پاسخ: قبل از هر چیز در خصوص اهمیت نماز صبح باید بگوئیم که رسول خدا صل الله عليه و آله فرمودند:« فَمَنْ صَلَّى الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ صَلَاةَ الْغَدَاةِ فِي الْمَسْجِدِ فِي جَمَاعَةٍ فَكَأَنَّمَا أَحْيَا اللَّيْلَ كُلَّه‏» ؛ هر کسی که نماز مغرب و عشا و نماز صبحش را در مسجد بصورت جماعت بخواند مانند آن است که تمام شب را به شب زنده داری و عبادت گذرانده است»
خواندن نماز صبح آنهم در اول وقت، شايد از نمازهاي ديگر مشکل تر باشد؛ چرا که کندن از رختخواب گرم و لذت خواب در ابتداي راه سخت است ولي نماز گزار مي تواند با کمي تمرين و ممارست از منافع سحر و صبح بهره مند گردد و از فيض نماز اول وقت نماز صبح بي نصيب نماند. امام صادق عليه السلام مي فرمايد:«فَإِذَا صَلَّى الْعَبْدُ صَلَاةَ الصُّبْحِ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أُثْبِتَتْ لَهُ مَرَّتَيْنِ تُثْبِتُهَا مَلَائِكَةُ اللَّيْلِ وَ مَلَائِكَةُ النَّهَار» ؛« پس هرگاه نمازگزار نماز صبح را با طلوع فجر به جاي آورد دو مرتبه براي او نوشته مي شود، هم فرشته صبح و هم فرشته شب مي نويسند (نماز صبح را فرشته روز و فرشته شب هر دو مشاهده مي كنند)».
بايد توجه داشت از دست دادن سلب توفيق از نماز صبح معلول علتهاي مختلفي مي باشد كه پس بررسي اعمال و رفتار خود در طول شبانه روز، علت اصلي آن را يافته و در رفع آن کوشش نمود.
برخی از عوامل سلب توفيق از نماز صبح شامل موارد ذیل می باشد:
عدم برنامه ريزي
از مهمترين عوامل مادي که مانع از توفيق درک نماز صبح مي گردد فقدان برنامه ريزي و نظم در زندگي مي باشد مانند فقدان برنامه اي منظم براي خواب و يا ايجاد مشغله هاي پراكنده و فراتر از توانايي هاي خود که نتيجه اي جز ايجاد خستگي مفرط ندارد. کسالت و تنبلی نیز اگر افزوده شود امر را تشدید می کند.
پرخوري
علتي ديگر براي خواب طولاني و سنگين پرخوري در شب مي باشد. حضرت عيسي (علي نبينا و آله و عليه السلام ) خطاب به بني اسرائيل فرمود:« اي بني اسرائيل ! خوردن خود را زياد نكنيد، زيرا هر كس بر خوردن خود بيفزايد، بر خوابيدن خود هم مي افزايد و هر كس كه بر خواب خود بيفزايد، از نماز كم مي گذارد (و در نتيجه) در زمره غافلان نوشته مي شود» .
غرق شدن در مسائل مادي و دنيويي
حضرت عيسي (علي نبينا و آله عليه السلام ) نقش دنيا زدگي را در بي حوصلگي افراد نسبت به عبادات اينچنين ترسيم مي نمايد كه: همچنان كه بيمار بر غذاى لذيذ نگاه مي كند و بدليل شدت درد لذّت آن را نمى‏چشد، همچنان فرد دنيادار نيز همراه با عشق به مال نه لذّتى از عبادت مى‏برد و نه شيرينى و حلاوتش را مى‏چشد .
خوردن غذاهاي نامناسب در شب
خوردن غذاهای نامناسب در شب نیز موجب ترک نماز صبح خواهد شد، برخي از غذاها بگونه اي مي باشند كه اعصاب و بدن را سست مي نمايند. لذا اگر شب ها از ماست، دوغ، كشك و مانند آن استفاده شود خواب بر انسان چيره شود؛ و يا خوردن غذاهاي چرب و سنگين موجب سنگيني خواب مي گردد و اين امور باعث مي شود انسان براي بيدار شدن از خواب دچار مشكل گردد.
کم معرفتی
يكي از مهمترين عوامل معنوي كه موجب مي شود تا انسان نسبت به نماز صبح به سختي از خواب بيدار گردد، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وي مي باشد.
فرض كنيد اگر با يكي از مسولين كه حل مشكل تان در دست اوست قراري گذاشته ايد. و يقين داريد كه وي در همان ساعت مقرر منتظر شما است. آيا واقعا شب به راحتي مي خوابيد و دير بر سر قرار حاضر شده و يا با كسلي با وي مواجه مي شويد؟
اگر انسان واقعا نسبت به الطاف الهي كمترين معرفتي داشته باشيم و بداند كه كسي كه قرار است به هنگام نماز با وي صحبت كند هماني است كه ما را از نيستي به دنيا آورده و تمامي نعمت هاي خود را نيز بر ما ارزاني داشته تا به نهايت كمال و درجات بالاي بهشتي دست پيدا كند. او همانيست كه اختيار كمي و زيادي روزي ما را دارد؛ هماني است كه مرگ و زندگي ما در يد قدرت اوست و... با اين حال آيا نسبت به نماز با بي حالي برخورد خواهيم كرد و يا آنكه سر از پا نشناخته و با تمام وجود به اقامه نماز عاشقانه خواهيم پرداخت.
گناه
اعمال و رفتاري كه انسان در طي روز انجام مي دهد نقش بسيار مهمي در توفيق انسان نسبت به عبادات دارد يعني هر چه در طي روز كارهاي شايسته از انسان سر بزند توفيقات انسان نيز براي اعمال خوب ديگر بيشتر فراهم مي شود و هر چه به گناه آلوده شود توفيق اعمال خوب از وي سلب مي گردد؛ لذا بايد نسبت به اين مساله بسيار حساس بود تا بواسطه گناه درک لذت سحرخيزي را از دست نداد.
بعضي از گناهان که معمولا دامنگير جوانان از جمله دانشجويان مي باشد از قرار ذيل است.
- ديدن صحنه هاي و تصاوير غير اخلاقي از طريق اينترنت، ماهواره، تلفن همراه و...
- چشم چراني
- برقراري روابط نامشروع با جنس مخالف
- استفاده از غذاهايي كه حلال نيستند.
- استفاده از غذاهايي كه پاك نيستند.
- دروغ گفتن
- استهزاء و تحقير ديگران
- ايجاد مزاحمت و آزار همکلاسي ها و يا هم خوابگاهي ها
3- ضعف اراده: سحرخيزي اراده و عزم مي خواهد. دوست داشتن تنها كافي نيست، بايد با تصميم جدي خوابيد. ضعف اراده از مهم ترين عوامل محروم ماندن از سحرخيزي مي باشد. بايد با اين ضعف و سستي اراده مبارزه كرد. امام علي (ع )مي فرمايند:« ضادوا التواني بالعزم» ؛« به وسيله عزم، با سستي مبارزه كنيد».
با توجه به آنچه گفته شد راهكارهايي حل اين مشكل در هفت محور قابل ارائه مي باشد:
اول: فعاليت هاي روزانه
1- تنظيم برنامه اي منسجم و منظم جهت جلوگيري از خستگي مفرط
2- انتقال فعاليت هاي شبانه به بعد از نماز صبح چراكه كه معمولا اينگونه فعاليت ها تا پاسي از شب به طول مي انجامد و باعث خواب ماندن از نماز صبح مي شود اما با انتقال اين فعاليت ها به بعد از نماز صبح علاوه بر از دست ندادن نماز، بازدهي بيشتري نيز نسبت به فعاليت هاي خود كسب مي نمائيم.
3- از سيستم مراقبه، مشارطه، محاسبه استفاده كنيد، يعني با خود شرط نمائيد كه گناهي انجام ندهيد سپس در طول روز مراقب اعمال خويش باشيد (چه در زمان حضور در كلاس و كتابخانه و خوابگاه و... ) و شب هنگام محاسبه كنيد تا ببينيد تقوي را رعايت نموده ايد و در طول روز آيا گناهي مرتكب شده ايد و در صورتي كه تقوي را رعايت ننموده ايد توبه نموده و با خود شرطي را بگذاريد تا ديگر مرتكب آن گناه نشويد.
4- تماشاى صحنه و فيلم هاى مبتذل و آلوده به گناه و همين طور رفتن به محيط هاى نامناسب را ترك نمائيد.
5- از گفتگو با جنس مخالف، نگاه کردن به آنها، خنديدن در منظر نامحرم جدا خودداري کنيد.
6- از آنجا كه ممكن است ارتكاب برخي از گناهان به دليل عدم اطلاع از آنها باشد، لذا جهت فراگيري واجبات و محرمات ديني مطالعه بيشتري نموده و به کتابهاي ذيل مراجعه فرمائيد:
- مطالعه رساله عمليه مرجع تقليد خود
- پرسش و پاسخ دانشجويي شماره 18 (احکام نگاه و پوشش )
- کتاب واجبات و محرمات در شرع اسلام / آيت الله مشکيني / دفتر نشر الهادي / 1378 ش
- گناهان كبيره شهيد دستغيب (ره)
دوم: خوراک شبانه
در خصوص خوراك شبانه نكات زير را رعايت فرمائيد:
1- شام را در ابتداي شب بخوريد زيرا هر چه وقت خوردن شام به اول شب نزديك تر بوده و با وقت خواب فاصله داشته باشد هم خواب راحت تري خواهيد داشت و هم براي نماز صبح با مشكل كمتري مواجه خواهيد شد.
2- بلافاصله قبل از خواب چيزي نخوريد:
اگر در فاصله ي زماني کمتر از دو ساعت به خوابيدن، چيزي بخوريد وبعد به رختخواب برويد بدن شما درگير هضم غذا خواهد بود و اين امر مي تواند در خواب شما اختلال ايجاد کند و يا اصلا زمان به خواب رفتنتان را طولاني کند.
3- سعي کنيد زود بخوابيد، زيرا تحقيقات نشان داده است که خواب يک سوم ابتداي شب کاملتر و با آرامش تر مي باشد و لذا خستگي را از تن انسان، بهتر خارج مي کند.
4- پر خوري نکنيد: بايد از افراط و تفريط در خوردن پرهيز شود. كم خوري غير از نخوردن يا بد خوردن است. ميزان كم خوري را رسول اكرم (ص ) چنين مي فرمايند: كُلْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِي وَ أَمْسِكْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِي در حالي كه اشتها داري، بخور و در حالي كه (هنوز) اشتها داري، از خوردن دست بكش .
5- غذاي مناسبي ميل نمائيد: كيفيت غذا جوري باشد كه اعصاب و بدن سست نشود. شب ها از ماست، دوغ، كشك و مانند آن استفاده نشود يا در كنار آن ها چند دانه خرما يا كشمش يا مويز و مانند آن تناول شود. هر كس بايد با توجه به مزاج خود، برنامه غذايي مناسبي براي خود داشته باشد. دقت كنيد چه غذاهايي قوت مي بخشد، چه غذاهايي سستي و نسبت به چه غذاهايي حساسيت داريد. مثلا خرما براي بعضي مزاج ها سازگار نيست، زيرا موجب جوش صورت و دمل مي شود.
6- از خوردن مال حرام پرهيز نمائيد.
سوم: چگونگي خواب و استراحت براي بيدار شدن در سحر
تنظيم چرخه خواب نقش مؤثرى در عملكرد كار روزانه انسان و به موقع بيدار شدن دارد. معمولا دو نوع چرخه خواب وجود دارد. يك نوع چرخه خواب بدين صورت است كه افراد تا ديرهنگام بيدار هستند در عوض صبح ها دير از خواب بيدار مى شوند و بخشى از روز را نيز خواب هستند. نوع ديگر افرادى هستند كه شبها زود مى خوابند و صبح نيز زود از خواب بيدار مى شوند. افرادى هم هستند كه چرخه خواب منظمى ندارند و دائما وقت خواب و بيدارى آنها متغير است. گاهى زود مى خوابند و دير هم بلند مى شوند و يا بالعكس. اين افراد معمولا دچار اختلال خواب هستند يا به تدريج دچار اختلال خواب مى شوند. گرچه دو نوع اول موجب اختلال خواب نمى شود، اما آنچه با فرهنگ دينى ما سازگارتر و مناسب تر است اين است كه ما كارهاى خودمان را بگونه اى تنظيم كنيم كه شب ها زودتر بخوابيم و صبح ها نيز حداقل يك ساعت مانده به طلوع آفتاب بيدار شويم. اگر بتوانيم قبل از اذان صبح بيدار شويم خيلى مطلوب تر است. در هر حال خواب به اندازه و كافى براى ترميم انرژى هاى از دست رفته و آمادگى براى فعاليت هاى مجدد روز بعد ضرورى است و راهى وجود ندارد جز تنظيم يك برنامه دقيق. بنابراين راه كارهاي ذيل را رعايت فرمائيد:
1- زود بخوابيد: بگونه اي برنامه ريزي نمائيد که حداکثر تا ساعت ده شب در رختخواب خود باشيد.
2- خواب قيلوله و قبل از ظهر - كه استحباب شرعي هم دارد - ترك نشود. اين خواب مختصر، ولي بسيار مفيد است. اگر قبل از ظهر ميسر نيست با فاصله اي بعد از ناهار انجام گيرد. اگر اصلا خواب روز ميسر نيست، حداقل بايد دقايقي دراز كشيد.
پيامبر گرامي اسلام فرمود: از خوردن غذاى سحر براى روزه‏ى روز كمك بگيريد و از خواب قيلوله براى بيدارى يارى بخواهيد .
3- محل استراحت خود را طوى طراحى و انتخاب كنيد كه مُشرف به پنجره و فضاى باز باشد تا تغييرات جوّى (رنگ آسمان و تغييرات نور هوا) براى شما ملموس باشد.
4- اگر اطرافيان شما دير مى‏خوابند، شما سعى كنيد محل خواب خود را در جائى كه سر و صداى كمترى دارد و مزاحمتى براى شما نيست انتخاب كنيد و هر چقدر زودتر بخوابيد و هرچه خواب شما با آسودگى و در محيطى آرام صورت گيرد، بالطّبع برخاستن شما براى كارهاى صبح، بهتر و و مقدورتر خواهد شد. يكى از عللى كه سبب خواب ماندن در صبح‏ها مى‏شود اين است كه روح و جسم انسان از لحاظ كمى و كيفى استراحت كافى برخوردار نيست. حداقل 6 ساعت خواب براى يك انسان مورد نياز است در اين مدت زمان بدن بايد طورى به خواب برود كه استراحت عميق احساس شود. اگر انسان بعد از اين نوع استراحت، خودانگيز از خواب بيدار شد اين نشانگر خواب و استراحت به ميزان مطلوب است.
5- محيط خوابتان را براي بيدار شدن مساعد کنيد:
جايي که در آن مي خوابيد و صبح قرار است در آن بيدار شويد خودش مي تواند يک عامل براي سحر خيزي باشد.هر چند اين عامل در افراد مختلف متغير است اما مثلا داشتن يک اتاق خواب منظم و مرتب و تميز مي تواند بسيار در سحرخيز بودن شما موثر باشد و نظم اين اتاق سبب شود که شما احساس کنيد، سر زماني که با خود قرار گذاشته ايد بايد از خواب بيدار شويد.
6- به اندازه کافي بخوابيد: اين يکي از عوامل اصلي است که سبب مي شود افراد با زود از خواب بيدار شدن مشکل داشته باشند، در اصل داشتن خواب کافي، زود بيدار شدن از خواب را چندين بار آسان تر ميکند.
7- بر تمرين دادن بدن اصرار داشته باشيد: سعي کنيد هميشه راس يک ساعت خاص از خواب بيدار شويد بيدار شدن از خواب در يک ساعت خاص مي تواند سبب ايجاد عادت براي بيداري در آن ساعت در بدن شود و فراموش نکنيد سحرخيزي تنها يک عادت است.
8- به بدن خود گوش دهيد: بدن شما خيلي خوب مي تواند احتياجاتش را به شما اطلاع دهد، اگر هنگامي که صبح از خواب بيدار مي شويد هنوز احساس خستگي ميکنيد سعي کنيد شبها زودتر به رختخواب برويد بدن شما کم کم يک الگوي معين براي خوابيدن و بيدار شدن پيدا ميکند و کاملا بر آن منطبق خواهد بود.
9- آداب خواب را رعايت كنيد، از جمله: وضو گرفتن، خواندن سوره هاي توحيد و معوذتين، ذکر صلوات و تسبيحات اربعه و تسبيح حضرت زهرا ( سلام الله عليها )، آية الکرسي، بخصوص خواندن آيه ي آخر سوره ي کهف و نيز توسل به امام زمان براي محروم نماندن از فيض نماز اول وقت و... از جمله اموري است که خواب مؤمن را همراه با هدف و انگيزه مي کند و اين توجه و هدفمندي در بيداري صبح تأثيرگذار خواهد بود. البته اگر بجا آوردن همه ي آداب خواب برايتان سخت است، به هر ميزان که مقدورتان مي باشد انجام دهيد.
چهارم: براي بيدار شدن
براي بيدار شدن مي توانيد از ساعت استفاده کنيد. اگر زنگ ساعت شما را بيدار نمي کند بهتر است تا مدتي که خود عادت به بيدار شدن کنيد، به يکي از نزديکان سفارش کنيد که شما را در ساعت مقرر بيدار کند.
پنجم: به هنگام بيدار شدن
به هنگام بيدار شدن ممكن است کسلي تمام وجود انسان را فرا گرفته باشد، لذا براي رفع اين کسلي و خواب آلودگي مي توانيد کارهاي زير را انجام دهيد:
1- در رختخواب به خودتان براي بيدار شدن دروغ نگوئيد:
هميشه سعي کنيد بلافاصله بعد از بيدار شدن رختخواب خودتان را ترک کنيد، اينکه مثلا 10 يا 20 دقيقه ي ديگر از جايم بلند خواهم شد در حالي که بيدار شده ايد اصلا به شما کمکي نخواهد کرد و هر چه بيشتر در زماني که بيدار شده ايد در رختخواب بمانيد بدنتان تمايلش براي بازگشت به خواب عميق بيشتر مي شود.
2- بعد از بيدار شدن به پاس اين نعمت سجده شکر بجاي آوريد
3- پس از بيدار شدن سپس مسواک بزنيد.
در روايات آمده پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله هر شب سه بار مسواك مى‏كرد: يك بار پيش از خواب، يك بار وقتى از خواب براى نماز شب برمى‏خاست، و يك بار پيش از آنكه براى نماز صبح از خانه بيرون رود .
4- مي توانيد يک دوش آب سرد بگيريد
5- مقداري نوشيدني مانند چاي و آب و يا ميوه ميل کنيد
6- به فضاي باز رفته و نفس عميق بکشيد و 15 ثانيه نگه داريد
7- انگيزه خود را براي بيدار شدن افزايش دهيد مثلاً اگر به خوردن چيزى علاقه داريد، آن را براى صبح بگذاريد و يا اگر دوستى داريد با او قرار بگذاريد كه يكديگر را بيدار كنيد.
ششم: محيط زندگي و تحصيل
بايد توجه داشت كه بسياري از عوامل سلب توفيق از نماز صبح ممكن است برخاسته از شرايط زندگي، دوستان، محيط دانشگاه و جو حاکم بر آن باشد که مي تواند در وضعيت روحي افراد تأثير گذار باشد. بنابراين:
اولا: سعي کنيد در محيط دانشگاه و زندگي خود با افرادي که بيشتر اهل معنويت، نماز و دعا و با نشاط هستند معاشرت داشته باشيد و از گعده هاي دوستانه که توأم با گناه و رفتارهاي غيراخلاقي است اجتناب کنيد.
ثانيا: تا آنجا كه ممكن است در فضاهاي معنوي همچون مساجد نمازهاي مستحبي را بجا بياوريد. چراكه فضاهايي كه معنوي باشند، ناخودآگاه انسان را تحت تأثير قرار مي‏دهند و به طور غير مستقيم، بدون حساسيت فرد، سبب تأثير گذاري مي‏شوند.
هفتم: بالا بردن انگيزه و اشتياق به نماز
وقتى بدانيم نماز به معناى ارتباط و سخن گفتن مستقيم با خداوند بزرگ است و اين بالاترين توفيقى است كه يك انسان مى‌تواند از آن برخوردار باشد، سعى مى‌كند همواره خود را آماده سازد.
قرآن كريم مى‌فرمايد:«...وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ يُحَافِظُونَ» ؛«... آنها كه به آخرت ايمان دارند به آن (قرآن) ايمان مى‌آورند و مراقب نمازهاى خويش مى‌باشند.»
در اين باره نکات ذيل را رعايت فرمائيد:
1- كتاب‌هايى درباره اهميت و ارزش نماز مطالعه كنيد، تا شناخت شما در مورد نماز بيشتر شود
2- بدانيد به هر اندازه كه كارهاي خوب در اين دنيا خود را سخت نشان دهد در آخرت پاداش ان به همان اندازه بيشتر خواهد بود كما اينكه امام باقر عليه السلام فرموده اند: كار نيك و عمل خير بهمان نسبتى كه در قيامت سنگين و موجب سنگينى ميزان انسان مى‏شود براى مردم دنيا سنگين و دشوار است. و كار زشت بر اهل دنيا خفيف و سبك است (زود انجام ميدهند) همچنان كه در آن جهان خفيف و موجب سبكى ميزان اعمال مى‏شود .
3- اين نكته را بايد توجه داشته باشيد كه عمر گذرا مي باشد و فرصت ها به سرعت از دست مي رود و بهترين فرصت براي خود سازي و رسيدن به کمال همين دوران جواني مي باشد.
4- سيره چهارده معصوم، اولياء دين و علما ديني و حالات آنها را به هنگام برپايي نماز مطالعه نمائيد و به دنبال اين نكته باشيد كه چه انگيزه اي موجب مي شد تا آنها با چنين شور و حالي به نماز بپردازند.