■ محتوای منبر عمومی(7)؛ نماز؛ عامل تقویت صبر
راهبرد محتوایی
صبر و تحمل، کیمیایی ناب برای کسب زندگی آرام در ابعاد گوناگون آن است. برای به دست آوردن این گنج پرارزش و بهره‌مندی از ثمرات فراوان آن، تمسک به نماز و اقامه آن به نحو شایسته، برترین شیوه خواهد بود؛ همانگونه که معصومین (علیهم السلام) چنین سیره‌ای داشتند.
حکم شرعی
بدن نمازگزار در هنگام نماز و همچنین هنگام خواندن حمد و سوره و دیگر ذکرهای واجب و مستحب، باید آرام و بدون حرکت باشد. اگر هم به‌طور ناخودآگاه حرکتی اتفاق افتاد، باید صبر نماید و دوباره در حال آرامش، آن ذکر را تکرار نماید.
روایت
پیامبر اعظمＢ: "لا یَزَالُ العَبد فِی صَلاةٍ مَا اِنتَظَرَ الصَّلاةَ؛ بنده مادام كه منتظر نماز است، در حال نماز است".[1]
مقدمه بحث (داستان)
نقل شده است: همسر يكي از حكيمان و فرزانگان با او سر ناسازگاري داشت و پيوسته به ناسزاگويي مشغول بود؛ ولي از طرف حكيم جوابي نمي‌شنيد و او همچنان به مطالعه و كار خود مشغول بود.
يك روز آن زن همزمان با ناسزاگويي، مشغول شستن لباس بود، وقتي سكوت حكيم را ديد، خشمش بيشتر شد و آب آلوده طشت را روي سر و صورت و كتاب حكيم پاشيد، به گونه‌اي كه سر و صورت او كاملاً خيس شد.
آن مرد حكيم در اين هنگام سر از كتاب برداشت و به زن گفت: تا به حال مثل ابر، رعد و برق داشتي، اكنون باران فرستادي![2]
مختصری از فضایل صبر (آیات و روایات)
صبر یکی از زیباترین و مهم‌ترین ویژگی‌های اخلاقی انسان است. واژه "صبر" از لغاتی است که حدود هفتاد بار در قرآن بهکار رفته است. قرآن، صبر را از صفات انبیا میداند و می‌فرماید: "اسماعیل، ادریس و ذوالکفل همه از صابران بودند".[3]
در قرآن مجید، صابران در زمره دوستان و محبوبان خدا یاد شدهاند و خداوند، همراه آنهاست: "وَ اللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرین"[4] "وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرین".[5]
یکی از وصایای لقمان حکیم به فرزندش رعایت صبر است: "یا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منکر کن، و در برابر مصایبى که به تو مى‌رسد شکیبا باش که این (صبر) از کارهاى مهم است".[6]
در روایات فراوانی نیز پیرامون صبر سخن گفته شده که به چند نمونه اشاره می‌کنیم.
امام علىＡ می‌فرماید: "اَلصَّبرُ فِى الامورِ بِمَنزِلَةِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ، فَاِذا فارَقَ الرَّأسُ الجَسَدَ فَسَدَ الجَسَدُ وَ اِذا فارَقَ الصَّبرُ الامورَ فَسَدَتِ الامورُ؛ نقش صبر در كارها همانند نقش سر در بدن است؛ همچنان‌كه اگر سر از بدن جدا شود، بدن از بين مى‌رود، صبر نيز هرگاه همراه كارها نباشد، كارها تباه مى‌گردند".[7] پیامبر اعظمＢ نیز در بیان نشانه‌ها و علائم افراد صبور فرمودند: "عَلامَةُ الصَّابِرِ فی ثَلاثٍ أوَّلُها أن لایکْسِلَ وَالثَّانیةُ أن لایضجُرَ وَالثَّالِثَةُ أنْ لایشکُو مِنْ رَبِّهِ تَعَالی لانَّهُ إذا کَسِلَ ضَیعَ الحَقَّ وَإِذا ضَجَرَ لَم یؤَدِّ الشُّکرَ وَإذا شَکی مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَصَاهُ؛ نشانة صابر سه چیز است: اول آنکه کسل و تنبل ]و بی‌حال و سست] نشود، دوم آنکه بی‌تابی نکند، و سوم آنکه به درگاه خداوند شکوه ننماید. زیرا اگر سست و بی‌حال شود، حق را ضایع می‌کند و چون بی‌حوصله شود، شکر به‌جا نمی‌آورد و آنگاه که لب به شکوائیه از خدایش گشاید، از امرحق سرپیچی می‌کند".[8]
|
روی خود گر ترش‌سازی از بلا |
|
خویش را از صابران کردی جدا |
|
در بلا وقتی که صابر نیستی |
|
نزد اهل صدق شاکر نیستی |
|
بی‌شکایت صبر تو باشد جمیل |
|
با کسی کم کن شکایت‌ای خلیل! |
امام علىＡ در سخن دیگری فرمودند: "اَلصَّبرُ اَن يَحتَمِلَ الرَّجُلُ ما يَنوبُهُ و َيَكظِمَ ما يُغضِبُهُ؛ صبر آن است كه انسان، گرفتارى و مصيبتى را كه به او مى‌رسد، تحمل كند و خشم خود را فرو خورد".[9]
امام كاظمＡ: "اِصبِر عَلى طاعَةِ اللّه، وَاصبِر عَن مَعاصِى اللّه؛ فَإنَّمَا الدُّنيا ساعَةٌ، فَما مَضى مِنها فَلَيسَ تَجِدُ لَهُ سُرورا وَلا حُزنا، وَ ما لَم يَأتِ مِنها فَلَيسَ تَعرِفُهُ، فَاصبِر عَلى تِلكَ السّاعَةِ الَّتى أنتَ فيها فَكَأَنَّكَ قَدِ اغتَبَطتَ؛ بر طاعت خدا صبر كن و در ترك معاصى او شكيبا باش؛ زيرا دنيا لحظه‌اى بيش نيست. آنچه گذشته، جاى شادى و غم ندارد و از آنچه نيامده نيز خبرى ندارى. پس لحظه‌اى را كه در آن به سر مى‌برى، صبور باش، چنان‌كه گويى خوشبخت و خوشحالى".[10]
رسول اعظمＢ: "إنَّ المَعونَةَ تَأتى مِنَ اللّه عَلى قَدرِ المَؤونَةِ وَإنَّ الصَّبرَ يَأتى مِنَ اللّه عَلى قَدرِ المُصيبَةِ؛ به‌راستى كه كمك از جانب خداوند به اندازه هزينه مى‌رسد و صبر از جانب خداوند به اندازه گرفتارى مى‌آيد".[11]
امام علىＡ: "إنّكَ إن صَبَرتَ جَرَت عَلَيكَ المَقاديرُ و أنتَ مَأجُورٌ، و إن جَزِعتَ جَرَت عَلَيكَ المَقاديرُ و أنتَ مَأزورٌ؛ اگر صبر كنى مقدرات الهى بر تو جارى مى‌شود و اجر خواهى بُرد و اگر بي‌تابى كنى، باز هم مقدرات خداوند بر تو جارى مى‌شود و گناهكار خواهى بود".[12]
بنا بر روایات نقل‌شده از پیامبر اکرمＢ، صبر دارای سه گونه است؛[13]
اول: "صبر بر مصائب"؛ یعنی شکیبایی انسان در برابر حوادث تلخ و ناگوار مثل خسارات مالی، مرگ عزیزان، بیماری و… . قرآن کریم از آن این‌گونه یاد کرده است: "وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَىْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرين الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون".[14]
دوم: "صبر بر طاعت"؛ یعنی انجام تکالیف و واجباتی که خدای متعال بر عهده بندگان قرار داده است. این تکالیف گاه با دشواری‌هایی همراه است، لذا ممكن است انسان در انجام آن کوتاهی کرده و آن را ترک كند. مانند روزه‌داری در گرمای تابستان و همراه با کار و تلاش روزانه یا مانند پرداخت واجبات مالی همانند خمس و زکات یا مثل بیدارشدن از خواب برای اقامه نماز صبح و مانند آن. ازاين‌رو قرآن کریم انسان‌ها را به صبر بر امتثال وظایف دینی توصيه کرده است و می‌فرماید: "رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبادَتِه".
سوم: سومین مرتبه "صبر در معصیت" است؛ یعنی هنگامی که موقعیت گناه برای انسان فراهم است، به‌خاطر جلب رضای الهی، در برابر خواسته‌های دل ایستادگی نماید و خود را از آلودگی به گناه و معصیت دور نگاه دارد.
در هنگام بحران‌ها و حوادث سخت زندگي، نماز و عبادت خالصانه، بهترين پشتيبان و پناهگاهِ تمام انسان‌هاي پاک و انبياي بزرگ الهي در طول تاريخ بوده است. خداوند متعال در قرآن کريم، نماز را پناهگاه اهل ايمان معرفي می‌کند و ميفرمايد: "وَاسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعينَ؛ از صبر و نماز (در حوادث سخت و کارهاي مهم) ياري جوييد (و از درياي بيکران قدرت الهي نيرو بگيريد) و اين کار، جز براي خاشعان، گران است"[15] و در آية ديگري ميفرمايد: "يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ؛ ای اهل ايمان! از صبر و نماز کمک بگيريد! مطمئناً خداوند با صابران است".[16]
امام صادقＡ در تفسير آيات فوق فرمود: "هنگامي که با غمي از غم‌هاي دنيا روبهرو شويد، وضو بگيريد و به مسجد رفته، نماز بخوانيد و از خدا دفع آن اندوه را بخواهيد؛ زيرا خداوند فرموده است: "اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ".[17]
کلمه "استعانت" به معنای طلب کمک است، از آنجایی که در حقیقت یاورى به جز خداى سبحان وجود ندارد، پس مهم‌ترین نیرویی که می‌تواند انسان را در امور و حوادث مهم یاری کند؛ مقاومت، خویشتن‌دارى، استقامت و ارتباط بنده با خداوند است که در صبر و نماز تجلی می‌یابد. اینکه در آیات نورانی قرآنی کریم به مؤمنین سفارش شده است در مشکلات و سختی‌ها از صبر و نماز یاری بجویید، حکایت از آن دارد که صبر، هر بلا یا حادثه عظیمى را کوچک و ناچیز می‌کند و نماز که اقبال به خدا، و التجا به اوست، روح ایمان را زنده می‌سازد و به انسان یادآوری می‌کند که تکیه‌گاهی استوار را برگزیده و به ریسمانی ناگسستنی اتصال یافته است.
در نمازهای روزانه نیز بارها این آیه را تکرار کرده و یادآور می‌شویم که معبود و کمک‌رسانی جز خداوند نیست: "ایاک نعبد و ایاک نستعین".
علامه طباطبايي６ درباره راز اين دستور ميفرمايد: "چون انسان به‌تنهايي نميتواند گرفتاري‌هاي مهم خود را برطرف سازد، و ياوري حقيقي به جز خداي سبحان در اين عالم نيست، مقاومت و خويشتنداري به همراه ارتباط صميمي با خدا، بهترين راه حلّ مشکل است و اين همان صبر و نماز است".[18]
نگاهی به سیره پیامبر، ائمهＤ و بزرگان
هرگاه پيامبر اکرمＢ با مشکلي روبهرو ميشدند که باعث اندوه ايشان ميشد، از نماز و روزه مدد ميگرفتند.[19] در آيات قرآن بارها به اين شاخصة حضرت اشاره شده است. خداوند ميفرمايد: "إِنَّا سَنُلْقى عَلَيْکَ قَوْلاً ثَقيلاً * إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِى أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قيلاً * إِنَّ لَکَ فى النَّهارِ سَبْحاً طَويلاً * وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتيلاً؛ در حقيقت ما به تو گفتاري گرانبها القا ميکنيم. مسلماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و بااستقامتتر است و تو در روز، تلاش مستمر و طولاني خواهي داشت و نام پروردگارت را ياد کن و تنها به او دل ببند".[20]
امام ششم، حضرت صادقＡ فرمود: "هنگامي که براي حضرت عليＡ مشکل مهمي پيش ميآمد، به نماز برميخاست، سپس اين آيه را تلاوت ميفرمود: "اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَاةِ".[21]
به همین جهت بود که پس از شهادت حضرت فاطمه و لحظات خاکسپاري بدن دختر پیامبرＢ كه بر حضرت اميرＡ بسيار سخت و دشوار بود، آن حضرت از نماز مدد گرفت. ابن‌عباس گوید: چون شب فرا رسید، حضرت علیＡ پیکر مقدس حضرت فاطمه را غسل داد و در میان تابوت نهاد و به امام حسنＡ فرمود: ابوذر را بیاور! هنگامی که ابوذر آمد، بدن مبارک آن بانوی مظلومه را به محل نماز آوردند و بر آن نماز خواندند. "فَصَلَّى عَلَيْهَا ثُمَّ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ وَ رَفَعَ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ فَنَادَى هَذِهِ بِنْتُ نَبِيِّكَ فَاطِمَةُ أَخْرَجْتَهَا مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ؛ پس از نماز میت، حضرت علیＡدو رکعت نماز خواند و سپس دست‌هاي مبارک خود را به جانب آسمان بلند کرد و گفت: پروردگارا! این جنازه دختر پیغمبر توست که او را از دنیای ظلمانی به طرف نور بردی…".[22]
در سخنی دیگر، امام صادقＡ چنین سفارش میفرمود: "هنگامى كه اندوهى از اندوههاى اين جهان بر دل شما نشست، وضو بسازيد و به مسجد برويد و در آنجا دو ركعت نماز بخوانيد و از خداى گرهگشا بخواهيد كه گرفتارى و اندوه شما را برطرف سازد. مگر نشنيدهايد كه خدا فرمود: "از شكيبايى و نماز يارى بجوييد؟"[23]
کسانی که در سایه ایمان و با استعانت از نماز صبور و مقاوم شدند، در هنگامه مشکلات و میدان عمل نیز این اثرگذاری نماز و ارتباط خالصانه و حقیقی با خداوند متعال را به منصه ظهور رساندند و به همگان ثابت کردند که اگر کسی به معنای واقعی کلمه با خدا در ارتباط باشد و نماز کامل و بی‌نقص اقامه کند، قطعاً در مشکلات نیز مقاوم خواهد بود.
امام خمینی؛ الگوی بردباری
"… صبر و حلم امام در برخورد با مشکلات و مسائل شهرة آفاق است. به‌عنوان نمونه می‌توان صبر ایشان در شهادت آقا مصطفی６ را مثال زد که ثمرة عمری تهجد و تهذیب ایشان می‌باشد و خود، استوانه‌ای از علم و معرفت به شمار می‌رفته است. ایشان با شنیدن خبر شهادت آقا مصطفی６ خم به ابرو نمی‌آورد و حتی درس خود را هم تعطیل نمی‌کند".[24]
صبر کاشف الغطا در نماز
روزي شيخ جعفر كاشف الغطا (یکی از علماي بزرگ شيعه)، مبلغي پول كه از وجوهات شرعي نزد او بود، بين فقراي اصفهان تقسيم كرد و سپس به نماز جماعت ايستاد. بين دو نماز كه مردم مشغول خواندن تعقيبات بودند، سيد فقيري آمد و خود را به شيخ جعفر رسانيد و گفت: اي شيخ! مال جدم (خمس) را به من بده!
شيخ جعفر گفت: کمی دير آمدي، متأسفانه چيزي باقي نمانده است.
آن سيد باكمال جسارت و بيادبي آب دهان خود را به ريش او انداخت.
شيخ جعفر نه‌تنها هيچ‌گونه عكس‌العمل خشونت‌آميزي از خود نشان نداد، بلكه برخاست و در حالي كه دامن لباس خود را به دست گرفته بود، ميان صفوف نمازگزاران گردش كرد و گفت: هر كس ريش شيخ را دوست دارد، به اين سيد كمك كند.
مردم كه ناظر اين صحنه بودند، اطاعت کردند و لباس شيخ را پر از پول كردند. شيخ هم همه پول‌ها را به آن سيد تقديم كرد و آنگاه به نماز عصر ايستاد.[25]
خواجه نصیر
در حالات خواجه نصير الدين طوسي آورده‌اند که وقتي شخصي به خدمت خواجه آمد و نوشته‌اي از ديگري تقديم وي كرد كه در آن نوشته به خواجه بسيار ناسزا گفته و دشنام داده شده و نويسنده نامه، خواجه را كلب بن كلب خوانده بود، خواجه در برابر ناسزاهاي وي، با زبان ملاطفت‌آميزي اين‌گونه پاسخ گفت: اينكه او مرا سگ خوانده است، درست نيست؛ زيرا كه سگ از جمله چهارپايان و عوعو كننده و پوستش پوشيده از پشم است و ناخنهاي دراز دارد. اين خصوصيات در من نيست؛ قامت من راست است و تنم به پشم [پوشيده نيست] و ناخنم پهن است و ناطق و خندانم و فصول و خواصي كه مراست، غير از فصول و خواصِ سگ است و آنچه در من است، متناقض است با آنچه صاحب نامه درباره من گفته است. و بدين‌گونه او را پاسخ گفت، با اين زبان نرم، بي‌آنكه كلمه درشتي بر زبان راند يا فرستاده او را برنجاند.[26]
رمز و راز این صبوري نیز همان است که امام علیＡ فرمود: "کسی که از خدا بترسد، در هنگام خشم انتقام نمی‌گیرد".[27]
حسن ختام بحث با دعای امام سجّادＡ: "اللَّهُمَّ إِنىِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ… ضَعْفِ الصَّبْرِ…؛ خداوندا! به تو پناه مى‌برم از ضعیف بودن صبر و شكيبايى".[28]
[1]. نهج الفصاحه، ص527، حدیث 2538.
[2]. درسهايى از تاريخ، ص341.
[3]. انبیاء: 85.
[4]. آل عمران: 146.
[5]. انفال: 46.
[6]. لقمان: 17.
[7]. شيخ كلينى، كافى، ج2، ص90.
[8]. شيخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج16، ص32.
[9]. على بن محمد الليثى، عیون الحکم والمواعظ، ص56.
[10]. علامه مجلسى، بحارالانوار، ج75، ص311، ح1.
[11]. متقى هندى، متقى هندى، كنزالعمال، ج6، ص347، ح15993.
[12]. ميرزا حسين نورى، مستدرک الوسائل، ج2، ص431.
[13]. قال رسول اللهＢ: "اَلصَّبرُ ثَلاثَةٌ: صَبرٌ عِندَ المُصيبَةِ، وَ صَبرٌ عَلَى الطّاعَةِ و َصَبرٌ عَنِ المَعصيَةِ؛ صبر سه نوع است: صبر در هنگام مصيبت، صبر بر طاعت و صبر بر ترك گناه". شيخ كلينى، كافى، ج2، ص91، ح15.
[14]. بقره: 156.
[15]. بقره: 45.
[16]. بقره: 153.
[17]. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ذيل آيه.
[18]. طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج1، ص152.
[19]. نک: شيخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج1، ص558؛ شيخ طبرسى، مجمع البیان، ج1، ص194؛ علامه طباطبایی، سنن النبی، ص132؛ شيخ كلينى، کافی، ج3، ص480، ح3.
[20]. مزمل: 5 ـ 8.
[21]. ناصر مکارم شيرازي و جمعي از نويسندگان، تفسير نمونه، ج1، ص520. هنگام خاکسپارى حضرت علىＡ، امام مجتبى و امام حسينＡ از نماز مدد گرفتند و هر کدام در کنار قبر آن حضرت دو رکعت نماز خواندند. (شیخ عباس قمی، منتهى الآمال، ج1، ص183). همچنین اباعبدالله الحسینＡدر شب و روز و ظهر عاشورا از نماز مدد گرفت و حضرت زينب کبریＣ هم در شب عاشورا و در شب يازدهم محرم و در راه شام، از نماز يارى جست.
[22]. علامه مجلسى، بحارالانوار، ج۴٣، ص٢١۵.
[23]. شيخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج8، ص139.
[24]. رضا مختاری، سیمای فرزانگان، ص381.
[25]. رضا مختارى، سيماى فرزانگان، ج3، ص338.
[26]. محمد رضا حكيمي، بيدارگران اقاليم قبله، ص218؛ شيخ عباس قمى، فوائد الرضويه، ص609.
[27]. من خاف الله لم یشف غیظه. (على بن محمد الليثى، عیون الحکم و المواعظ، ص443؛ متقى هندى، كنزالعمال، ج16، ص264).
[28]. صحيفه سجاديه، دعاى 8.
