پاسخ: این که گفته می شود نماز اول وقت به واسطه همسان شدن با نماز "امام زمان" پذیرفته و در درگاه خداوند مقبول است ، کلام معصوم نیست و قابل توجیه نیست . در آیات و روایات شرایط و مراحل قبولی عبادات هفت چیز ذکر شده که عبارتند از:
1- شرط اعتقادی; 2 - شرط ولائی; 3 - شرط اخلاقی; 4 - شرط اقتصادی; 5 - شرط اجتماعی; 6 - شرط خانوادگی، 7- حضور قلب
1- شرط اعتقادی:
نمازگزار باید ایمان به خدا داشته باشد. قرآن مجید می‏فرماید :عمل صالح زن و مرد با ایمان است که موجب زندگی پاک می‏شود.(1)
در جای دیگر می‏فرماید: نداشتن ایمان مایه بی ثباتی اعمال است.(2)
2 - شرط ولائی:
یعنی برخورداری از ولایت و رهبری صحیح و آسمانی همچون امام علی بن ابی طالب(ع) و فرزندان حضرت که همه بندگان خدایند. بندگی‏ها، نماز، حج و جهاد را در مسیر الهی قرار می‏دهد و به آن ها جهت شایسته می‏بخشد. امام باقر(ع) فرمود: کسی که به خدا ایمان دارد و عبادت‏های طاقت فرسا انجام می‏دهد، ولی امام لایقی از طرف خدا ندارد ،تلاشش بی‏فایده است.(3)
3 - شرط اخلاقی(تقوا):
خدا تنها از اهل تقوا می‏پذیرد ، مثل داستان فرزندان حضرت آدم که هر دو قربانی کردند; ولی قربانی یکی پذیرفته شد . عزم بر انجام واجبات الهی و ترک محرمات نشانه تقوا است.
4 - شرط اقتصادی:
ادای حق مردم; ادای حقوق محرومان در درجه‏ای از اهمیت است که گاهی قبولی عبادت بستگی به آن دارد. پرداختن زکات با داشتن درآمد مشروع از این نمونه‏هاست. امام رضا(ع) فرمود: «هر کسی نماز بخواند ، ولی زکات نپردازد، نمازش قبول نمی‏شود». (4)
5 - شرط اجتماعی:
خیرخواهی نسبت به دیگران، حفظ پیوندهای اجتماعی و اخوت میان مسلمانان و روابط شایسته و نیکو میان پیروان اسلام با اهمیت است.
6 - شرط خانوادگی:
خوشرفتاری در امور خانوادگی و رعایت حقوق متقابل زن و شوهر، فرزند و پدر و نیز همسایگان را چنان مهم دانسته که بی‏توجهی به آن ها گاهی باعث بطلان عبادات می‏گردد. در این زمینه امام صادق(ع) فرمود: «نماز فرزندانی که با خشم به پدر و مادر خود نگاه می‏کنند، قبول نمی‏شود ،گرچه والدین، نسبت به آنان کوتاهی و ظلمی کرده باشند»(5)
همچنین پیامبر فرمود:« هر کس زن بد رفتار و اذیت کننده‏ای داشته باشد، خداوند نماز و کارهای نیک آن زن را نمی‏پذیرد. مرد نیز چنین است».(6)
وقتی ما از نردبان نماز به معراج می‏رویم که پایه‏های آن روی زمین محکمی باشد; ولی اگر روی یخ لغزنده یا زمین سست قرار داده شود ،بالا رفتن را مشکل یا غیر ممکن می‏سازد. پس قبولی عبادات به خصوص نماز با شرایط و مراحل ذکر شده امکان‏پذیر است.
7- حضور قلب در نماز:
از آیات و روایات استفاده می شود که نماز کامل و حقیقی نمازی است که با حضور قلب و خلوص نیت و همراه با یقین باشد. از امام رضا (ع) نقل شده است : "لا صلاة الا باسباغ الوضو‌ء و احضار النیة و خلوص الیقین و افراغ القلب و ترک الاشتغال و هو قوله"فاذا فرغت فانصب و الی ربک فارغب"؛(7)
نماز کامل باید با وضوی کامل ، با حضور قلب و خلوص، یقین و خالی بودن فکر و ذهن و قلب از توجه به دنیا باشد، همان طور که خطاب به پیامبر آمده است : "هنگامی که فارغ شدی، به نماز بایست و به سوی پروردگارت بشتاب".
اما این بدان معنا نیست که اگر نماز با این ویژگی ها نبود، باطل است ، بلکه می توان مراتب متعددی برای نماز و نمازگزار تصور کرد. هر چه درجه و مرتبه کمال معنوی بالاتر باشد، نماز بهتر و از درجه ای بالا برخوردار خواهد بود.
نشان قبولی:
امام صادق(ع) فرمود: هر کس دوست دارد بداند نمازش قبول شده یا نه ،ببیند که آیا نمازش او را از گناه و زشتی باز داشته یا نه، پس هر قدر که نمازش او را از گناه بازداشته، به همان اندازه نمازش قبول شده است. (8)
برای حضور قلب تمرکز لازم است . معنی و راه‌های تمرکز حواس در نماز عبارتند از:
تمرکز، یکی از مهم‌ترین رمزهای موفقیت در هر کاری است‌; زیرا درک‌، فهم و لذت بردن از مطالب و موضوعات بستگی به تمرکز دارد. تمرکز عبارت است از حفظ و نگاهداری توجّه و حواس روی موضوعی معین‌، مانند موقعی که انسان به دیدن فیلم جالب و مهیجی مشغول است‌.
استعداد تمرکز، ذاتی نیست‌، تمرکز یک ویژگی اکتسابی است . هر کسی می‌تواند به آن دست یابد. مهم این است که تمرین و پرورش آن فراموش نشود.
تمرکز نسبی است‌. تقویت آن‌گاه بستگی به موضوع مورد نظر دارد . گاهی ساده و گاهی مشکل است‌. به عنوان مثال دست‌یابی به تمرکز در موضوع‌هایی که جنبه تفریحی دارد ، با موضوع‌هایی که جنبه فکری و معنوی دارد ،متفاوت است‌.
بهترین راه ایجاد حضور قلب و توجّه خاطر، مبارزه جدی با هجوم افکار پراکنده و آشفته است‌. در این راه از دو جهت باید گام برداشت‌
الف‌) رعایت عوامل خارجی‌
مقصود از عوامل خارجی‌، عواملی است که مربوط به ظاهر و اطراف نمازگزار است که مراعات آن‌ها نقش عمده‌ای در تمرکز حواس دارد. برخی از این عوامل عبارتند از:
1. دور کردن آنچه فکر انسان را مشغول می‌کند، از جلو چشم و مکان نماز;
2. پرهیز از نگاه کردن به اطراف‌;
3. نگاه کردن به محل سجده در حال قیام‌، بین دو قدم در حال رکوع و دامن یا روی دو پا در حال تشهد و سلام‌;
4. پوشیدن لباس تمیز به ویژه سفید;
5. استعمال بوی خوش‌;
6. داشتن سجاده خاص‌;
7. سر وقت برای نماز برخاستن و بالاخره رعایت تمام آداب مستحبی که به آن‌ها در توضیح المسائل مراجع عظام اشاره شده است‌.
ب‌) توجّه به عوامل داخلی‌
مقصود از عوامل داخلی‌، عواملی است که مربوط به فکر، اندیشه و باطن نمازگزار است و نمازگزار با تأمل و اندیشه می‌تواند علاوه بر خضوع‌، به خشوع در نماز برسد; چنان که قرآن‌کریم یکی از اوصاف مؤمنان را "خشوع‌" در نماز می‌داند "الَّذِین‌َ هُم‌ْ فِی صَلاَ تِهِم‌ْ خَـَشِعُون (مؤمنون‌، 2) آنان که در نمازشان خشوع دارند"
برای تحصیل خشوع و حضور قلب در نماز، امور ذیل توصیه شده است‌:
1. در همه حال به یاد خدا بودن‌; چرا که معمولاً از هر 24 ساعت شبانه روز تنها 1 ساعت اختصاص به نماز دارد، اگر در 23 ساعت دیگر، به یاد خدا نباشیم ، در این یک ساعت نیز کنترل ذهن و توجّه به خدا بسیار مشکل خواهد بود. حضرت امام خمینی می‌فرمایند:
توجّه به این که خداوند تنها کسی است که همه نعمت‌ها را داده و با نگاه کردن به نعمت‌ها می‌توان به یاد او بود و این که خداوند دارای کمال و قدرت واقعی است و عظمت و بزرگی‌اش همه عالم را فراگرفته و این که او همه جا حاضر و ناظر اعمال ما است‌; "أَلَم‌ْ یَعْلَم بِأَن‌َّ اللَّه‌َ یَرَی‌" (علق‌، 14) نقش عمده‌ای در تذکر و به یادبود خداوند در نماز و غیر آن دارد.( چهل حدیث‌، امام خمینی‌;، حدیث اول‌، ص 12، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌;.)
2. اندیشه در اهمیت و آثار نماز
اگر گوهر گران‌بهایی و یا یک انگشتر، به ارزش صد هزار تومان را گم کنیم ، تا مدتی آشفته خاطر می‌گردیم و شب‌ها خواب مان نمی‌برد; این در حالی است که دو رکعت نمازی را که به همه دنیا و لذت‌های آن می‌ارزد، از دست می‌دهیم و ناراحت نمی‌شویم‌!
پس در مرحله اول باید در اهمیت و آثار ارزشمند نماز بیندیشیم تا پی‌ببریم با این نمازهای فاقد حال و توجه و حضور قلب‌، خود را از چه فواید و برکاتی محروم ساخته‌ایم‌.! قرآن کریم‌، کسالت در نماز و بی‌میلی به این فریضه الهی را از اوصاف منافقان بر شمرده‌، درباره آنان می‌فرماید:
چون به نماز می‌ایستند، با حال بی‌میلی نماز می‌گزارند و برای مردم ریا می‌کنند و جز اندکی یاد خدا نمی‌کنند.(نسأ، 142. )
3. کنترل افکار خود قبل از شروع نماز
از جمله کارهایی که برای تحصیل حضور قلب و توجه باید انجام داد، این است که انسان‌، پیش از نماز لحظاتی را به تفکر مشغول شود و توجه خود را به خدا معطوف سازد. برای چند دقیقه در محل نماز، خود را از غیر خدا فارغ کند. دل را از افکار و خیال‌های واهی خالی سازد . با متمرکز ساختن حواس خود، و فراموش کردن گرایش‌های دنیایی‌، سعی کند حضور قلب پیدا کند; البته با تفکر و پشیمانی در اثر از دست دادن منافع معنوی نماز، و جبران زیان و خسارت‌های گذشته‌، این مهم بهتر حاصل می‌شود.
4. اندیشه در عظمت خداوند
وقتی انسان در برابر هم نوع خود قرار می‌گیرد، مواظب رفتارش هست و حواسش را جمع می‌کند. وقتی باور کردیم که در حضور خدا هستیم و خداوند از روی لطف به ما اجازه داده در حضور او بایستیم و با او سخن گوییم و به درد دل و مناجات با او بپردازیم‌، آیا جا دارد از او غافل شویم‌؟ به همین جهت است که در روایت آمده است کسی که نماز می‌خواند، ولی دل به نماز نمی‌سپرد، آیا نمی‌ترسد که او را به صورت الاغ مسخ کنم‌؟ یعنی‌، غفلت و بی‌توجهی در نماز آن قدر زشت است که مبتلای به آن مستحق این است که به‌ صورت حیوانی مسخ شود.
قرآن درباره نمازگزارانی که از یاد خداوند غافل هستند می‌فرماید: "فویل للمصلّین # الّذین هم عن صلاتهم ساهون # الذین هم یراَّءون‌; پس وای بر نمازگزاران‌. که دل از یاد خدا غافل دارند. آنان‌که ریا می‌کنند".(ماعون‌، 4 ـ 6.)
5. هنگام نماز سعی کنیم‌، معانی جملاتی را که بر زبان جاری می‌کنیم‌، تصور کنیم و در آن‌ها بیندیشیم و با تأمل نماز بخوانیم‌. به طوری که اگر قبلاً در یک دقیقه‌، یک رکعت می‌خواندیم‌، اینک یک رکعت را در دو دقیقه بخوانیم . این برای کسی که می‌خواهد به حضور خدا برود ، وقت زیادی نیست‌.
6. امام سجاد(ع) می‌فرماید:
وقتی نماز می‌خوانی فرض کن (در آستانه مرگ هستی‌) و آخرین نمازت را می‌خوانی‌. اگر انسان بداند، از عمرش تنها به اندازه خواندن چند رکعت نماز باقی مانده است‌، حواسش را جمع و سعی می‌کند نمازش را بهتر و شایسته‌تر به‌ جا آورد و از کاستی‌هایش توبه کند. حال که ما نمی‌دانیم عمرمان تا کی باقی است‌، فرض کنیم این آخرین نمازی است که به‌ جا می‌آوریم‌. چنین تصوری باعث می‌شود در برابر شیطان مقاومت کنیم . او را از خود برانیم . از لحظات و دقایقی که در نماز سپری می‌کنیم‌، بهره شایان ببریم‌.
7. سعی کنیم دعاهایی را که برای قبل از شروع نماز و نیز بعد از نماز وارد شده‌، بخوانیم‌. کسی که به مجرد گفتن‌:« السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته »از جای بر می‌خیزد و به دنبال کارش می‌رود، گویا تا حال نزد خدا زندانی بود و انتظار می‌کشید هر چه زودتر درِ زندان و قفس گشوده شود تا خود را نجات دهد; پس لازم است بعد از نماز، انسان دست به دعا بلند کرده‌، برای خود و دیگران دعا کند.
ر.ك:راهیان کوی دوست‌، مصباح یزدی‌، ص 77 ـ 88، انتشارات شفق قم‌، 1375 ش ؛
حضور قلب در نماز از دیدگاه عالمان ربّانی و عارفان الهی‌، ، محمد بدیعی ؛
صلاة‌الخاشعین ،آیت‌الله شهید دستغیب‌.
پی نوشت ها :
1. نحل(16) آیه 97.
2. مائده(5) آیه 93.
3. وسائل ،ج 1، ص 90.
4. بحار ،ج 96 ،ص 12.
5. اصول کافی، ج 2 ،ص 349.
6. وسائل ،ج 14، ص 116.
7. بحار ،ج 82، ص 198.
8. اصول کافی، ‌ج 1، ص 46.