ابعاد گوناگون، توسط رشته‏هاى مختلف علوم اجتماعى به مفهوم وسيع، بررسى شد.

شايد بتوان گفت كه مهم‏ترين گام در اين مسير را آبراهام مازلو (Mas Low) نهاد. هر چند به نظريه‏هاى او انتقاداتى در جهت اصلاح آن‏ها شده است، اما هسته اصلى تئورى او، يعنى فطرى بودن نيازها مورد تأييد است. بر اين اساس، انسان‏ها داراى پنج دسته نيازهاى فطرى به شرح زير مى‏باشند:

1. نيازهاى جسمى؛
2.  نياز به ايمنى؛
3.  نياز به روابط اجتماعى و محبت؛
4.  نياز به تأييد و احترام؛
5. نياز به خويشتن يابى؛

گفتنى است كه هر يك از اين دسته‏ها، در تعدادى از نيازهاى شبيه و نزديك به هم جاى مى‏گيرند. به طور نمونه در دسته چهارم، نياز به احترام؛ نياز به قدرشناسى، حفظ آبرو و غرور، كسب ارزش و منزلت و... جاى مى‏گيرند. همچنين مازلو معتقد بود كه اين نيازها داراى يك سلسله مراتب هستند؛ نيازهاى پايين يا دون و نيازهاى عالى؛ يعنى براى انسان‏ها ابتدا «نيازهاى جسمى» (نيازهاى پايين) مهم هستند. بعد از ارضاى نيازهاى جسمى، نياز به «ايمنى» براى او مطرح مى‏شود و بعد از آن «روابط» و بعد «احترام» تا بالاخره در انسان هايى كه همه نيازهايشان بر طرف شده است، نياز متعالى به تفكر درباره معنا و محتوا (به خود رسيدن) مطرح مى‏شود.(24)

كاركردهاى مسجد

لازم به ذكر است كه درخشان‏ترين بخش حيات مسجدها در طول تاريخ تمدن اسلامى، دوران صدر اسلام است؛ چراكه در اين دوران، مسجدها جايگاه و همه كاركردهاى واقعى خود را به كامل‏ترين شكل دارا بودند و در همه عرصه‏هاى زندگى اجتماعى مردم نقشى به طور كامل برجسته و مطلوب داشتند.

وقتى كه مسجد مدينه توسط پيامبر گرامى اسلام - صلى اللَّه عليه و آله - بنا نهاده شد، اين قلب تپنده امت اسلام به عنوان مركز عبادت، مركز سياست، مركز قضاوت و مركز آموزش مورد توجه و مراجعه آحاد مسلمانان بود. اين يگانگى گوياترين تجلى وحدت ابعاد مختلف معنوى و مادى زندگى فردى و جمعى مسلمانان بود.(25)

در مورد كاركردهاى گوناگون مسجد، حضرت على - عليه السلام - در روايتى چنين فرموده است:

« مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آيَةً مُحْكَمَةً أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ يَسْمَعُ كَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى أَوْ يَتْرُكُ ذَنْباً خَشْيَةً أَوْ حَيَاءً..»(26)

«هر كه به مسجد رفت و آمد كند، يكى از هشت بهره را خواهد برد:

1. برادرى - دوستى - كه در راه خدا مورد استفاده او باشد؛
2. دانش و علمى كه از آن بهره خواهد گرفت؛
3.  نشانه محكمى كه در راه حق او را استوار كند؛
4. رحمتى - از طرف حق - كه در انتظار او باشد؛
5. سخنى كه او را از بدى باز دارد؛
6.  شنيدن سخنى كه او را به راه خوبى و نجات راهنمايى كند؛
7.  گناهى كه از ترس خدا ترك كند؛
8. گناهى كه از سرشرم و حيا آن را ترك كند.»

همچنين در روايت ديگرى كه امام حسين - عليه السلام - از قول پيامبر اسلام - صلى اللَّه عليه و آله - نقل مى‏كند، چنين آمده است:

« مَنْ أَدْمَنَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ الْخِصَالَ الثَّمَانِيَةَ آيَةٌ مُحْكَمَةٌ أَوْ فَرِيضَةٌ مُسْتَعْمَلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ أَوْ عِلْمٌ مُسْتَطْرَفٌ أَوْ أَخٌ مُسْتَفَادٌ أَوْ كَلِمَةٌ تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى أَوْ تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى وَ تَرْكُ الذَّنْبِ خَشْيَةً أَوْ حَيَاءً..»

«كسى كه پيوسته به مسجد برود به هشت چيز دست مى‏يابد؛ نشانه‏اى محكم و استوار يا فريضه‏اى به كار گرفته شده و يا سنتى جارى و يا دانشى تازه و يا برادرى سودمند و يا سخنى كه او را هدايت كند و يا سخنى كه او را از هلاكت برهاند و يا اين كه گناه را از سر ترس از خدا و يا شرم ترك كند.»

با توجه به كاركردهايى كه در كلام پيشوايان دين در مورد مسجد آمده و با عنايت به روح «سادگى» و «اصالت» كه از طرف پيامبر - صلى اللَّه عليه و آله - در ايجاد مسجد مشاهده مى‏كنيم، مى‏توان كاركردهاى متعدّد و مؤثرى را براى نهاد مسجد در نظر گرفت.

مسجد در عين اين كه معبد و جايگاه عبادت مسلمانان بود، همه كاركردهاى سياسى، اجتماعى، اقتصادى، حقوقى، تبليغى، ارتباطى و... را داشت. به عبارت ديگر مسجد النبى از همان بدو تأسيس نه تنها به عنوان جايگاه اصلى اجتماع مسلمانان براى اداى فرايض دينى مورد استفاده بود، بلكه نخستين كانون فعاليت‏هاى علمى، سياسى و اجتماعى نهضت جهانى اسلام به شمار مى‏رفت. در واقع، پايه‏هاى اساسى حكومت اسلامى در زمان رسول خدا - صلى اللَّه عليه و آله - در اين مسجد بنيان گذارى شد و اصول و مبانى دين مبين اسلام از اين پايگاه مقدس به مردم جهان عرضه شد.

به عبارت ديگر، مسجد الرسول براى جامعه اسلامى نوپا در حكم مسجد جامعى بود كه ضمن آن كه در آن نمازهاى جماعت و ديگر آداب دينى برگزار مى‏شد، پيامبر و اصحابش در آن گردهم مى‏آمدند. هر كه مى‏خواست، پيامبر را در آن جا ملاقات مى‏كرد و پيامبر هر آنچه را كه مى‏خواست، خود و يا به وسيله يكى از صحابه به امتش ابلاغ مى‏كرد. بدين ترتيب مسجد النبى مركز روحى، فكرى و سياسى امت و رمز وحدت آنان بود.

با اين وصف، «مسجد النبى» موجب ايجاد عنصر مادى امت اسلامى و مكانى براى تجمع و ديدار مسلمانان شد و مكملى براى عنصر قانونى و شرعى تشكيل امت شد.(27)

با عنايت به مطالب بيان شده درمى‏يابيم كه مسجد مدينه در صدر اسلام تنها براى اداى فريضه نماز نبود، بلكه مركز جنب و جوش و فعاليت‏هاى دينى و اجتماعى مسلمانان، همان مسجد بود. هر وقت لازم مى‏شد تا اجتماعى صورت بگيرد، مردم را به حضور در مسجد دعوت مى‏كردند. مردم از هر خبر مهمى در آن جا آگاه مى‏شدند و هر تصميم جديدى كه گرفته مى‏شد در آن جا به مردم اعلام مى‏شد.(28)

يكى از كاركردهاى اساسى مسجد، «كاركرد دينى و تبليغى» است. مسجدها در درجه اول، نهادهاى دينى جامعه اسلامى محسوب مى‏شوند كه بايستى در آن شعاير دينى و آداب مذهبى اقامه شود و دين خدا در آن جا به صورت روزمره از سوى پيروان به نمايش گذارده شود. بدون ترديد بزرگ‏ترين عبادتى كه در مسجد بر پا مى‏شود نمازهاى جماعت پنج گانه است كه نمادى از شكوه توحيد و عزت بندگى و حيات امت واحده است.

از ديگر كاركردهاى مسجد، «كاركرد علمى، آموزشى و فرهنگى» است. پيامبر گرامى اسلامى - صلى اللَّه عليه و آله - رسالت خود را با خواندن و قلم آغاز كرده بود. قرآن نيز به ايمان دعوت كرده بود؛ يعنى باور مبتنى بر آگاهى و شناخت. پس هر مسلمانى مكلف بود كه تحصيل ايمان كند. مى‏دانيم كه مقدمه واجب نيز واجب است. از اين رو در نظام تربيتى اسلامى، كسب آگاهى و شناخت بر هر فرد، به عنوان مقدمه ايمان شخصى و اجتهادى به اندازه توانايى عقلى، واجب است. از اين جا بود كه تحصيل دانش در ميان مسلمانان، وجوب عينى پيدا كرد و اين به جز رشته‏هاى تخصصى بود كه گاه وجوب كفايى داشت و گاه وجوب عينى.(29)

علاوه بر آيات قرآن، سيره نبوى نيز عامل ديگرى در رويكرد علمى و آموزشى جامعه اسلامى محسوب مى‏شد. به طور نمونه روزى رسول اكرم - صلى اللَّه عليه و آله - وارد مسجد مدينه شد. چشمش به دو اجتماع افتاد كه از دو دسته تشكيل شده بود. هر دسته حلقه‏اى تشكيل داده و سرگرم كارى بودند؛ يك دسته مشغول عبادت و ذكر و دسته ديگر به تعليم و تعلم و ياد دادن و ياد گرفتن سرگرم بودند. حضرت هر دو دسته را از نظر گذراند و از ديدن آنان مسرور و خرسند شد. به كسانى كه همراهش بودند رو كرد و فرمود: «اين دو دسته كار نيك مى‏كنند و بر خير و سعادتند». آن گاه اضافه كرد: «لكن من براى تعليم و دانا كردن فرستاده شده‏ام». پس خود حضرت به طرف همان دسته كه به كار تعليم و تعلّم اشتغال داشتند، رفت و در حلقه آن نشست.(30)

با نگاهى به فعاليت مسجدها در زمينه علم آموزى در زمان پيامبر - صلى اللَّه عليه و آله - مشاهده مى‏شود كه امور آموزشى در مدينه منحصر به مسجد النبى نبوده و در مساجد ديگر، مانند «مسجد قبا» نيز فعاليت‏هاى علمى و آموزشى رواج داشته است.

يكى ديگر از كاركردهاى مهم مسجد، «كاركرد سياسى» آن است. در كنار كاركرد دينى، وسيع‏ترين كاركرد مسجدها در صدر اسلام، كاركرد سياسى آن‏ها بود به گونه‏اى كه مسجد به طور رسمى نهاد سياسى در جامعه به شمار مى‏رفت. شواهد تاريخى حاكى از آن است كه در صدر اسلام، مسجد به عنوان نهادى حكومتى تلقى مى‏شد. از آن جا كه ذات اسلام مخالف جدايى دين از سياست بود، از اين رو فرد واحد هم زمامدار و هم مدير اجرايى بود و مسجد هم به عنوان ساختمان واحد، مركز ثقل مسائل دينى و اجتماعى بود.(31)

از جمله كاركردهاى اساسى مسجد، «كاركرد اجتماعى» آن است. نخستين مسئله‏اى كه در حوزه مسائل اجتماعى مطرح مى‏شود، شكسته شدن نظام‏هاى طبقاتى و اخلاق اشرافى‏گيرى و مرز بندى‏هاى كاذب خون و نسب و ثروت و جايگزين شدن فرهنگ برابرى و برادرى در محيط مسجدها است.

مسلمانان هنگامى كه در مسجد نماز جماعت اقامه مى‏كنند و يا عبادات جمعى ديگر را انجام مى‏دهند با هم يكسانند و هيچ كس بر ديگرى امتياز ندارد. پيامبر اكرم - صلى اللَّه عليه و آله - نيز در مسجد هرگاه با مؤمنان نشست و برخاست داشت، اين امر را به دقت رعايت مى‏فرمود و حتى در نگاه كردن نيز مساوات را براى همه قايل بود. بر اين اساس، مسلمانان با حضور مداوم در مسجد اين برادرى و برابرى را به طور عملى تمرين مى‏كردند و سپس آن را در محيط جامعه تسرى مى‏دادند.

كاركرد اجتماعى ديگر، آن كه مسجدها، خانه اميد فقيران و محل سكونت موقت آنان و ملجأ غريبان و در راه ماندگان بود كه خود موجب آثار و بركات فراوانى مى‏شد.

در كنار كاركردهاى وسيع اجتماعى، مسجدها داراى «كاركرد قضايى» نيز بودند. در دوران پيامبر به طور تقريب تمامى مسايل حقوقى و اختلافات ميان مردم كه نيازمند رسيدگى بود در مسجد صورت مى‏گرفت و پيامبر اكرم - صلى اللَّه عليه و آله - ميان مردم به عدالت قضاوت مى‏كرد.(32)

ارتباط متقابل خانه و مسجد

با توجه به بحث «نيازها» و «كاركردهاى مسجد» در مى‏يابيم كه مسجد به عنوان نهاد اجتماعى، نيازهايى مانند نياز به روابط اجتماعى، نياز به تأييد و احترام و نياز به هويت و خويشتن شناسى را برآورده مى‏ساخت. همان گونه كه ابداع دين جهت برآورده كردن نيازهاى اساسى انسان در عرصه‏هاى گوناگون است، «مسجد» نيز به عنوان كانون و مكانى جهت برآورده شدن نيازهاست. به همين جهت افراد جامعه به ويژه جوانان جهت دست يابى به نيازهاى اساسى خود از جمله پيدا كردن دوست و رفيق همراه، پيدا كردن هويت خويش، نياز به عزت و احترام و... به مسجد رو مى‏آوردند.

همان طور كه مى‏دانيم ويژگى مهم دوره جوانى آن است كه جوان مى‏خواهد خود را در ميان گروه مطرح كند. در صورت وجود كاركردهاى اساسى مسجد، جوان ارتباط خود را با دوستان و گروه همسالان در مسجد برقرار مى‏سازد و اين نياز را در گروه‏هاى هنجار و نرم ارضا مى‏كند كه در غير اين صورت احتمال آن كه جذب گروه بزهكار شود، كم نيست.

آفت‏ها و آسيب‏هاى ارتباط خانواده با مسجدها

انحصار مسجد به امور عبادى محض كه از دوران بنى اميه آغاز شد و در زمان بنى عباس شدت گرفت و مسجدها را از كاركردهاى اساسى خود تهى كرد و آن روح سادگى و اصالت را از مسجدها سلب كرد، موجب فاصله‏گيرى مردم و خانواده‏ها به ويژه جوانان از مسجدها به عنوان مهم‏ترين نهاد اجتماعى گرديد.

در رويكرد كاركردگرايى در جامعه‏شناسى، آنچه مسلم است اين كه هر نهادى كه كاركرد خود را حفظ كند با استقبال مواجه مى‏شود وگرنه آن نهاد منزوى خواهد شد. از زمانى كه مسجدها با تزوير و خيانت خلفا و حاكمان، كاركردهاى متنوع و گسترده خود را از دست داد و تنها به امور عبادى محض و آن هم ظاهر و صورت آن اكتفا گرديد، موجب فاصله‏گيرى خانواده‏ها به خصوص قشر جوان و نوجوان از مسجدها گرديد كه اين امر لطمه بزرگى به اين نهاد عظيم اجتماعى در نظام اسلامى زد.

بنابراين دليل عمده در عدم ارتباط خانواده‏ها با مسجدها، در سلب كاركردهاى مسجدها در طول تاريخ و برآورده نشدن نيازهاى اساسى مسلمانان و خانواده‏ها در مسجدها مى‏باشد.

از طرف ديگر، با مطرح شدن جدايى دين از سياست و بى تفاوتى خانواده‏ها از مسايل دينى، موجب مى‏شود تا فرزندان كه الگوى اولى آنان پدر و مادر مى‏باشد، از مسجد فاصله بگيرند.

گفتنى است كه نداشتن فعاليت‏هاى مشترك و كنش متقابل در درون خانواده، موجب مى‏شود كه پيوندهاى خانوادگى قوى به وجود نيايد. در چنين مواردى بيشتر جوانان كه به دنبال پيوند احساسى و فكرى هستند، جذب گروه‏هاى ديگر مى‏شوند كه در موارد زيادى اين گروه‏ها، گروه‏هاى انحرافى خواهند بود.(33)

آسيب زدايى ارتباط خانواده با مسجدها

همان گونه كه بيان شد تأسيس مسجد به عنوان نظام اجتماعى همراه با كاركردهاى متنوع و گسترده آن موجب ارتباط افراد جامعه و خانواده‏ها در صدر اسلام با مسجدها گرديد و نيازهاى اساسى آنان از طريق اين ارتباط ارضا مى‏شد كه با سلب كاركردها و انحصار مسجد به امور عبادى محض، سبب فاصله‏گيرى خانواده‏ها و جوانان از مسجدها شد.

مهم‏ترين آسيب زدايى در اين جهت برنامه‏ريزى اصولى و دقيق به ويژه از سوى كارگزاران دينى و فرهنگى و مسئولان و رهبران جامعه و متوليان امور مسجدها است تا با الگو بردارى از مساجد صدر اسلام و بازگرداندن كاركردهاى آن و تطبيق آن با شرايط زمان و مكان، شاهد فعال شدن كانون مساجد و ارتباط مستمر آن با جامعه و خانواده‏ها باشيم. در نتيجه با بازگشت مسجدها به جايگاه واقعى و اصلى خويش و ارتباط دو سويه مسجد و خانواده، ارزش‏هاى دينى و اسلامى نهادينه شوند.

در مورد احياى كاركردهاى مسجدها در صدر اسلام و بازگرداندن مسجدها به جايگاه اصلى خويش، مواردى به صورت پيشنهاد ذكر مى‏شود كه اميد است با كارشناسى و تشكيل ستادى جهت پيگيرى و عمل به آن، شاهد ارتباط فعال خانواده با مسجدها باشيم.

1-در زمينه «فرهنگى و علمى و آموزشى» مى‏توان به ابتكارهايى دست زد تا كاركرد فرهنگى مسجد و علم آموزى در آن احيا شود.

در حقيقت، بناى مسجد النبى كه مسجد نمونه اسلام است، تنها تأسيس يك عبادتگاه نبود كه به شهادت مورخان و محققان و حتى خاورشناسان، پى ريزى مدرسه بزرگ اسلامى بود. پيامبر اسلام - صلى اللَّه عليه و آله - در مسجد خويش، آيه‏هاى قرآن، احكام و معارف دينى و حتى مسائل تاريخى را به مردم آموزش مى‏داد و مطالبى كه در اين جلسه‏ها ارايه مى‏شد، متناسب با ميزان توان فكرى شنوندگان بود. همچنين اين جلسه‏ها از نظر فاصله زمانى به گونه‏اى تنظيم شده بودكه موجب خستگى و ملال شنوندگان نشود. علاوه بر جلسه‏هاى رسمى سخنرانى، جلسه‏هاى آموزشى و پرسش و پاسخ نيز در مسجد تشكيل مى‏شد و گاه در حضور پيامبر اكرم - صلى اللَّه عليه و آله - مراسم مسابقه شعر و سخنرانى برپا مى‏شد و پيامبر - صلى اللَّه عليه و آله - جوايز برگزيدگان را به آنان اهدا مى‏فرمود.(34)

همان گونه كه به بركت انقلاب اسلامى و رهبرى خردمندانه امام خمينى - قدس سره - تا حدودى مسجدها در زمينه‏هاى فرهنگى و آموزشى فعال شدند، اما اين كفايت نمى‏كند و لازم است گام‏هاى اساسى و بلند در اين باره برداشته شود. به طور نمونه براى جذب جوانان به مسجدها بايستى تلاش كرد تا ابتدا مشكلات آنان شناسايى شود و سپس در چهار چوب مسجدها حل شود.

در مورد كتاب‏هاى درسى و كمك درسى دانشگاهى، دبيرستانى، راهنمايى و دبستان مى‏توان از طريق كمك‏هاى مردمى و منبع زكات به صورت نقدى و غير نقدى، و استفاده از كاغذ اهدايى يا خدمات نمازگزاران مومن و دايمى مسجدها، اين كتاب‏ها را با عبارت «كتاب ارزان هديه مساجد» چاپ كرد و آن‏ها را از طريق نمايشگاه‏هاى فصلى يا فروشگاه‏هاى دايمى كتاب مساجد به فروش رساند.

در اين مورد مى‏توان كتاب‏هاى غير درسى مفيد - كتاب‏هاى داستان، رمان، زندگى‏نامه بزرگان و... - به ويژه كتاب‏هاى ويژه سطح كودكان و نوجوانان و حتى جوانان را به قيمت‏هاى مناسب و ارزان از بخش خصوصى تهيه كرد و با قيمت‏هاى مناسب و ارزان در اختيار مردم و خانواده‏ها قرار داد.

همچنين مى‏توان با برپايى نمايشگاه‏هاى فصلى، ساليانه و حتى فروشگاه‏هاى دايمى كتاب در مساجد، كتاب‏هاى ناشران بخش خصوصى را با تخفيف بالا خريدارى و با همان تخفيف بالا به مردم عرضه كرد. نكته بسيار مهم آن است كه فعاليت‏هاى مسجدها نبايد به هيچ وجه سود جويانه باشد.

اين كار موجب بركاتى مى‏شود؛ از سويى مردم با كتاب‏هاى متنوع و جذاب آشنا مى‏شوند و از طرف ديگر موجب گرايش و ارتباط خانواده‏ها و افراد خانواده با مسجدها مى‏شود. همچنين ناشران از ركود كتاب خلاص مى‏شوند و رونق جايگزين آن مى‏شود. در ضمن ناشران تشويق مى‏شوند تا كتابهايى را نشر دهند كه قشر مسجد تقاضا مى‏كنند و در مجموع اين امر به ارتقاى فرهنگ عمومى جامعه كمك مى‏نمايد.(35)

2-با تأسيس كتابخانه و عرضه كتاب‏هاى درسى و غير درسى و تأسيس نوارخانه و عرضه نوارها و لوح‏هاى درسى و كمك درسى به صورت امانت مى‏توان زمينه جذب افراد خانواده در سنين مختلف را فراهم كرد. وجود كتابخانه و قرائت خانه موجب جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و ارتباط مستمر و سالم آنان به اين نهاد اجتماعى مى‏شود. در ضمن با دوستان خوب مسجدى آشنا مى‏شوند و جذب گروه‏هاى بهنجار مى‏شوند.

3- همچنين در زمينه فرهنگى مى‏توان در طول سال - به ويژه در ايام تابستان و اوقات فراغت - كلاس‏هاى متنوع آموزشى و غير آموزشى تشكيل داد. در اين جهت مى‏توان از استادان مجرب محل و حتى خود دانش‏آموزان و دانشجويان در زمينه‏هاى هنرى و غير هنرى، مانند خط، نقاشى، طراحى، آشپزى، خياطى و... استفاده كرد كه علاوه بر پر كردن وقت‏هاى مرده، زمينه ارتباط و جذب به مسجد را ايجاد مى‏كند.

4- وجود جايگاه ويژه در مسجد براى عرضه فيلم‏هاى آموزنده و مفيد - سينمايى، مستند و... - اجراى نمايش و تئاتر در مناسبت‏هاى مذهبى، برگزارى كلاس‏هاى ورزشى و دفاع شخصى هر كدام مى‏تواند زمينه جذب خانواده‏ها را به مسجد و احياى كاركرد فرهنگى و آموزشى آن فراهم كند.

5-كار مفيد ديگر تشكيل نشريه و روزنامه مساجد است كه مى‏توان از قشرهاى گوناگون به ويژه نوجوانان و جوانان كمك گرفت و آن را در تابلوى اعلانات و در ديد همگان قرار داد و حتى در شمارگان مناسب چاپ و توزيع كرد كه خود انگيزه قوى براى جذب به مسجدها و ارتباط دايم و مستمر خانواده با مسجدها مى‏شود.

6- يكى ديگر از راه‏هاى مناسب جهت ارتباط بين خانواده‏ها و مسجدها، نفوذ مسجدها در خانواده‏ها با تأسيس واحدهاى ويژه براى افراد گوناگون خانواده است. تشكيل واحد يا كميته ويژه جوانان، زنان، سالمندان، كودكان، نوجوانان و... موجب آشنايى افراد خانواده، با مسجد و تأليف قلوب و جذبشان به اين نهاد اجتماعى مى‏شود.

7- تشكيل جلسه‏هاى مشاوره براى ارايه راهكار در زمينه‏هاى مختلف، يكى ديگر از راه‏هاى جذب و ارتباط بين خانه و مسجد است. در مشاوره مى‏توان از افراد كارشناس با تخصص‏هاى متفاوت در زمينه‏هاى گوناگون بهره برد تا مشكلات خانواده‏ها در زمينه مسائل روحى، روانى، تحصيلى، شغلى، پزشكى و... مورد رفع و رجوع قرار گيرد.

8- تشكيل جلسه‏هاى بحث و گفت و گو و مناظره بين دانشمندان با گرايش‏هاى متفاوت در زمينه مسائل اجتماعى، سياسى، اعتقادى، اقتصادى و... نه تنها به رشد آگاهى شركت كنندگان كمك مى‏كند، بلكه موجب جذب خانواده‏ها و افراد با گرايش‏هاى گوناگون مى‏شود.

9- در زمينه «اجتماعى» نيز مسجدها مى‏توانند نقش فعال ايفا كنند. به طور نمونه با تشكيل كميته حل اختلافات خانوادگى و محلى در مسجدها قبل از مراجعه به مراكز قضايى و حل و فصل آن توسط كارشناسان خبره در مسجد و يا تشكيل انجمن رفع گرفتارى‏هاى مردم به ويژه در زمينه مشكلات ادارى، تأسيس مركز ازدواج جهت شناسايى افراد مناسب به يكديگر و اعطاى وام مناسب، اجراى مسابقه‏هاى گوناگون و... مى‏توان زمينه جذب و ارتباط فعال ميان خانه و مسجد را فراهم ساخت.

10-در زمينه «اقتصادى» نيز مسجدها مى‏توانند با ايجاد تعاونى‏هاى مواد غذايى و كالاهاى ضرورى با قيمت مناسب، ايجاد فروشگاه‏هاى زنجيره‏اى ارزان قيمت، ايجاد سالن‏هاى جشن عروسى و مراسم عزادارى با استفاده از منبع زكات، ايجاد واحد كاريابى جهت ارايه فرصت‏هاى شغلى به جوانان و بيكاران محل، ايجاد صندوق قرض الحسنه و اعطاى وام به افراد نيازمند، ايجاد تعاونى جهت رسيدگى به وضعيت افراد ورشكسته در محل، سرمايه گذارى در زمينه‏هاى گوناگون جهت حل معضل اقتصادى مردم و... زمينه‏هاى جذب خانواده‏ها را به مسجدها فراهم نمايند و ارتباط قوى و مؤثرى ايجاد كنند.

11-همچنين در زمينه سياسى، مسجد مى‏تواند به عنوان پل رابط بين دولت (مسئولان) و ملت ايفاى نقش كند. مسجد مى‏تواند كانال انتقال پيشنهادها و انتقادهاى مردم و خانواده‏ها به صورت سريع و صريح به مسئولان مربوط باشد. اين امر خود ارتباط مؤثر بين خانواده‏ها و مسجدها را فراهم مى‏كند.

12- يكى از مواردى كه موجب دورى خانواده‏ها و افراد گوناگون از مسجدها مى‏شود، مسئله بهداشت و نظافت داخل شبستان است. يكى از موارد بهداشتى كه بسيار هم جنبه دافعه پيدا كرده است، «بوى بدپا» است كه خاطره‏اى ناخوشايند را به همراه دارد. شايسته است جهت رفع اين معضل با تعبيه شير آب مخصوص جهت شستن پا و استفاده از «پوشش‏هاى» يك بار مصرف راحت و زيبا - با توليد فراوان و ارزان - قبل از ورود به شبستان مسجد، زمينه حضور هر چه بيش‏تر افراد جامعه را فراهم كنيم.

13- همچنين تأسيس بيمارستان و درمانگاه در مسجدها و ارايه خدمات پزشكى با قيمت مناسب، مى‏تواند به جذب و ارتباط خانواده و مسجدها كمك كند.

14-يكى ديگر از راه‏هاى مؤثر در ارتباط بين خانواده‏ها و مسجدها در سطح گسترده، ارتباط بين مسجدها مختلف در سطح شهر و حتى كشور با انجام مسابقه‏هاى فرهنگى، علمى، ورزشى و... است كه زمينه آشنايى بيشترى را بين اقشار مرتبط با مسجد فراهم مى‏سازد.

همان طورى كه مى‏دانيم ما از طريق «ارتباط» به «يادگيرى» مى‏پردازيم.(36) در صورتى كه با ارايه روش‏هاى گوناگون و ابتكارى به ارتباط بين مسجد و خانه دست يابيم، يادگيرى در زمينه‏هاى مذهبى، اجتماعى، اقتصادى، سياسى، فرهنگى و... به صورت مناسب صورت خواهد گرفت. ارتباط دو سويه بين خانواده و مسجد بسيارى از مشكلات را برطرف خواهد كرد.

آنچه بيان شد در جهت احيا و اصلاح كاركردهاى مسجدها بود تا با برآورده كردن نيازهاى اساسى و وجود كاركردهاى متنوع و گسترده، جايگاه واقعى خود را به دست آورند و خانواده‏ها را جذب كنند و موجب ارتباطى سالم و مستمر شوند، اما از سوى ديگر، اسلام عقيده دارد كه تربيت‏هاى دينى از زمان بعد از ولادت امكان دارد و بايد شروع شود.(37)

اين كه خانواده به ويژه مادر و بعد پدر چگونه و از چه راه‏هايى مى‏توانند ارزش‏هاى دينى را در وجود فرزندان خود نهادينه كنند و زمينه ارتباط آنان را با مسجد فراهم سازند، نياز به نوشتار مستقلى دارد كه اميد است اين امر صورت پذيرد.(38)

پي نوشت ها:

1) درآمدى بر جايگاه مسجد در تمدن اسلامى، عباس برومند اعلم، ستاد اقامه نماز، 1380، ص 13 - 14.

2) فرهنگ فارسى، محمد معين، انتشارات اميركبير، ج 3، ص 1406.

3) معارف و معاريف، سيد مصطفى حسينى دشتى، نشر صدر، 1376، ج 9، ص 351.

4) سوره جن (72) آيه 18.

5) سوره نور (24) آيه 36.

6) سوره توبه (9) آيه 18.

7) سوره بقره (2) آيه 114.

8) فروغ بى پايان، عبدالمجيد معاديخواه، نشر ذره، چ اول، 1378.

9) سوره حج (22) آيه 40.

10) بحارالانوار، ج 84، ص 14 ؛ الحكم الزاهره، عليرضا الصابرى اليزدى، مؤسسة النشر الاسلامى، 1361، ج 1، ص 150 .

11) مسجد و جوانان، محمد رضا عبدالامير الانصارى، ترجمه سيد ابوالحسن هاشمى، بنياد پژوهش‏هاى اسلامى، ص 13.

12) خانواده متعادل، احمد صافى، انجمن اوليا و مربيان جمهورى اسلامى ايران، ص 7.

13)خانواده متعادل (آناتومى جامعه)، محمد رضا شرفى، انجمن اوليا و مربيان، ص 43.

14) مقدمه‏اى بر جامعه‏شناسى خانواده، باقر سارو خانى، سروش، 1381، ص 11.

15) همان، ص 134.

16)نحوه رفتار والدين با فرزندان، انجمن اوليا و مربيان، يداللَّه جهانگرد، 1372، ص 14.

17) مقدمه‏اى بر جامعه‏شناسى خانواده، ص 12.

18) همان، ص 14.

19)سوره تحريم (66) آيه 6.

20)سوره طه (20) آيه 132.

21) مبانى تعليم و تربيت در قرآن و احاديث، رضا فرهاديان، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، 1378، ص 372.

22) مقدمه‏اى بر جامعه‏شناسى خانواده، ص 15.

23) درآمدى بر جايگاه مسجد در تمدن اسلامى، ص 47.

24) آناتومى جامعه (مقدمه‏اى بر جامعه‏شناسى كاربردى)، فرامرز رفيع پور، شركت سهامى انتشار، چاپ اول، 1378، ص 41 - 42.

25) همان، ص 65 - 66.

26)بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، ج 83، باب 8، ص 351، ح 4.

27) درآمدى بر جايگاه مسجد در تمدن اسلامى، ص 47 ؛ به نقل از پيدايى مساجد، ص 81 .

28) داستان راستان، مرتضى، مطهرى، صدرا، 1372، ج 1، ص 25.

29) دانش مسلمين، محمد رضا حكيمى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1379، ص 9.

30)همان، ص 25 - 26.

31)درآمدى بر جايگاه مسجد در تمدن اسلامى، ص 81 ؛ به نقل از تحول مسجد در گذر تاريخ، ص 46.

32)همان، ص 93 - 96.

33) آناتومى جامعه، ص 132.

34) مسجد نمونه، رحيم نوبهار، ستاد اقامه نماز، 1375، ص 25 - 31.

35) چهل ابتكار براى مساجد، حسن توانايان فرد، راهيان نور، 1377، ص 17 - 20.

36)روان شناسى‏اجتماعى،اليوت ارونسون، ترجمه دكتر حسين شكركن، رشد، 1379، ص 278.

37) اسلام و تعليم و تربيت، ابراهيم امينى، انجمن اوليا و مربيان، 1372، ص 238.

38) در اين باره مى‏توان به كتاب‏هاى مناسب و مرتبط در زمينه تعليم و تربيت و روان‏شناسى مراجعه نمود. از جمله:

- راهنماى پدران و مادران (2 جلد) مؤلف: محمد على سادات.

- اسلام و تعليم و تربيت (2جلد) مؤلف: ابراهيم امينى.

- خانواده در قرآن - مؤلف: دكتر احمد بهشتى.

- خانواده و فرزندان در دوره ابتدايى - مؤلف: استادان طرح جامع آموزش خانواده.

- نحوه رفتار والدين با فرزندان - مؤلف: يداللَّه جهانگرد.

- خانواده متعادل - مؤلف: احمد صافى.

- روان‏شناسى اجتماعى تعليم و تربيت - مؤلف: دكتر يوسف كريمى.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :