راهبرد محتوایی

آشنایی با الگوهای نمازگزاری و پیشوایانی که خداوند متعال در قرآن کریم آنان را ستوده و به پیروی از ایشان دستور داده است، انگیزه‌بخش نمازگزاران برای اقامه هر چه بهتر نماز خواهد بود. در این نوشتار، ضمن آشنایی با سیره پیامبرＢ، به روش نمازگزاری و عبادت حضرت زهرا و نقش آن در تربیت فرزندان اهل نماز اشاره شده است.

حکم شرعی

ـ نیت در نماز واجب است و منظور از آن، قصد انجام نماز معیّن برای اطاعت از دستور خداوند است.

ـ نیت که در نماز واجب است، همان قصد انجام نماز برای خداست و لازم نیست در دل خود یا به زبان مثلاً بگوید: چهار رکعت نماز ظهر می‌خوانم قربة الی الله.

ـ لازم است نمازگزار بداند که چه نمازی می‌خواند، بنابراین اگر مثلاً نیت چهار رکعت نماز بکند، اما معیّن نکند که نماز ظهر یا عصر است، نماز او باطل است.

روایت

پیامبر اعظمＢ: "صَلُّوا کَمَا رَأیْتُمُونِی اُصَلِّی".

مقدمه بحث

همانگونه که انسان برای رفتن به مسافرت نیازمند راننده و راهنماست تا مسیر را اشتباه نرود، در مسیر بندگی نیز انسان نیازمند الگو و راهنمایی است تا او را به مقصد برساند.

یکی از افتخارات ما این است که پیرو آخرین پیامبر و فرستاده خدا حضرت محمد مصطفیＢ و اهل بیت ایشان هستیم؛ کسانی که خداوند آنان را مورد تأیید خود قرار داده، بر درستی گفتار و رفتارشان مُهر تایید زده است.

ـ "ما یَنطِقُ عَنِ الهَوَی؛ پیامبر کسی است که هرگز سخنی از روی هوا و هوس نمی­گوید".[1]

ـ "مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ، وَ مَا نَهَاکُم عَنهُ فَانتَهُوا؛ آنچه پیامبر برایتان آورده برگیرید و از آنچه نهی کرده، باز ایستید".[2]

ـ "لَقَد كانَ لَكُم في رَسولِ اللَّهِ أُسوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كانَ يَرجُوا اللَّهَ وَاليَومَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثيرًا؛ ‌مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می‌کنند".[3]

ـ "يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اَطيعُوا اللَّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ؛ ای ايمان آوردگان! خدا را فرمان بريد و پيامبرش و صاحبان امر را اطاعت نماييد".[4]

ـ "إنّما یُریدُ الله لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ اَهلَ البَیت وَ یُطَهِّرَکُم تَطهِیرَا؛ همانا خداوند اراده کرد که شما خاندان اهل ‏بیت را از هر گناه و اشتباهی دور نگه دارد".[5]

و آیات فراوان دیگری که همگی به پیروی از پیامبر و به تبع ایشان، از اهل بیتＤ، فرا می‌خواند.[6]

نماز خوبان/ سیره پیامبر و اهل بیتＤ

اینکه چگونه باید نماز بخوانیم و چه چیزهایی را مراعات نماییم، اینکه حالات این الگوهای همیشگی در نماز چگونه بوده و هنگام نماز چه حالات معنوی و زیبایی داشتند، آگاهی و اطلاع از این موارد، باعث می‌شود سعی نماییم خودمان را به ایشان نزدیک نماییم و نمازی مشابه نماز این بزرگواران اقامه نماییم. اکنون به برخی از حالت‌های پیامبرＢ و ائمهＤ در نماز اشاره می‌کنیم.

پیامبر اعظمＢ می‌فرمودند: "صَلُّوا کَمَا رَأیْتُمُونِی اُصَلِّی؛ همان‌گونه که من نماز مي‌خوانم، شما نیز بخوانید".[7] یعنی شکل نماز و کیفیت را باید از ایشان آموخت تا نماز مقبول و مطابق دستور خدا اقامه نماییم و از نماز خود، بهترین توشه‌های معنوی را برداشت نماییم.

در حالات پيامبر گرامى اسلامＢ می‌خوانیم که آن‌قدر براى نماز و عبادت مى‌ايستاد كه پاهايش ورم مى‌كرد، آن‌قدر نماز شب مى‌خواند كه چهره‌اش زرد مى‌شد و آن‌قدر در حال عبادت مى‌گريست كه بى‌حال مى‌گشت. شخصى به آن حضرت عرض كرد: مگر نه اين است كه خداوند گناه گذشته و آينده تو را بخشيده است، چرا خود را اين‌گونه زحمت مى‌دهى؟ حضرت در پاسخ فرمود: "افلا اكون عبدا شكورا؛ آيا بنده سپاسگزار خدا نباشم؟".[8]

نقل شده است که چون وقت نماز مى­رسید، چنان منقلب مى­شد که گویا از مدت‌ها قبل منتظر فرا رسیدن چنین وقتى بوده و در این حال نه او کسى را مى‌شناخت و نه کسى او را.[9]

روزى به ابوذر غفارى فرمود: ‌اى اباذر! خداوند متعال، نماز را محبوب دل من ساخته، همان­گونه که غذا را محبوب دل گرسنگان و آب را مطلوب تشنگان قرار داده است؛ ولى گرسنه و تشنه از غذا و آب سیر مى­شوند، اما من هرگز از نماز سیر نمى­شوم.[10]

همسر پیامبرＢ گفته است: با یکدیگر سخن می‌گفتیم، همین­که موقع نماز می‌شد، رسول خداＢ حالتی به خود می‌گرفت که گویی نه او ما را می‌شناخته و نه ما او را می‌شناخته‌ایم.[11]

نماز مولای متقیانＡ

حضرت علیＡ انس عجیبی با نماز داشت و همواره نمازی عاشقانه و عارفانه به‌جا می‌آورد. آن حضرت در عبادت، عابدترین مردم بود؛ نماز و روزه‏اش از همگان بیشتر بود و مردم نماز شب و ملازمت بر اذکار و مستحبات را از او آموختند.[12]

نمونه‌ای از نماز و عبادت علیＡ

"ابو درداء" در مسجد مدینه خطاب به مردم گفت: آیا به شما بگویم، پارساترین و عابدترین مردم کیست. گفتند: چه کسی است؟

پاسخ داد: امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب５. آن‌گاه خاطره‌ای نقل می‌کند: ما و تعدادی از کارگزاران با علیＡ در یکی از باغ‌هاي مدینه کار می‌کردیم. به هنگام عبادت علیＡ را دیدم، که از ما فاصله گرفت و در لابه‌لای درختان ناپیدا شد. با خود گفتم: شاید به منزل رفته است. چیزی نگذشت که صدای حزن‌آور علیＡ را در حال عبادت شنیدم که با خدا راز و نیاز می‌کند.

به دنبال آن حضرت رفتم تا به آن حضرت رسیدم و در کناری بی‌حرکت ایستادم، پس حضرت در دل شب چند رکعت نماز خواند و مشغول دعا و گریه و انابه شد تا اینکه دیگر صدای حضرت را نشنیدم و دیدم بی‌حرکت افتاده و آن‌قدر گریه کرده که بدن او بی‌حرکت شده است. با خود گفتم: شاید از خستگی کار و شب‌زنده‌داری خواب رفته است، کمی صبر کردم، خواستم او را بیدار کنم. هرچه تکانش دادم، بیدار نشد. خواستم او را بنشانم، نتوانستم. با گریه گفتم: "اِنا لله و انا الیه راجعون" به خدا علی بن ابیطالب مُرد. فوراً به منزل فاطمه رفتم و گریان و شتاب‌زده خبر را گفتم.

حضرت زهرا فرمود: ابو درداء به خدا علیＡ مانند همیشه در عبادت از خوف خدا بی‌هوش شده است.

آب بردم و به صورت امامＡ پاشیدم، به هوش آمد. وقتی مرا گریان دید، فرمود: پس چه حالی پیدا می‌کنی، اگر هنگامی که مرا در قیامت برای حساب فرا می‌خوانند، مشاهده کنی.

ابو درداء می‌گوید: به خدا سوگند که این حالت را در هیچ کدام از یاران رسول خداＢ ندیدم.‌[13]

الان…؟

هنگامى كه امام علىＡ در "جنگ صفين" سرگرم نبرد بود، در ميان هر دو صفِ كارزار، مواظب آفتاب بود (تا ببيند هنگام نماز فرارسيده يا نه؟).

"ابن عباس" به ايشان عرض كرد: يا اميرالمؤمنين! در اين هنگام كه مشغول جنگ هستيم، اين چه كارى است كه انجام مى‌دهى؟

حضرت فرمودند: منتظر زوال هستم تا نماز بخوانم؟ ابن عباس عرض كرد: يا اميرالمؤمنين! آيا در اين هنگام كه سرگرم جنگ هستيم، وقت صحبت از نماز است؟ اميرالمؤمنينＡ فرمودند: "ما براى چه با اينان جنگ مى‌كنيم؟ ما به خاطر برپایی دین خدا و نماز با آنان مى‌جنگيم".[14]

در حالات حضرت علیＡ چنین آمده: به هنگام نماز، رنگ و رخسارش تغییر مي‌کرد و بدن مبارکش به لرزه می‌افتاد و می‌فرمود: وقت ادای امانتی است که خداوند آن را به آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه نموده ولی آنها از قبول آن خودداری کردند و انسان آن را قبول کرد و حال آنکه من ضعیف هستم و نمی­دانم خوب می­توانم آن امانت را ادا کنم یا خیر".[15]

نماز حضرت زهرا

 درباره روش زندگی و سیره نمازی آن حضرت نقل شده است: "کانَتْ فاطمة تَنْهَجُ فی الصلاةِ مِنْ خَیفَةِ اللهِ تعالی؛ حضرت فاطمه در نمازش از ترس خدا نفس نفس می‌زد [و گریه در گلویش می‌شکست] ".[16]

حضرت فاطمهＣ هنگامی که به عبادت می­ایستاد، بدنش از ترس مقام خداوند می­لرزید و با تمام وجود به عبادت روی می­آورد و موجب فخر خداوند بر فرشتگان بود. نقل است که حضرت از خوف خداوند در نماز نفس‌نفس می­زد.[17]

امام حسن مجتبیＡ می‌فرماید: "در شب جمعه، مادرم را دیدم که تا صبح در حال رکوع و سجود بود، به او گفتم: ‌ای مادر! چرا همان‌طوری که برای دیگران دعا کردی برای خود دعا نکردی؟ فرمود: "الجار ثم الدار؛ اول همسایه، سپس خانه خود".[18]

معنویت و نماز حضرت آن‌چنان بود که به فرموده امام صادقＡ: "حضرت زهرا هرگاه در محراب عبادت مى‏ايستاد، نورش براى اهل آسمان مى‏درخشيد، همچنان‌كه ستارگان براى ما زميني­ها درخشش دارند".[19]

نکته جالب آنکه حضرت زهرا به عنوان مادر خانه، با این روش نه تنها خودشان نسبت به نماز اهتمام داشتند، بلکه به فرزندان خود نیز آموزش نماز می‌دادند و این شیوه الگویی برای همه مادران است که با خواندن نماز در منزل، فرزندان را نیز به نماز تشویق نمایند.

نماز فرزندان حضرت زهرا

فرزند اول حضرت زهرا، امام حسن مجتبیＡ نیز هرگاه برای نماز برمی‌خاست، بهترین لباس خود را می‌پوشید و می‌فرمود: خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد؛[20] و زمانی که به سوی مسجد حرکت می‌کرد، وقتی به در مسجد می‌رسید، سرش را به سوی آسمان بلند می‌کرد و با خشوع مخصوص می‌گفت: "الهی ضیفک ببابک، یا محسن قد اتاک المسییء، فتجاوز عن قبیح ما عندی بجمیل ما عندک یا کریم؛ خدایا ! مهمان تو به در خانه آمده،‌ای نیکوبخش! گنه‌کاری به محضرت بار یافته، پس به لطف و کرمت، از گناهانم بگذر، ‌ای خدای بزرگوار!‌"[21]

نقل شده: هرگاه صدای مؤذن را می‌شنید، رخسارش متغیر می‌شد و رنگشان به زردی می‌گرایید. وقتی از آن بزرگوار علت آن را پرسیدند، فرمود: "خدای متعال، مؤذن را به سوی من فرستاده که از من بخواهد خدمت ویژه نماز را انجام دهم و من نمی‌دانم آیا آن خدمت و عمل را از من می‌پذیرد یا نه؟ اکنون چگونه رنگم متغیر نگردد".[22]

فرزند دیگر حضرت زهرا یعنی امام حسینＡ نیز حالات ویژه‌ای در نماز داشت و در هیچ حالت و موقعیتی، نماز خود را ترک ننمود؛ حتی در روز عاشورا و در آن کارزار حق و باطل، نماز خویش را بجا آورد.

نقل شده: هرگاه امام حسینＡ وضو می­گرفت، رنگ چهره­اش تغییر می­کرد. به ایشان عرض کردند: "چرا چنین حالتی به شما دست می­دهد؟" حضرت فرمود: "سزاوار است بر آن کسی که می­خواهد بر خداوند وارد شود که حالش چنین باشد!‌"[23]

نماز دختر حضرت زهرا

حضرت زینب کبری نیز در خضوع و خشوع و عبادت و بندگی، وارث مادرش حضرت فاطمه بود و اکثر شب‌ها به تهجد صبح می‏کرد و دائماً قرآن تلاوت می‏فرمود. برخی از مورخین می‏نویسند: تهجد و شب زنده‏داری حضرت زینب کبری در تمام عمرش ترک نشد، حتی شب یازدهم محرّم سال ۶۱ هجری، با آن همه فرسودگی و خستگی و دیدن آن مصیبت‌های دلخراش. حضرت سجادＡ می‏فرماید: آن شب دیدم که عمه‏ام حضرت زینب کبری در محراب عبادت، مشغول نماز است. امام زین العابدینＡ همچنین فرمود: "عمه‏ام با این همه مصیبت و سختی‌های وارده از کربلا تا شام، نوافلش را ترک نکرد و در يکي از منازل ديدم نشسته مي‏خواند، علت اين کار را پرسيدم، پاسخ داد: به خاطر شدت گرسنگي و ضعف، سه شبانه‏روز است که ديگر نمي‏توانم ايستاده نماز بخوانم؛ زيرا حضرت، غذاي خود را بين کودکان تقسيم مي‏کرد؛ چون دشمن به هر کدام ما در شبانه‌روز فقط يک قرص نان مي‏داد".

و نیز روایت است: امام حسینＡ برای وداع با حضرت زینب کبری آمدند و فرمودند: "یَا اُختَاهُ لاتَنسِینِی فِی نَافِلَةِ اللَّیلِ؛ خواهرم! مرا در نماز شب فراموش مکن!‌".[24]

[1]. نجم: 3.

[2]. حشر: 7.

[3]. احزاب: ۲۱.

[4]. نساء: 59.

[5]. احزاب: ‏33.

[6]. نک: ‌"وَأَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ (مائده: 92)؛ و أَطيعوا الله والرَسول (آل عمران: 132و32)؛ وأَطيعوا اللهَ ورَسوله اِن كنتم مؤمنين (انفال: 1)؛ و ما كان لِمؤمن و لا مُؤمنة اِذا قضي الله و رَسولُه أَمراً أن يكون لَهم الخيرة مِن أمرهم و مَن يعص الله و رَسوله فقد ضَلّ ضَلالاً مُبيناً (احزاب: 36)؛ اِن كنتم تُحبون الله فاتَبعوني يُحببكم الله (آل عمران: 31) و... .

[7]. محمدبن اسماعيل بخارى، صحیح بخاری، ج1، ص155؛ محمدحسن نجفى، جواهر الکلام، ج8، ص5.

[8]. شيخ كلينى، کافی، ج2، ص‌95؛ ‌علامه مجلسى، بحارالانوار،  ج10، ص40.

[9]. ميرزا حسين نورى، مستدرک الوسائل، کتاب الصلاة، باب 2، حدیث 17.

[10]. شيخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج‌7، ص‌304 و 306 از ابواب صوم مندوب.

[11]. همان، ص‌264؛ علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 81، ص‌263.

[12]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج‌1، ص‌27.

[13]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج‌2، ص‌124.

[14]. علامه مجلسى، بحارالانوار، ج‌83، ص‌23.

[15]. همان، ج‌81، ص‌248.

[16]. ابن فهد حلی، عدة الداعی، ص‌139؛ علامه مجلسى، علامه مجلسى، بحارالانوار، ج‌27، ص‌400.

[17]. علامه مجلسى، بحارالانوار، ج‌84، ص‌285.

[18]. همان، ج‌43، ص‌81، روایت 3.

[19]. شيخ صدوق، علل الشرایع، ج1، ص181؛ علامه مجلسى، بحارالانوار، ج43، ص12.

[20]. شيخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج4، ص455.

[21]. شيخ عباس قمى، منتهی الامال، ج‌1، ص‌267.

[22]. نماز و عبادات حضرت امام حسن مجتبیＡ، ص 17.

[23]. فيض كاشانى، محجة البیضاء، ج 1، ص‌351.

[24]. جعفر النقدی، زینب الکبری، ص‏‏‏66.