راهبرد محتوایی

در راستای تکمیل، کیفیت بخشی و ارتقای نماز، آشنایی با برخی تعقیبات همانند تسبیح حضرت زهرا، سجده شکر و مانند آن ضروری است که در این نوشتار بدان پرداخته شده است.

حکم شرعی

به گفته مراجع معظم تقلید، مستحب است انسان بعد از نماز مقداري مشغول تعقيب يعني خواندن ذكر و دعا و قرآن شود و بهتر است پيش از آنكه از جاي خود حركت كند و وضو و غسل و تيمم او باطل شود، رو به قبله تعقيب را بخواند و لازم نيست تعقيب به عربي باشد، ولي بهتر است چيزهايي را كه در كتابهاي دعا دستور داده‌اند بخواند و از تعقيب‌هايي كه خيلي سفارش شده است، تسبيح حضرت زهراＣ است.

روایت

امام عليＡ: "مَنْ اَتَي الصَّلاةَ عارِفَاً بِحَقِّهَا غَفَرَ اللّهُ لَهُ".

مقدمه بحث

اهمیت تعقیبات نماز

همه نمازگزاران دوست دارند که نمازشان با بهترین کیفیت و بالاترین درجه مقبولیت را نزد پروردگار متعال کسب نماید و با جلب رضایت الهی، برکات و ثمرات مادی و معنوی نماز خویش را مشاهده نمایند؛ زیرا به تعبیر روایات، کسی که یک نماز او پذیرفته شود، برات آزادی از جهنم به او داده خواهد شد. امام صادقＡ مي‌فرمايد: "مَنْ قَبِلَ اللّهُ مِنْهُ صَلاةً واحِدةً لَمْ يُعَذِّبْهُ وَمَنْ قَبِلَ مِنْهُ حَسَنَةً لَمْ يُعَذِّبْهُ؛ هر كس كه خداوند از او تنها يك نماز بپذيرد، او را عذاب نخواهد كرد و كسي را كه خداوند از او يك حسنه بپذيرد، عذابش نمي‌كند".^[1]

این رهایی از جهنم، گوشه‌ای از الطاف پروردگار به نمازگزاران است که با آمرزش گناهان، آنان را از ثواب و ثمره حقیقی نماز بهره مند می‌نماید. امام عليＡ مي‌فرمود: "مَنْ اَتَي الصَّلاةَ عارِفَاً بِحَقِّهَا غَفَرَ اللّهُ لَهُ؛ هركس نماز بگزارد، در حالي كه به حق آن آشنا باشد، خداوند او را مي‌آمرزد".^[2]

همچنين ايشان مي‌فرمايد: "امر نماز را مراعات كنيد و بر آن محافظت كنيد و آن را بسيار به جا آوريد و به وسيله آن تقرب بجوييد… كه نماز گناهان را مانند ريختن برگ از درخت، فرو مي‌ريزد و همچون بازشدن بندها، آدمي را رها مي‌كند".^[3]

امام صادقＡ نیز فرمودند: "مَن صَلَّى رَكعَتین یَعلَم مَا یَقُولُ فِیهِمَا اِنصَرَفَ وَ لَیسَ بَینَهُ وَ بَینَ اللهِ ذَنبٌ؛ كسى كه آگاهانه و با توجه به مفاهیم، دو ركعت نماز بخواند، در حالى نمازش را به پایان مى‌برد كه میان او و خدایش هیچ گناهى نمانده است".^[4]

امام باقرＡ مي‌فرمايد: "شخصي خدمت پيامبر رسيد و عرض كرد: ثواب نماز را براي من بيان كن، حضرت فرمود: هنگامي كه به نماز مي‌ايستي و توجه به خداوند مي‌كني و فاتحه الكتاب مي‌خواني و سوره‌اي را تلاوت مي‌كني و به ركوع و سجود مي‌روي و آنها را كامل به جا مي‌آوري و تشهد و سلام مي‌دهي، بدان كه تمام گناهان تو كه بين دو نمازت هست، بخشيده مي‌شود. اين پاداش نماز توست در نماز".^[5]

و پيامبر اكرمＢ در روایت دیگر فرمودند: "مَنْ صَلّي رِكعَتَينِ وَلْم يَحْدِثْ فيهما نَفْسِه بِشَيْ ءٍ مِنْ اُموْرِ الدُّنيا غَفَر اللّهُ لَهُ ذُنوبَه؛ كسي كه دو ركعت نماز به جا آورد و در آن با نفس خود از امور دنيايي صحبت نكند، خداوند گناهان او را مي‌آمرزد".^[6]

تعقیبات و نوافل، مکمّل نماز

در این احادیث نکته مهمی ذکر شده است و آن اینکه، شرط برخورداری از این آثار نماز، توجه و آشنایی با مفاهیم نماز است که نمازگزار باید با توجه قلبی و نیز توجه به معانی نماز و شناخت بهتر خداوند، به این مهم دست یابد و نمازی کامل و مقبول به‌جا آورد. یکی از مواردی که در کامل کردن نماز، نقش بسزایی دارد، خواندن تعقیبات است.

تعقیب عبارت است از اینکه نمازگزار پس از ادای نماز، به دعا، ذکر، تلاوت قرآن و اموری از این قبیل همچون تفکر در عظمت خداوند، گریه از ترس یا اشتیاق به او، بپردازد.^[7]

انجام تعقیبات، از مستحباتی است که تأکید فراوانی بر آن شده و دارای بهره­های دنیوی و اخروی فراوانی است. مسعدة بن­صدقه از امام باقرＡ نقل کرده که فرمودند: "کَانَ أَبِی یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ، إِذَا قَضَیْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلِّمَ وَ أَنْتَ جَالِسٌ فَانْصَبْ فِی الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَقَبَّلَهَا مِنْکَ؛ پدرم درباره آیات "فإذا فرغت فانصب و إلی ربک فارغب"، می­فرمود: هنگامی که نماز را به‌جا آوردی و از انجام آن فارغ شدی، پس از سلام نماز، با همان حال نشسته، خود را به دعا کردن دربارة امور دنیا و آخرت مشغول ساز (و به زحمت انداز) و چون از دعا فارغ شدی، به سوی خداوند عزوجل توجه کن که نمازت را قبول کند".^[8]

و امام صادقＡ فرمودند: "التَّعْقِیبُ أَبْلَغُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِی الْبِلَاد؛ تأثیر تعقیبات در به دست آوردن رزق و روزی، از مسافرت کردن در شهر­ها بیشتر است".^[9]

همو فرمود: "إن اللّه فرض الصلوات فی أحبّ الأوقات، فاسألوا حوائجکم عقیب فرائضکم؛ خداوند نمازها را در بهترین زمان­­های شبانه‌روز بر شما واجب نموده است، پس ( از فرصت استفاده کنید) و نیازهای خود را پس از نمازهای واجب، از خداوند درخواست نمایید".^[10]

نمونه‌ای از تعقیبات وارده

1. تسبیح حضرت فاطمه

تسبیح حضرت فاطمه زهرا مشتمل بر سه جمله است و آنها عبارت‏اند از:

"اللَّهُ اَکْبَرُ" 34 بار.

"اَلْحَمْدُ لِلَّهِ" 33 بار.

"سُبْحانَ اللَّهِ" 33 بار.

دلیل نامیده شدن این اذکار به "تسبیح فاطمه زهرا" این است که فاطمه‏ از پیامبر اکرمＢ درخواست کرد که کنیزى به او بدهد که در کارهاى خانه کمک کند. پیامبرＢ در جواب فرمود: "یا فاطِمَةُ اُعْطِیکِ ما هُوَ خَیرٌ مِنْ ذلِکَ تُکَبِّرِینَ اللَّهَ بَعْدَ کُلِّ صَلاةٍ اَرْبَعاً وَثَلاثِینَ تَکْبِیرَةً وَتَحْمَدِینَ اللَّهَ ثَلاثاً وَثَلاثِینَ تَحْمِیدَةً وَتُسَبِّحِینَ اللَّهَ ثَلاثاً وَثَلاثِینَ تَسْبِیحَةً ثُمَّ تَخْتِمِینَ ذلِکَ بِلا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ فَذلِکَ خَیرٌ مِنَ الدُّنِیا وَما فِیها وَمِنَ الَّذِى اَرَدْتِ؛ ای فاطمه! چیزى بهتر از آن به تو عطا مى‏کنم، [و آن این است که‏] بعد از هر نماز 34 بار تکبیر خدا، 33 بار حمد خدا و 33 بار تسبیح خدا را مى‏گویى و آن را با ذکر لا اِلهَ اِلَّا اللَّه ختم مى‏کنى. و این بهتر است از دنیا و هر چه در آن است و بهتر از آن چیزى (کنیزى) است که مى‏خواستى".

از آن به بعد، حضرت فاطمه‏ بعد از هر نماز، به گفتن این ذکرها مداومت کرد و این ذکرها به آن حضرت منسوب شد‌".^[11]

فضیلت تسبیح حضرت

امام باقرＡ فرمودند: "مَاعُبِدَ اللَّهُبِشَیْءٍ مِنَالتَّحْمِیدِ أَفْضَلَمِنْتَسْبِیحِفَاطِمَةَ وَ لَوْ کَانَ شَیْءٌ أَفْضَلَ مِنْهُ لَنَحَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ فَاطِمَةَ؛ خداوند در مقام ستایش، به چیزی برتر از تسبیح حضرت فاطمه ستایش نشده است و اگر از این تسبیح چیزی برتر بود، پیامبرＢ همان را به فاطمه می­بخشیدند".^[12]

ابا خالد می­گوید: از امام صادقＡ شنیدم که فرمودند: "تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ فِی کُلِّ یَوْمٍ فِی دُبُر کُلِّ صَلَاةٍ أَحَبُّإِلَیَّ مِنْ صَلَاةِ أَلْف رَكْعَةٍ فى کُلِّ یَوْمٍ؛ گفتن تسبیح حضرت فاطمه در هر روز و پس از هر نمازی، نزد من از هزار رکعت نماز مستحبی در هر روز محبوب­تر است".^[13]

ذکری برای همیشه

جالب آنکه این ذکر تنها مخصوص نماز نیست و برای امور مختلف قابل استفاده است و همگان می‌توانند با استفاده از این ذکر، از برکات آن بهره‌مند گردند؛ همان‌گونه که از امیر مؤمنان علىＡ روایت شده است که فرمودند: "فَوَ اللَّهِ ما تَرَکْتُهُنَّ مُنْذُ عَلَّمَنِیهِنَّ رَسُولُ اللَّهِ؛ به خدا سوگند! از آن روزى که رسول خدا آن ذکرها را به من یاد داده است، هیچ‏گاه آنها را ترک نکرده‏ام".

شخصى پرسید: حتّى در شب‌هاى جنگ صفین هم ترک نکرده‏اى؟! فرمود: "نَعَمْ وَلا لَیلَةَ صِفَّینِ؛ آرى! حتى در شب‌هاى جنگ صفین هم ترک نکرده‏ام".‌^[14]

در حدیثى از امام صادقＡ چنین روایت شده است: "مَنْ باتَ عَلى‏ تَسْبِیحِ فاطِمَةَ کانَ مِنَ "الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِراتِ"؛ کسى که با تسبیح فاطمه‏ بخوابد، از [مصادیق این آیه شریفه که مى‏فرماید:] "مردان و زنانى که خدا را فراوان یاد مى‏کنند" مى‏باشد".‌^[15]

و امام باقرＡ فرمودند: "مَنْ سَبَّحَ تَسْبِیحَ فاطِمَةَ ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غُفِرَ لَهُ وَهِىَ مِائَةٌ بِالّلِسانِ وَاَلْفٌ فِى الْمِیزانِ وَتَطْرُدُ الشَّیطانَ وَتُرْضِىَ الرَّحْمانَ؛ هر کس تسبیح حضرت فاطمه زهرا را بگوید و بعد از آن استغفار نماید، بخشیده مى‏شود. و آن در زبان صد ذکر است؛ ولى در میزان اعمال هزار به حساب مى‏آید. شیطان را دور مى‏کند و خدا را راضى مى‏نماید".^[16]

از امام صادقＡ روایت شده است: "مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ فِى دُبُرِ الْفَرِیضَةِ تَسْبِیحَ فاطِمَةَ الْمِائَةَ مَرَّةً وَاَتْبَعَها بِلا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ مَرَّةً غُفِرَ لَهُ؛ هر کس پس از نماز واجب، با تسبیح فاطمه‏ صد بار به تسبیح خدا بپردازد، و به دنبال آن یک بار "لا اِلهَ اِلَّا اللَّه" بگوید، آمرزیده مى‏شود".^[17]

به فرموده امام صادقＡ بهترین زمان گفتن تسبیح حضرت فاطمه زهرا، بعد از نماز واجب، بدون فاصله و پیش از به هم خوردن حالت نماز مى‏باشد. امام صادقＡ فرمود: "مَنْ سَبَّحَ تَسْبِیحَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ فِى دُبُرِ الْفَرِیضَةِ قَبْلَ اَنْ یثْنِىَ رِجْلَیهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ؛ هر کس بعد از نماز واجب، پیش از آنکه پاهاى خود را جفت کند (قبل از به هم خوردن حالت جلوس تشهد و سلام)، تسبیح فاطمه زهرا بگوید، خداوند او را مى‏آمرزد".‌^[18]

2. سجده شکر

سپاس نعمت‌های حق تعالی، نشان معرفت و ادب و بندگی است؛ لذا مستحب است، سجده شکر به‌جا آوريم؛ يعني به قصد شکر نعمت‌هاي پروردگار و نیز شکرانه توفیق انجام نماز به سجده رفته و حداقل سه مرتبه بگوييم: "شکراً لله"؛ همان‌گونه که امام رضاＡ فرمودند: "السَّجْدَةُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَا وَفَّقَ لَهُ الْعَبْدَ مِنْ أَدَاءِ فَرْضِهِ وَ أَدْنَی مَا یُجْزِی فِیهَا مِنَ الْقَوْلِ أَنْ یُقَالَ شُکْراً لِلَّهِ شُکْراً لِلَّهِ شُکْراً لِلَّهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِهِ شُکْراً لِلَّهِ قَالَ یَقُولُ هَذِهِ السَّجْدَةُ مِنِّی شُکْراً لِلَّهِ عَلَی مَا وَفَّقَنِی لَهُ مِنْ خِدْمَتِهِ وَ أَدَاءِ فَرْضِهِ وَ الشُّکْرُ مُوجِبٌ لِلزِّیَادَةِ فَإِنْ کَانَ فِی الصَّلَاةِ تَقْصِیرٌ لَمْ یَتِمَّ بِالنَّوَافِلِ تَمَّ بِهَذِهِ السَّجْدَةِ؛ سجده بعد از هر نمازِ واجب، لازم است تا بنده بتواند به این وسیله از خداوند عز­و­جل به خاطر توفیقی که به او داده، سپاسگزاری کند و در آن حداقل سه مرتبه “شکراً لله” بگوید. راوی گوید: به حضرت عرض کردم: “شکراً لله” به چه معنا است و منظور از آن چیست؟ فرمودند: منظور این است که بنده می­گوید: خدا را با این سجده، بر توفیق خدمت‌گزاری­اش و توفیق به‌جا آوردن دستورش سپاس می­گویم. (سپس حضرت فرمودند): سپاسگزاری و شکر، موجب فزونی می­شود و اگر در نماز نقصان یا تقصیری باشد که با انجام نافله جبران نشده (نمی­شود)، با این سجده کامل می­شود".^[19]

البته تعقیبات نماز بسیار فراوان و متنوع است که می‌توان برخی از تعقیبات مشترک بین همه نمازها و نیز تعقیبات مخصوص هر یک از نمازها را به‌جا آورد و تفصیل آنها در کتاب‌های دعا مانند مفاتیح الجنان نوشته شده است كه می‌توان بدانها مراجعه کرد.