پاسخ: مفسران شیعه و سنی با استناد به روایات وارد شده در باب تغییر قبله می‌گویند؛ رسول خدا بعد از نبوت 13 سال در مکه و سپس 17 یا 19ماه در مدینه به سوی بیت المقدس نماز گذاردند، سپس روز دوشنبه نیمه ماه رجب در سال دوم هجری دو ماه قبل از جنگ بدر در مسجد بنى سلمه یا بنی سالم پیامبر(ص) در حال خواندن نماز ظهر بوده‌اند که بعد از خواندن دو رکعت، آیه تغییر قبله از بیت المقدس به مکه نازل شد جبرییل دست پیامبر(ص) را گرفت و روى آن‌حضرت را به سوی کعبه بر گرداند، آن‌گاه مردم هم متابعت کردند تا آن‌که مردها به جاى زن‌ها و زن‌ها جاى مردها قرار گرفتند.
ممکن است سؤالی به ذهن خطور کند و آن این‌که؛ چگونه این تغییر مکان و حرکت در وسط نماز موجب باطل شدن نماز نشده است؟ در جواب گفته می‌شود؛ منع از حرکت هنگام نماز در حالت عادی و حکم اوّلیه است، اما در صورت دستور پروردگار متعال مبنی بر چنین حرکتی، آن هم در حال ضرورت، بی‌تردید این حرکت مبطل نماز نخواهد بود؛ زیرا اعتبار اجزا و شرایط نماز از سوی شارع صورت گرفته و در مواقع ضرورت یا حتی غیر ضرورت، شارع می‌تواند برخی از اجزا و شرایط را نادیده بگیرد.

پاسخ تفصیلی
از این‌که بیت المقدس زمانی قبله مسلمانان بود اختلاف دیدگاه وجود ندارد، اما در کیفیّت و چگونگی نماز خواندن رسول خدا(ص) به سوی بیت المقدس و همچنین در برهه زمانی آن میان مردم اختلاف است. گروهی می‌‌گویند: «پیامبر اسلام(ص) تا هنگامى که در مکّه بود و حتی بعد از هجرت به مدینه فقط به سوى بیت المقدّس نماز می‌‌گذاشت، این موضوع هم چنان ادامه داشت تا این‌که خداوند حکیم دستور به تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه را صادر فرمودند.[1]
برخی می‌گویند: «آن‌حضرت تا هنگامى که در مکّه اقامت داشت به سوى کعبه نماز مى‌‏خواند و از وقتى که به مدینه آمد مأمور شد که به سوى بیت المقدس نماز بخواند تا این‌که مجدداً مأمور گردید که به سوى «کعبه» نماز بگزارد».[2]
عده‏‌اى معتقدند: «آن‌حضرت در مکّه به سوى بیت المقدس نماز می‌‌خواند، ولى خانه کعبه را نیز میان خود و بیت المقدّس قرار می‌‌داد و در هر نقطه‌‏اى که این عمل ممکن نبود نماز نمی‌‌خواند».[3]
چرایی و چگونگی تغییر قبله
مفسران شیعه و سنی با استناد به روایات، درباره حادثه تغییر قبله و زمان وقوع آن، می‌‌گویند: «تغییر قبله، روز دوشنبه نیمه ماه رجب در سال دوم هجری، دو ماه قبل از جنگ بدر در مسجد بنى سلمه یا بنی سالم اتفاق افتاد.[4] شرح ماجرا چنین است؛ رسول خدا(ص) بعد از نبوت، 13 سال در مکه و سپس 17 یا 19ماه در مدینه به سوی بیت المقدس نماز گذاردند، اما دوست داشت قبله مسلمانان کعبه باشد؛ زیرا کعبه قبله جد پیامبر(ص) حضرت ابراهیم و مرکز توحید بود و بسیار مورد توجه عرب‌ها قرار داشت و اگر کعبه قبله مسلمانان مى‏شد، این امر در گرایش مردم به اسلام، تأثیر به سزایى داشت، از طرفی یهودی‌ها نیز پیامبر اکرم (ص) را سرزنش می‌کردند می‌گفتند شما پیرو قبله ما هستی؛ از این‌رو رسول خدا به شدت ناراحت و غمگین شد، شبى از منزل خود بیرون آمد و پیوسته از هر طرف، صورتش را به سوی آسمان می‌کرد تا صبح شد نماز صبح را خواند، سپس چون ظهر شد آن‌حضرت دو رکعت از نماز ظهر را بجا آورد آیه تغییر قبله[5] نازل شد، جبرییل دست پیامبر(ص) را گرفت و روى آن‌حضرت را به سوی کعبه بر گرداند، آن‌گاه مردم هم متابعت کردند تا آن‌که مردها به جاى زن‌ها و زن‌ها جاى مردها قرار گرفتند.[6] پس اوّل نماز آن حضرت به سوی بیت المقدس بود و آخر آن به سوی کعبه،[7] سپس این خبر به مسجدی که در مدینه بود رسید و اهل آن مسجد دو رکعت از نماز عصر را خوانده بودند و بقیّه نماز را به سوی کعبه بجا آوردند.[8]
البته ممکن است شبهه‌ای در ذهن انسان ایجاد شود که حرکت در هنگام نماز موجب بطلان نماز می‌شود، پس حرکت و جابجا شدن زنان و مردان نمازگزار هنگام تغییر قبله موجب بطلان نماز آنان شده است؟ در جواب این شبهه باید گفت؛ منع از حرکت هنگام نماز در حالت عادی و از احکام اوّلیه است، اما در صورت دستور پروردگار مبنی بر چنین حرکتی، مسلماً این حرکت موجب بطلان نماز نخواهد بود؛ زیرا اعتبار اجزا و شرایط از سوی شارع صورت گرفته و در مواقع ضرورت یا حتی غیر ضرورت، شارع می‌‌تواند برخی از اجزا و شرایط را نادیده بگیرد.
به عنوان نمونه شارع مقدس یکی از شرط‌‌‌‌های صحت نماز را وضو و در برخی موارد غسل قرار داده و فرمود: «اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید! هنگامى که به نماز مى‌‏ایستید، صورت و دست‌‌ها را تا آرنج بشویید! و سر و پاها را تا برآمدگى پشت پا مسح کنید! و اگر جنب باشید، خود را بشویید (و غسل کنید)».[9]
اما در موارد ضرورت، این شرط را بر داشته و فرمود: «اگر بیمار یا مسافر باشید، یا یکى از شما از محل پستى آمده [قضاى حاجت کرده‏]، یا با زنان تماس گرفته (و آمیزش جنسى کرده‌‏اید)، و آب (براى غسل یا وضو) نیابید، با خاک پاکى تیمم کنید».[10]
یا مانند این‌که یکی از مبطلات نماز، کارى است که صورت نماز را به هم بزند. اما در مواقع ضرورت مثل کشتن عقرب، حفظ کردن مال، ساکت کردن و بغل کردن و شیر دادن بچه و اشاره کردن با دست، اشکال ندارد.[11]
از این بیان روشن شد که جابجایی نمازگزاران در هنگام تغییر قبله؛ اوّلاً: به دستور پروردگار بود. ثانیاً: به دلیل موقعیت جغرافیایی بیت المقدس و کعبه، جابجایی برای برگشتن به سوی کعبه یک امر ضروری و اضطراری بوده است. بنابر این، نماز را باطل نکرده، بلکه خلاف آن موجب بطلان نماز می‌‌شد.

[1]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 1، ص 421، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[2]. همان.
[3]. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج 1، ص 132، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415ق.
[4]. کاشانی، ملا فتح الله، خلاصة المنهج، تحقیق، شعرانی‏، ابوالحسن، ج 1، ص 85، اسلامیة، تهران، 1373ق؛ کاشفی سبزواری، حسین بن علی، مواهب علیه، تحقیق، جلالی نائینی‏، سید محمد رضا، ص 44، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، تهران، 1369ش؛ نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، ج ۱، ص ۳۱۲، اسلامیة، تهران، چاپ اول، 1398ق؛ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق، المرعشلی‏، محمد عبد الرحمن، ج 1، ص 112، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1418ق؛ ابن عجیبه، احمد بن محمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق، قرشی رسلان، احمد عبدالله، دکتر حسن عباس زکی، ج 1، ص 177، قاهره، 1419ق.
[5]. «قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ». بقره، 144.
[6]. چون بیت المقدس تقریبا در سمت شمال بود، در حالى‌که کعبه درست در سمت جنوب قرار داشت؛ از این‌رو برای استقبال به کعبه چنین جابجایی صورت گرفت؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 491، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[7]. چون اول نماز آنها رو به بیت المقدس و آخر نمازشان رو به کعبه بود، آن مسجد را مسجد دو قبله نامیدند.
[8]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج 1، ص 63، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1404ق؛ فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج 1، ص 199، الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415ق؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ج‏ 1، ص 112؛ البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ج ‏1، ص 177؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 274 – 275، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413ق.
[9]. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا». مائده، 6.
[10]. «وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى‏ أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً». مائده، 6.
[11]. امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج 1، ص 628، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، 1424ق.