پاسخ: بطور كلي عوامل ركود معنویت از جمله بي حالي و از دست دادن نشاط در نماز به دو دسته تقسیم بندی می شود:
اول: عوامل زود گذر و غير پايدار
گاهی اوقات کاهش معنویت در انسان معلول عواملی زود گذر می باشد که با كمي توجه و پس از برطرف شدن آن عوامل انسان به سرعت به مسیر اصلی خود باز گشته و چه بسا با اشتیاق بیشتر به مسائل معنوی مي پردازد که در اینجا به سه نمونه از این عوامل اشاره می نمائیم
الف – حوادث و اتفاقات زندگي
برخي اوقات از دست دادن حالات معنوي نتيجه برخي اتفاقات و حوادث زندگي مي باشد از نگاه روان شناختي انسان از نظر خلقى و عاطفى معمولاً يك حالت يكنواخت ندارد. همه انسان‏ها كم و بيش دوره‏هايى از غمگينى و افسردگى را تجربه مى‏كنند و اين امر طبيعى است. و علت آن هم گاهى معلوم و شناخته شده است؛ مثل از دست دادن عزيزى، شكست در بعضى از امورات زندگى ويا برآورده نشدن خواسته و آرزويي، و يا دست نيافتن به محبوب و مطلوب خود (مثل دختراني كه در مسير ازدواج با مشكل مواجه مي شوند ). و يا حتي انتظار عنايت و لطف و توجه خاصي از طرف خدا داشته باشند اما حاصل نشده باشد و همچنين زندگى كردن در غربت و دوري از خانواده و صدها عامل ديگر که هر يک از آنها مي تواند در حالات معنوي انسان تاثير گذار باشد و موجب کاهش حالات معنوي در انسان گردد.
ب - تحميل عبادات مستحبي به خود به هنگام عدم آمادگي روحي
انسان براي انجام اعمال مستحبی (همچون نماز شب و خواندن ادعیه، حضور در مراسمهاي معنوي ) همواره از لحاظ روحي داراي آمادگي نمي باشد بلكه گاهي اوقات در حال نشاط و آمادگي معنوي و گاهي اوقات هم آمادگي و نشاط لازم را ندارد.
لذا اگر فردي در حالت ادبار و بي ميلي به انجام مستحبات پرداخته و اين امور را به خود تحميل نمايد به مرور زمان موجب دل زدگي از امور معنوي و در نهايت منجر به دست دادن حالات معنوي مي گردد.
ج - خستگي ناشي از فعالتهاي روزانه
انتخاب واحد هاي درسي متعدد و فعاليتهاي جنبي آن موجب خستگي جسمي مي شود و اين خستگي جسمي بدنبال خود خستگي روحي و بي حالي نسبت به نماز و ديگر عبادات را نيز بدنبال خواهد داشت.
د - پرخوری
حضرت علی علیه السلام:« إِيَّاكُمْ وَ الْبِطْنَةَ فَإِنَّهَا مَقْسَاةٌ لِلْقَلْبِ مَكْسَلَةٌ عَنِ الصَّلَاةِ وَ مَفْسَدَةٌ لِلْجَسَدِ» ؛« از پرخوری دوری کنید که موجب قساوت قلب و باعث کسالت از اقامه نماز و سبب تباهی بدن است.»
و - تدبیر الهی
یکی دیگر از عوامل زود گذر که علماي اخلاق در اين خصوص ذکر نموده اند اين است که، از دست دادن حالات معنوي تدبيري الهي در راستاي مصالح بندگان خوب خدا مي باشد.
بدين معنا که برخي اوقات سلب توفيقات و از دست دادن حالات معنوي تدبير از سوي خداوند جهت بالا بردن ظرفيت بندگان صالح الهي مي باشد چراکه اگر هميشه آن لذت معنوي ادامه پيدا كند. ادامه زندگي روزمره اختلال پيدا مي كند و انسان ارتباط خودش را با اطرافيان قطع مي كند، لذا بايد ظرفيت انسان براي تحمل مقامات معنوي بالا رود به طوري كه مانند اوليا و معصومان(ع) در حالي كه آن مقامات معنوي را دارند در ميان مردم نيز زندگي مي كنند. و يا به اين دليل است که بنده خود را از عجب محافظت كند، و يا اينكه توفيقي از بنده خوب خدا سلب مي شود تا با تأسف شديد او براي از دست رفتن توفيق الهي(همچون تهجد و نماز شب)، اجر بيشترى باو عنايت فرمايد.
البته آنچه كه از اخبار استفاده مى‏شود اين امر خيلى اندك و يكى دو - نوبت بيشتر نخواهد بود.
ب: عوامل پایدار
گاهی اوقات نیز کاهش معنویت معلول عواملیست که در صورت عدم توجه به آنها و با گذشت زمان برطرف نمی شود چراکه در وجود انسان ریشه دوانده و در صورت عدم ریشه یابی و برطرف نمودن آن می تواند انسان را به نابودی بکشاند؛ در اینصورت باید این عوامل را در وجود خود شناسایی نموده و آنها را ریشه کن نمائید.كه دو مورد آن به شرح ذیل می باشد.
الف: گناه
این عامل از عواملي است که تاثير فراواني در کاهش حالات معنوي انسان دارد؛ لذا انسان نسبت به اين مساله بايد بسيار حساس بود و اگر دانشجویی ديد بي ميلي به اعمال عبادی (همچون نماز و ادعیه ) در وي طولاني شده، اين امر نشانگر بروز مشكلي در زواياي وجودي او مي باشد که بوسیله گناه در او ایجاد شده.
بعضي از گناهان که معمولا دامنگير دانشجويان مي باشد از قرار ذيل است.
1- ديدن صحنه هاي و تصاوير غير اخلاقي از طريق اينترنت، ماهواره، تلفن همراه و...
2- چشم چراني
3- برقراري روابط نامشروع با جنس مخالف
4- جاي گيري حب دنيا و زرق و برق آن در دل آدمي.
5- استفاده از غذاهايي كه حلال نيستند.
6- استفاده از غذاهايي كه پاك نيستند.
7- دروغ گفتن
امام صادق عليه السّلام فرموده اند:« مردى دروغ مى‏گويد به اندازه‏اى كه از نماز شب محروم مى‏گردد، و هر گاه از نماز شب محروم شد از روزى هم محروم مى‏شود.»
8- استهزاء و تحقير مؤمنان است .
9- تكرار گناه به حدي كه دل سياه گردد و شوق عبادت گرفته شود. كه با تفحص در نفس خود بايد علت را پيدا كرد و مداوا نمود.
10- ايجاد مزاحمت و آزار همکلاسي ها و يا هم خوابگاهي ها
11- خود ارضائي
ب - تکبر و غرور
عامل ديگري که كاهش معنويت و كاهلي در نماز و ساير فرايض عبادي مي تواند موثر باشد تکبر و غرور است صفت غرور از پست ترين اوصاف انساني است که شايد بتوان گفت منشا تمام گناهان و معاصي مي گردد.
گاهي اوقات اين غرور ناشي از برخي توفيقات الهي در مسير سيرو سلوك مي باشد به اين معنا كه ممكن است فردي بدليل عبادات خالصانه به مراتبي از كمالات دست بيابد اما به جاي شكر اين نعمت به آن مغرور شده و همين امر زمينه از دست دادن توفيقات الهي و سقوط وي را فراهم مي نمايد.
آداب
1- اينجانب حدود يک سال پيش هر روز نمازهاي يوميه و حتي نماز شبم و دعا را هم ترک نمي کردم و با بهترين نحو و با شوق و شور حال خاصي اين اعمال را به جا مي آوردم ولي بعد از اينکه دانشگاه قبول شدم کم کم از انجام دعاها و نمازهاي مستحبي کناره گيري کردم به دليل خستگي راه و درس و... حتي به مرز ترک نمازهاي واجب هم نزديک بود برسم که خود را نگه داشتم ولي بعد از اين ديگر نمازهايم کيفيت نمازهاي قبل را ندارد و حتي در نماز نمي توانم حواس و ذهن خود را کنترل کنم و خيلي مي خواهم به يک سال پيش برگردم و با همان شور و اشتياق نمازهاي واجب و مستحبي را انجام دهم، لطفا من را راهنمايي کنيد که چگونه مي توانم کيفيت و اشتياق خود را به معبود خود زيادتر کنم؟
براي اينكه بتوانيد نشاط خود را در نماز بدست بياوريد و با همان شور و اشتياق گذشته نماز بخواندي بهترين كار مراجعه به حالات نفساني خود و بررسي دقیق آنچه که پس از ورود به دانشگاه براي شما روي داده مي باشد تا با يافتن علت اصلي بروز چنين حالتي به برطرف نمودن مشكل پرداخته و به حالت گذشته باز گرديد.
شايد بروز چنين حالتي ناشي از خستگي جسمي فعاليت هاي روزانه باشد لذا براي كاهش خستگي جسمي كه ناشي از فعاليتهاي روزانه اولا: واحد های درسی و همچنين كلاس هاي جنبي را بنا به استعداد و ظرفیت خود انتخاب نمائید.
ثانيا: جهت ارتقاء کیفیت در برنامه ریزی تحصیلی، با مشاورینی که در این زمینه فعاليت مي نمايند صحبت كنيد.
ممكن است اين حالت پس از بروز مشكلي در زندگيتان بوجود آمده باشد كه در اينصورت اين موضوع را به خود يادآوري نمائيد كه چه بسا چيزهايى که انسان به آن دست مي يابد، ولى سرانجام بلاى جان و مايه اندوهش مى‏گردد؛و چه بسيار اموري که در نظر انسان ناگوار و ناخوشايند است و گاه مورد نفرت او است ولي باطن و سرانجام آن براي او خير و مبارک است، قرآن كريم بر اين حقيقت ريشه ‏دار انگشت کذاشته و مي فرمايد:«و عسى ان تكرهوا شيئاً و هو خير لكم و عسى ان تحبّوا شيئاً و هو شرّ لكم» ؛«چه بسا چيزى را ناگواربد انيد ولى در واقع مايه خير شما است و چه بسا به چيزى دل ببنديد كه در واقع برايتان زيانبار است.»
چه بسا پس از بررسي حالات خود به دريابيد كه علت بروز چنين امري تحميل بيش از حد عبادات بوده است كه در اينصورت بايد
اولا: از اين پس در ايامي كه آمادگي و نشاط كافي جهت انجام اعمال عبادي را نداريد خيلي به خود فشار نياورد (مثلا خود را ملزم به حضور در مراسم هاي مذهبي طولاني شركت نكنيد ) تا اين كار موجب نفرت،خستگي و بي حوصلگي نسبت به انجام اعمال عبادي نگردد. حضرت علي عليه السلام در اينخصوص فرموده اند:« إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً- فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ- وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ» ؛« يعني براى دلها گاهى اقبال و رو كردن است (داراي ميل واشتياق است ) و گاهى ادبار و پشت كردن،( در حالت بي ميلي و بي حوصلگي )؛ هرگاه اقبال كرد به نوافل و مستحبات بپردازيد و هرگاه پشت كرد به واجبات اكتفا كنيد.»
ثانيا: در عبادات ميانه روي و اعتدال را رعايت نمائيد:
در اين باره توصيه هاي فراواني از معصومين عليهم السلام به ما رسيده است كه دو روايت را بدليل اهميت آن در اينجا ذكر مي نمائيم:
روايت اول: پيامبر اكرم صل الله عليه و آله در توصيه هايي به اميرالمومنين علي عليه السلام فرموده اند:«اى على اين دين استوار و محكم است پس روش و حركت دينى تو بايد با حوصله و مدارا باشد و عبادت خدا را در نظر خودت مبغوض و ناپسند نكن چون كسى كه افراط و تندروى داشته باشد (مانند كسي است كه ) پشت و كمر مركب را زخمى و رنجور كرده و در عين حال مسافتى را هم طى نكرده (كنايه از زحمت بيهوده كشيدن است )»
روايت دوم: حضرت على عليه السّلام نيز در وصيت‏هاى خود به هنگام شهادت فرموده است:« اى فرزند عزيزم. اقتصاد و ميانه‏روى داشته باش در امور زندگى و در عبادات. و بر تو باد كه عمل خود را طورى ترتيب دهى كه هميشه تا آخر عمر طاقت ادامه آن را داشته باشى»
احتمالي كه در اين خصوص وجود دارد اين است كه اين حالت نتيجه بي برنامگي شما براي طول روزتان باشد كه براي رفع اين مشكل بايد براي طول روز خود برنامه اي منسجم تنظيم نمائيد بگونه ايکه بتوانيد هم نشاط عبادي خود را حفظ كنيد و هم فعاليت هاي ديگر زندگي اعم از تفريح،ورزش و كار و تحصيل خود را به خوبي ادامه دهيد.
رسول خدا (صل الله عليه و آله ) توصيه نموده اند:« سزاوار است براى عاقل اگر مغلوب هواى نفس نباشد كه شبانه روز خود را چهار قسمت نمايد:
اول: در يك قسمت حساب نفس خود را نمايد تا ببيند در شبانه روز چه كسب كرده خوبى يا بدى،
دوم: در يك قسمت حوائج خود را از حقتعالى بخواهد و با او مناجات كند و تفكر در صنايع و مخلوقات خداوند بنمايد،
سوم: در يك قسمت خلوت كند با برادران و دوستان (و بايد ايشان برادران و دوستانى باشند كه عيبهاى او را بگويند و او را از عيوبش اعراض دهند)
چهارم: يك قسمت را از براى نفس خود گذارد كه صرف در لذتهاى حلال كند.»
در نهايت اين احتمال نيز وجود دارد كه شما خدايي ناكرده پس از ورود به دانشگاه در محيطي قرار گرفته ايد كه زمينه هاي گناه براي شما فراهم گرديده است كه اگر چنين باشد حتما زمينه هاي گناه را از خود دور كنيد و با توبه به درگاه الهي به آغوش پر مهر خداوند بازگشته و نشاط و شادابي معنوي خود را مجددا كسب نمائيد.