راهبرد محتوایی

یگانه معیاری که قرآن مجید ملاک فضیلت انسان اعم از زن و مرد معرفی می‌کند، "ایمان و عمل صالح" است که به دنبال خود "حیات طیبه" را به ارمغان می‌آورد که موجب تحقق مدینه فاضله و جامعه‌ای عاری از گناه و هواپرستی، و ظلم و طغیان و استکبار است.

در این معیار، فرقی بین ثروتمند و فقیر، کوچک و بزرگ، باسواد و بی‌سواد، و زن و مرد نمی‌گذارد: "مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیوةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ؛ هر کس کار شایسته‌ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان دارد، او را به حیاتی پاک زنده می‌داریم و پاداش آنها را به بهتر از اعمالی که انجام می‌دادند، خواهیم داد".^[1]

حکم شرعی

یکی از ‌شرایط صحت نماز بجا آوردن ارکان نماز است. ارکان نماز پنج چیز است که عبارتند از:

۱. نیت؛

۲. تکبيرة الاحرام؛

۳. قیام (در هنگام تکبيرة الاحرام و هنگام رفتن به رکوع)؛

۴. رکوع؛

۵. دو سجده.

اگر کسی سهواً و از روی ندانستن و حواس‌پرتی هم این موارد را انجام ندهد، نمازش باطل است.

روایت

پیامبرＢ: "اوّلُ مَا ينظر في عَمَلِ الْعَبْدِ في يوم القيامة فى صَلاتِهِ؛ اولين چيزي كه روز قيامت در اعمال بنده مورد توجه قرار مي‌گيرد، نماز اوست".^[2]

مقدمه بحث (داستان)

امام صادقＡ فرمودند: شنیدم که مردم کسی را به عقل و درایت ستوده، از او تعریف و تمجید می­کردند. دوست داشتم او را از نزدیک ببینم؛ به سراغش رفتم؛ دیدم جمعی دورش حلقه زده‌اند. صبر کردم تا از مردم جدا شد و به راه افتاد. دنبالش رفتم. سر راهش به دکان نانوایی رسید؛ ایستاد. دیدم از غفلت نانوا استفاده کرد و دو عدد نان برداشت و زیر لباسش پنهان کرد.

تعجب کردم. آیا مؤمن و دزدی؟ با خود گفتم: شاید با نانوا حساب و داد و ستدی دارد. از آنجا گذشت و به مغازه میوه‌فروشی رسید و ایستاد. آنجا هم مرد میوه‌فروش را غافلگیر کرد و دو انار از سبد میوه او برداشت و زیر لباسش پنهان کرد. تعجب من بیشتر شد. باز گفتم: شاید با میوه‌فروش هم حسابی دارد؛ اما چرا غافلگیرانه عمل می‌کند؟

از آنجا گذشت؛ به فقیر بیماری رسید و آن دو نان و دو انار را به او بخشید. من دیگر تأمل نکرده، جلو رفتم و از راز کارش جویا شدم. نگاهی به من کرد و گفت: تو شاید "جعفربن محمد" باشی؟

گفتم: بله، من جعفربن محمد هستم.

گفت: تو وقتی از دین جدت بی‌خبر باشی، تنها انتساب به او چه سودی برای تو خواهد داشت؟

گفتم: چگونه من از دین جدم بی‌خبرم؟

گفت: قرآن، کتاب خدا می‌فرماید: "هر کس حسنه و کار نیکی انجام دهد ده برابر پاداش خواهد داشت و هر کس گناهی مرتکب شود، بیش از یک مجازات نخواهد داشت".

من دو نان و دو انار دزدیدم؛ مجموعاً چهار گناه مرتکب شدم و چون همه آن چهار را صدقه داده‌ام (به حساب یک حسنه به ده ثواب) پس چهل ثواب به دست آورده‌ام. وقتی چهار گناه از چهل ثواب کم کنی، سی و شش ثواب برایم باقی مانده است.

اینک دیدی که تو از دین جدت بی‌خبری؟

گفتم: مادرت در عزایت بگرید؛ تو از کتاب خدا بی‌خبری که می‌فرماید: "إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِين؛ خداوند اعمال نیک را فقط از افراد باتقوا می‌پذیرد".^[3]

صدقه و انفاق مال از پرهیزکاران مقبول است، نه از دزدان و خیانتکاران. تو که دو نان و دو انار دزدیدی، چهار گناه مرتکب شدی و چون آنها را که مال مردم بود، بدون رضایت صاحبانش به دیگری دادی، چهار گناه دیگر به گناهان چهارگانه خویش افزودی. حال آیا من جاهل به دین جدم هستم یا تو؟

نگاهی به چهره من کرد و راه خود را در پیش گرفت و رفت.^[4]

ایمان و عمل صالح

یکی از نکات پرکاربرد در آموزه­های دینی، همراهی و مقارنت ایمان و عمل صالح است. در قرآن کريم بيش از پنجاه بار عبارت "الذين امنوا و عملوا الصالحات" تکرار شده است.

عمل صالح آن­قدر اهمیت دارد که حضرت سلیمانＡ چنین دعا می‌کند: "وَقَالَ رَبِّ اَوْزِعْنِی اَنْ اَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی اَنْعَمْتَ‌عَلَیَّ وَعَلَی وَالِدَیَّ وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ وَاَدْخِلْنِی فِی عِبَادِکَ الصَالِحِینَ"؛ و [سلیمان] گفت: پروردگارا توفیقم ده که شکر نعمتت را انجام دهم، آن نعمت‌هایی را که به من و والدینم عنایت نمودی. و مرا به عمل صالح [و خالص] که تو می‌پسندی موفق بدار و مرا به لطف و رحمتت در صف بندگان شایسته [و خاصت] داخل گردان".^[5]

حضرت سلیمانＡ در این آیه سه خواسته از خداوند دارد: 1. توفیق شکر نعمت‌ها براي خود و والدین؛ 2. انجام عمل صالح؛ 3. داخل‌شدن در صف بندگان صالح.

عمل صالح به زبان ساده یعنی عملي که خدا و پیامبر به آن دستور داده‌اند و از انجام آن خشنود می‌گردند. اگر انسان بخواهد اعمالش مورد قبول خداوند متعال واقع گردد، لازم است که رفتارهای نادرست خود را اصلاح نماید و فقط بر طبق آنچه خدا و رسولش فرمان داده‌اند، رفتار نماید.

عمل صالح در واقع، بازتاب بيروني ايمان درونی است. به عبارت دیگر، برای درک حقیقی بودن ایمان افراد، باید به رفتارها و واکنش‌ها و به تعبیری، سبک زندگی آنان نگاه کرد. ایمان و عمل صالح، همانند دو بال پرواز برای رسیدن انسان به سعادت و رضایت خداوند هستند. چه بسا افرادی دارای بال ایمان هستند، ولی بالِ عمل صالح آنان ناقص است؛ برخی هم کارهای خوب و صالح انجام می‌دهند، ولی چون از روی ایمان و برای کسب رضایت الهی نیست، در قیامت به آنان پاداشی تعلق نمی‌گیرد؛ مانند کسی که به خاطر تعریف و تمجید مردم و اینکه اسمش سر زبان‌ها بیفتد و او را به عنوان فرد نیکوکار و صالح بشناسند، اقدام به دستگیری و کمک به نیازمندان، ساخت مسجد و مانند آن می‌نماید، ولی چون اخلاص ندارد، خداوند کارهایش را نخواهد پذیرفت.

در هر صورت، قرآن ارزش واقعي را ايمان و عمل صالح معرفي مي‌كند و مراتب تقرب انسان‌ها و برخورداری از پاداش‌های مضاعف در پيشگاه خداوند را، به عمل صالح آنها وابسته مي‌كند و می‌فرماید: "وَ مَا أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُولَئِكَ لَهُمْ جَزَاءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فى الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ؛ و اموال و فرزندان شما چيزي نيست كه شما را به پيشگاه ما مقرب گرداند. مگر كساني كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده باشند. پس براي آنان دو برابر آنچه انجام داده‌اند پاداش است و آنها در غرفه‌ها[ي بهشتي] آسوده‌خاطر خواهند بود.^[6]

چهار اصل خوشبختی

خداوند در سوره "والعصر" ضمن ضروری دانستن همسویی و همراهی ایمان و عمل صالح، ‌چهار فرمول و قاعده برای تحقق انسانیت انسان و رسیدن به سعادت ترسیم نموده و پیمودن هر راهی جز آن را مساوی با خسران و ورشکستگی می­داند و می‌فرماید:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

وَالْعَصْرِ (1) إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِى خُسْرٍ (2) إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ (۳)

سوگند به زمان، همة انسان‌ها زیانکار و اهل خسرانند، مگر اینکه چهار اصل را در زندگی خود جاری سازند:

یک: اصل ایمان؛

دو: اصل عمل صالح؛

سه: اصل سفارش یکدیگر به حق‌گرایی؛

چهار: اصل سفارش یکدیگر به صبر.

در مورد سوره عصر این نکته را هم اشاره کنیم که خواندن این سوره در نماز، برکات زیادی به همراه می‌آورد؛ همانگونه که امام صادقＡ فرمود: هر کس سوره عصر را در نمازهاي مستحبي خود بخواند "بَعَثَهُ اللَّهُ مُشْرِقاً وَجْهُهُ ضَاحِکاً سِنُّهُ قَرِيراً عَيْنُهُ؛ خدا روز قيامت او را با چهره‌اي درخشان و لباني خندان و چشماني روشن برانگيزد‌"^[7].

ثمرات و دستاوردهای عمل صالح

انجام عمل صالح که برخاسته از ایمان افراد است، آثار و برکات فراوان دنیوی و اخروی دارد كه در آیات و روایات ذکر شده است. در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

1. بخشش گناهان

"وَالَّذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصالِحاَتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سیِّئَاتِهِمْ؛ کساني که ايمان آورده‌اند و اعمال صالح انجام داده‌اند، قطعاً گناهانشان را مي‌پوشانيم".^[8]

همچنین خداوند متعال از تبديل گناهان توبه‌کنندگان و مؤمناني که اعمال صالح انجام مي‌دهند، به حسنات خبر داده و می‌فرماید: "مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً؛ کساني که توبه کنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند پس خداوند گناهانشان را به حسنات تبديل خواهد نمود. خداوند آمرزنده و مهربان است".^[9]

۲. حيات طيبه و زندگی پاکیزه

"مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیوةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ؛ هر کس کار شایسته انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان دارد، او را به حیاتی پاک زنده می‌داریم و پاداش آنها را به بهتر از اعمالی که انجام می‌دادند، خواهیم داد".^[10]

وقتی عمل انسان صالح و نیک شد، این عمل پسندیده در تمامی شئون مادی و معنوی، فردی و خانوادگی او جریان می‌یابد و سعادت دنیایی و آخرتی را برای او به ارمغان می‌آورد؛ زیرا کسی که به دنبال عمل صالح است، از هرچه ناپسند است دوری کرده و به آنچه خداوند دستور فرموده، اطاعت می‌ورزد و همین مسئله باعث نیکبختی و عاقبت به‌خیری او خواهد شد و زندگی او را سرشار از ایمان و آرامش و معنویت خواهد نمود.

۳. محبوبیت

در پرتو پرهیزگاری و انجام عمل صالح، ابّهت و دوستی انسان در قلب‌ها راه می‌یابد و همگان به دیده­ی عزت و احترام به او خواهند نگریست؛ همانگونه که خداوند متعال نیز یکی از دستاوردهای ايمان و تقوا را وجاهت و شخصيت اجتماعي انسان می‌داند و می‌فرماید: "إنَّ الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصالِحَاتِ سیَجْعَلُ لهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّاً؛ به راستي کساني که ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند، خداي رحمان ايشان را محبوب ديگران مي‌گرداند".^[11]

4. استجابت دعا

"وَيَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَيَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ؛ خداوند متعال وعده داده است که دعاي کساني را که ايمان آورده‌اند و اعمال صالح انجام داده‌اند، مستجاب فرموده و از فضل خود بر ايشان بيفزايد".^[12]

5. فلاح و رستگاري

"فَأَمَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ؛ پس هر كس به درگاه خدا توبه كند و عمل صالح انجام دهد، اميد است از رستگاران باشد".^[13]

6. عاقبت به‌خیری و بهشتی شدن

"الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَ حُسنُ مَئَابٍ؛ کسانی که ایمان و عمل صالح دارند، خوشا به حال آنان، که خوش‌جایگاهی خواهند داشت".

7. ایمن شدن از ترس‌هاي قيامت

"وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخَافُ ظُلْمًا وَلا هَضْمًا؛ کساني که مؤمن‌اند و اعمال صالح انجام مي‌دهند، نه از ستم و نه از نقصان ثواب و حسنات هراسي نخواهند داشت".^[14]

8. برخورداری از پاداش مضاعف و همیشگی

"إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِكَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا؛ مگر کساني که ايمان آورده‌اند و عمل صالح انجام داده‌اند، پس براي ايشان در مقابل آنچه انجام داده‌اند، پاداش مضاعف خواهد بود".^[15]

مصادیق عمل صالح

مصادیق عمل صالح بسیار است که احسان به والدين،^[16] صدقه دادن،^[17] شرکت در راهپیمایی که باعث خشم و ناراحتی دشمنان اسلام می‌شود،^[18] مودّت اهل بيت پيامبراکرمＢ،^[19] و سفارش یکدیگر به حق و صبر،^[20] از جمله آنهاست که در قرآن کریم ذکر شده است. در این مجال، از باب نمونه یکی از آیات مربوطه را مورد اشاره قرار می‌دهیم.

نماز؛ مصداق عمل صالح

خداوند در آيه ۸۲ سوره بقره وعده بهشتی‌شدن اهل ایمان و اهل عمل صالح را اعلان فرمود: "و الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أولئِکَ أصْحابُ الْجَنَّه هُمْ فيها خالِدون". سپس در آیه بعدی به برخي از مصاديق اعمال صالح مي‌پردازد و می‌فرماید:

"لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ".

یک: جز خدا را نپرستيد؛

 دو: به پدر و مادر و خويشان و يتيمان و مستمندان احسان كنيد؛

سه: با مردم [به زبان] خوش سخن بگوييد؛

چهار:‌ نماز را به پا داريد و زكات را بدهيد.

در این آیه اقامه نماز به عنوان عمل صالح ذکر شده است. همچنین در آیه 277 سوره بقره می‌خوانیم: "إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ آنان که اهل ایمان و نیکوکارند و نماز به پا دارند و زکات بدهند، آنان را نزد پروردگارشان پاداش نیکو خواهد بود و هرگز ترس (از آینده) و اندوه (از گذشته) نخواهند داشت".^[21]

از مولاى متقيان اميرمؤمنانＡ نیز روايت شده كه مراد از عمل صالح، نمازهاى واجب پنجگانه است، چنان‌كه در قرآن مجيد آمده: "وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ؛^[22] و آنان كه نماز را اقامه كرده‌اند، داراى پاداش‌اند؛ زيرا ما پاداش اصلاح‌گران را ضايع و تباه نمي­كنيم".^[23]

نتیجه‌گیری

گفتیم که عمل صالح هر رفتار و عملی است که در دین بدان سفارش شده و رسول خداＢ نیز بر آن تأکید داشتند. به‌راستی چه عملی پرسفارش‌تر و مؤکدتر از نماز وجود دارد؟

این همه آیات و روایات پیرامون نماز وارد شده و نیز سیره عملی پیامبر و دیگر پیشوایان معصومＤ در اقامه کامل و دقیق نماز، سند و گواهی مطمئن بر عمل صالح بودن نماز دارد.  نمازی که به فرموده پیامبرＢ: "اوّلُ مَا ينظر في عَمَلِ الْعَبْدِ في يوم القيامة فى صَلاتِهِ؛ اولين چيزي كه روز قيامت در اعمال بنده مورد توجه قرار مي‌گيرد، نماز اوست".^[24]

و به فرمایش حضرت علیＡ، وسيله تقرب به پروردگار است: "الصَلاةُ قُرْبانُ كُلِّ تَقِىٍّ؛ نماز وسيله تقرب هر پرهيزكاري است".^[25]

نماز نه‌تنها عمل صالح، بلکه برترین اعمال است؛ همانگونه که حضرت عليＡفرمود: "اُوصِيكُم بالصلاةِ وَ حِفْظِهَا فَاِنَّهَا خَيْر العَمَل؛ شما را به نماز و حفظ آن سفارش مي‌كنم، به‌درستي كه بهترين اعمال نماز است".^[26]

ان‌شاءالله همة ما بتوانیم با اقامه نماز اول وقت و نیز شرکت در نماز جماعت مسجد، این عمل صالح را به بهترین نحو انجام داده و رضایت خداوند را کسب نماییم.