پاسخ: همان گونه که می دانید، نماز دارای سه سلام است: "السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته"، "السلام علینا و علی عباد الله الصاحین" و "السلام علیکم و رحمة الله و برکاته". [1] مراجع عظام هر سه اینها را با هم واجب نمی دانند، و در این که کدام یک از اینها واجب و کدام یک را باید از باب احتیاط خواند، و یا مستحب است، دیدگاه های مختلفی از سوی فقها مطرح شده است.

سلام در زبان و ادبیات عرب به معنای درود بوده و از این باب هم در زمان ملاقات و هم در زمان خداحافظی کاربرد دارد، و مختص موقعیّتی خاص نیست. از این باب، استفاده از این کلمه در پایان نماز امری عجیب نبوده و در ادبیات عرب، استفاده ای رایج است.

اما برای این که مشخص شود در سلام اول، دوم و سوم نماز چه کسانی منظور هستند و این سلام و درود ما متوجه چه کسانی ست، لازم است که در معنای آن تأمّلی کنیم. در ترجمه ای که از این سه سلام در رساله های فقهی آمده، می توان هدف و مقصود از اینان را به دست آورد:

سلام اول " درود و سلام بر تو ای پیامبر، و رحمت و برکات خدا بر تو باد".

سلام دوم: "درود و سلام از خداوند عالم بر ما نماز گزاران و تمام بندگان خوب او".

سلام سوم: "درود و سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما مؤمنان باد". [2]

با توجه به ترجمه ای که برای سه سلام شده، مشخص می شود که ضمیرهای در آن به چه کسانی برگشت می کند.

در مورد ضمیر «علیکم» در سلام سوم، نیز روایاتی وجود دارد که موارد خاصی را بیان می کنند؛ اما مصداق کامل این ضمیر را همان طور که در ترجمه آمده مؤمنان ذکر کرده اند.

امام صادق (ع) نیز در حدیثی معنای سلام را این گونه بیان کردند: «معنای سلام در انتهای نماز، امان است؛ یعنی، کسی که امر خداوند و سنت پیامبر (ص) را با اخلاص و خشوع انجام می دهد، برای او از بلای دنیا امان و از عذاب آخرت نجات است. سلام اسمی از اسمای الاهی است». [3]

در باره حکمت ذکر سلام نیز می توان احتمالاتی داد. از آن جا که نماز گفت و گویی بین عبد و خالق است، گفته می شود دعای پس از نماز توسط خداوند مستجاب می شود و ما با این سلام، درود و رحمت خداوند را برای پیغمبر، خود و نمازگزاران دیگر می خواهیم که خود امری با ارزش بوده و می تواند خاتمه ای عالی برای نماز باشد و انسان با این سلام از نماز خارج شود، و روایت امام صادق (ع) که سلام نماز را به معنای امان ذکر فرمودند، با این معنا همخوانی دارد.

در انتها لازم به ذکر است که تفاسیر عرفانی بسیاری برای این سلام ها آورده شده که ذکر موردی از آن می تواند مفید فائده واقع شود. امام خمینی (ره) در تشریح سلام نماز می گوید: "بدان که عبد سالک چون از مقام سجود که سر فنا است، به خود آمد و حالت سهو و هوشیاری برای او دست داد و از حال غیبت از خلق به حال حضور رجوع کرد، سلام دهد به موجودات- سلام کسی که از سفر و غیبت مراجعت نموده. پس در اول رجوع از سفر، سلام به نبی اکرم دهد ... و پس از آن، به اعیان دیگر موجودات به طریق تفصیل و جمع توجه کند". [4]



[1] . شیخ طوسی، التهذیب، ج2، ص93، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365 ش.

[2] . حسینی سیستانی، سید علی، توضیح المسائل. ص 218 ، انتشارات سرور، قم، 1418 ق.

[3] . علامه مجلسى، بحار الأنوار، ج 82، ص 308، مؤسسة الوفاء، بیروت - لبنان، 1404 ق.

[4] . امام خمینی، آداب نماز، ص 366، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1370 ش.