راهبرد محتوایی

در این جلسه به پاسخ این پرسش پرداخته می‌شود که ترک نماز، باعث بروز چه مشکلاتی در زندگی ایمانی شده، چه پیامدهایی در دنیا و آخرت برای انسان به دنبال خواهد آورد.

حکم شرعی

ـ یکی از واجبات رکنی نماز، قیام است. یعنی کسی که قادر است نماز را ایستاده بخواند و عذری ندارد، باید از شروع نماز تا رفتن به رکوع، در حال ایستاده باشد، و نیز واجب است پس از رکوع و پیش از رفتن به سجده بایستد. ترک قیام عمداً در این حالات، موجب باطل شدن نماز است.

ـ ایستاده بودن در حال تکبيرة‌الاحرام و نیز پس از اتمام قرائت و پیش از رفتن به رکوع، رکن است؛ یعنی اگر سهواً و از روی فراموشی هم آن را ترک کند، نماز باطل می‌شود.

روایت

امام صادقＡ: "انَّ شفاعَتَنَا لاتنالُ مُستَخّفاً بِالصَلاةِ".

مقدمه بحث

گاهی برخی می‌پرسند که چرا این همه به نماز تأکید شده است؛ با اینکه همه از مهربانی و رأفت خداوند سخن می‌گویند و اینکه خداوند انسان را به بهانه‌های مختلف و در فرصت‌هایی که ایجاد می‌گردد، مورد عفو و بخشش قرار می‌دهد. پس اگر نماز هم خوانده نشود، خداوند او را خواهد بخشید و اهل بهشت می‌گرداند!

پاسخ این است که در مهربانی خداوند هیچ شک و شبهه‌ای وجود ندارد و در آیات فراوانی از قرآن کریم، صفات متعددی برای خداوند از قبیل غفور، رحیم، ‌وَدود، رؤوف، حلیم، غفار، اهل فضل و کرم^[1] و مانند آن ذکر شده است. در روایات نیز این حقیقت بیان شده است. به‌عنوان مثال، وقتی اسيرانى را نزد پيامبرＢ آوردند، در ميان اسيران، زنى نگران و مضطرب بود و دنبال کودک خود مي‏گشت. بالاخره او را پيدا کرد و با مهرباني او را در آغوش گرفت و شير داد.

پيامبرＢ از کساني که اين منظره را تماشا مي‏کردند، پرسيد: "آيا فکر مي‏کنيد اين زن حاضر است کودک خود را در آتش بيندازد و بسوزاند؟ ياران پيامبر گفتند: نه به خدا قسم! ".

پيامبرＢ فرمود: "مهرباني و رحمت خداوند نسبت به بندگانش، بيشتر از مهرباني اين زن نسبت به فرزندش است. خداوند صد رحمت دارد كه يكى از آن‏ها را نازل فرموده و به‏خاطر آن رحمت، همه جن و انسان، حيوانات و درندگان و حشرات، با هم دوستى و مهرباني دارند. نودونُه رحمت باقيمانده، ذخيره‏اى است كه پروردگار به وسيله آن در قيامت بندگان خود را با آن مورد ترحّم قرار مى‏دهد".^[2]

این يك طرف قضیه و یک روی سکه است و شکی هم در آن وجود ندارد، ولی همین خداوند متعال، به تناسب حال برخی از بندگان خود، تنبیه‌ها و مجازات‌هایی نیز در نظر گرفته و جهنم را برای افراد گناهکار و کسانی که به دستورهای الهی بی‌اعتنایی می‌کنند، در نظر گرفته است تا انسان متوجه باشد که در دنیا رها نیست و وظایفی دارد که باید آنها را انجام دهد. یکی از مهم‌ترین این وظایف، اقامه نماز و پایبندی به آن در هر شرایطی است كه ترک آن یا کوتاهی و سبک‌شمردن آن، باعث عقوبت و عذاب الهی برای انسان خواهد شد.

پیامدهای ترک نماز

به فرموده قرآن، نماز فریضه‌ای واجب بر عهده انسان است که جایگزینی ندارد و هر مسلمانی به حکم الهی، موظف به اقامه آن می‌باشد: "إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتا"^[3] ترک و بی‌توجهی به آن، پیامدهای دنیوی و اخروی فراوانی برای فرد به دنبال خواهد داشت که به برخی از این پیامدها اشاره می‌کنیم.

1. نابودی ایمان

اقامه نماز نشان‌دهنده ایمان انسان و قبول اطاعت پروردگار است و در نقطه مقابل، بی‌توجهی و ترک عمدی آن، بی‌اعتنایی به خواست و دستور الهی است و هیچ مؤمنی اجازه چنین کاری را ندارد؛ ازاین‌رو رسول خداＢ فرمود: "الصلاةُ عمادُ الدّين فَمَنْ تَرَکَ صَلاتَهُ مُتَعَمِّدَاً فَقَدْ هَدَمَ دِينَهُ؛ كسى كه عمداً نمازش را ترك كند، به تحقیق كه دین و ایمانش را از بین برده است".^[4] و فرمودند: "ترک نماز، فاصله و مرز بین ایمان و کفر است".^[5] همو فرمود: "ميان مسلمان و كافر فاصله­اى جز اين نيست كه نماز واجب را عمداً ترك كند يا آن را سبك شمارد و نخواند".^[6]

آن حضرت همچنین فرمودند: "لَيْسَ بَيْنَ الْعَبْدِ وَالشِّرْكِ اِلاّ تَرْك الصّلاةِ فَإذا تَرَكَها فَقدْ أشْرَكَ؛ فاصله و فرق میان مسلمان و کافر، ترك نماز است، که اگر ترک کند، همانند مشرکان خواهد بود".^[7]

امام صادقＡ نیز فرمودند: "لا حَظّ فى الْاِسلامِ لِمَنْ تَركَ الصَّلاة؛ هر کس نماز را ترک کند، بهره‌اي از اسلام ندارد".^[8]

2. قطع رابطه با اهل بیتＤ

امیر المؤمنینＡ در یك بیان قهرآمیز، با صراحت چنین خطاب فرمودند: "لیس مِنّی مَن ضَیَّعَ الصّلاه؛ ‌آن كس كه نماز را تضییع نماید، از من نیست".^[9]

و امام صادقＡ در بیان معیاری برای شناسایی افرادی كه با آن حضرت پیوند مكتبی دارند، چنین می‏فرمایند: "اِمْتَحَنُوا شيعتَنا عندَ مواقيتِ الصلاةِ كيفَ محافظتُهم علَيْها؛ شيعيان ما را به هنگام نماز امتحان كنيد كه چگونه بر آن محافظت دارند".^[10]

3. غضب خداوند

قرآن كریم با نكوهش افرادی كه نماز را ضایع می‏كنند^[11] یا به آن بی‌اعتنا هستند،^[12] مسلمانان را از این عمل بر حذر می‏دارد. امام صادقＡ می‏فرمایند: "وقتی بنده‏ای نماز خود را با عجله و شتاب به پایان می‏برد و آن را كوتاه می‏كند خدا به ملائكه می‏فرماید: آیا نمی‏بینید بندة من چگونه نماز خود را كوتاه می‏كند، گویا می‏پندارد كه بر آوردن حوائجش به دست غیر من است (كه این‌گونه عجله می‏كند.) آیا نمی‌داند برآوردن حوائجش به دست من است؟".^[13]

4. محرومیت از شفاعت

پيامبر اكرمＢ نیز مي‌فرمايد: "لاتنال شفاعتي غدا من اَخَذَ الصلاة المفروضة بعد وقتها؛ در روز قيامت شفاعت من به كسي كه نماز واجب را بعد از وقتش تأخير اندازد، نمي‌رسد".^[14]

امام صادقＡ نيز مي‌فرمايد: "انَّ شفاعَتَنَا لاتنالُ مُستَخّفاً بِالصَلاةِ؛ كسي كه نماز را سبك شمارد، شفاعت ما به او نمي‌رسد".^[15]

5. کمبودهای دنیایی

پیامبر اعظمＢ می‌فرماید: "عِشْروُن خصلة تُورِثُ الفقر… و الاستخفاف بالصلاه؛ استخفاف و سبك شمردن نماز، موجب فقر و تهی‌دستی می‏شود".^[16] امام صادقＡ نیز فرمود: "خداوند بركت را از عمر و رزق و روزی كسانی كه نماز را كوچك می‏شمارند، برمی‏دارد".^[17] حتی اگر در ظاهر برخی افراد بی‌نماز دارای ثروت و دارایی باشند، ولی هیچ چیز جبران ترک نماز آنان را نخواهد کرد و چه بسا در حوادث و اتفاقات پیش‌بینی‌نشده، گرفتاری‌هایی برای آنان پیش بیاید و ثروت خود را از دست بدهند یا اینکه به بلاهایی مبتلا گردند که حاضر باشند تمام دارایی خود را بدهند تا از آن گرفتاری خلاص شوند.

مردی برای رفتن به سفر تجاری، خدمت امام صادقＡ آمد و درخواست استخاره كرد. استخاره بد آمد، ولی آن مرد نادیده گرفت و به سفر رفت. اتفاقاً به او خوش گذشت و سود فراوانی هم برد. پس از مسافرت خدمت امام رسید و عرض كرد: ای پسر پیامبر خدا! یادتان هست چندی قبل خدمت شما رسیدم، برایم استخاره كردید و بد آمد. استخاره­ام برای سفر تجاری بود، به سفر رفتم و سود فراوانی هم كردم.

امام صادقＡ تبسمی كرد و به او فرمود: "در سفری كه رفتی یادت هست در فلان منزل خسته بودی، نماز مغرب و عشایت را خواندی، شام خوردی و خوابیدی و زمانی بیدار شدی كه آفتاب طلوع كرد و نماز صبح تو قضا شده بود؟".

عرض كرد: آری. حضرت فرمود: "اگر خداوند متعال آنچه را كه در دنیاست به تو داده بود، جبران آن دو ركعت نماز قضاشده تو نمی‌شود".^[18]

6. لعن و نفرین

در برخی روایات، تصویر و تمثیلی را برای نماز ترسیم نموده‏اند كه بر حسب آن، نماز به صورت فرشته‌ای با انسان به گفتگو می‏نشیند؛ گاه تشكر می‏كند و گاه گله‏مند می‏شود. امام صادقＡ می‏فرماید: "وقتی نماز در وقت خود اقامه نگردد و بی‌دقت ارائه شود، با صورتی سیاه و تاریك به سوی انسان باز می‏گردد. می‏گوید: مرا ضایع كردی، خدا تو را ضایع كند و اگر در وقت خود اقامه شود، برای انسان دعا می‏كند و می‏گوید: همان‌گونه كه مرا حفظ و احترام نمودی، خداوند تو را حفظ كند".^[19]

7. سختی احوال قبر و قیامت

پیشوای ششم حضرت امام صادقＡ فرمود: "نمازگزاری كه نمازش را سبك بشمارد، وقتی از قبرش خارج شود، خداوند ملكی را بر وی موكّل می‏گرداند كه او را بر عرصه قیامت وارونه بر زمین می‏كشد و مردم به او نگاه می‏كنند و با شدت و سخت‏گیری مورد محاسبه قرار می‏گیرد".^[20]

8. عواقب ‌اخروى

قرآن كريم راه تاركین نماز را به "سَقَر" منتهی می‏داند و در اين‌باره مى‌فرمايد: "مَا سَلَكَكُمْ فى سَقَرَ * قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ * وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ* وَكُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضينَ* وَ‌كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ؛ چه چيز شما را به دوزخ فرستاد؟ مى‌گويند: ما از نمازگزاران نبوديم و اطعام مستمند نمى‌كرديم! و پيوسته با اهل باطل همنشين و هم‌صدا بوديم و همواره روز جزا را انكار مى‌كرديم".^[21]

اين آيه به خوبى نشان مى‌دهد كه تا چه حدّ ترك اين فريضه الهى خطرناك است كه مى‌تواند سبب سقوط در دوزخ شود. به‌جا آوردن نماز آن‌قدر از نظر اسلام مهم است كه طبق بعضى از روايات معروف، به نخستين چيزى كه در نامه اعمال نگاه مى‌شود نماز است، كه اگر در نامه اعمال وجود داشت به ساير اعمال نيك نگريسته خواهد شد وگرنه به بقيه نگاه نمى‌شود و چنين كسى روانه دوزخ مى‌گردد.^[22]

نتیجه‌گیری

در مهربانی خداوند متعال تردیدی وجود ندارد، ولی این رأفت نباید باعث سهل‌انگاری انسان و بی‌توجهی و بی‌اعتنایی به دستورهای الهی شود که از مهم‌ترین این دستورات، امر به خواندن نماز است.