پاسخ: باید توجه داشت که بخشی از آیات قرآن، به مسائل احکام اختصاص یافته است، اما بسیاری از احکام یا اصلاً ذکر نشده یا این‌که به صورت کلی از آنها یاد شده است و بیان تفصیل و تبیین آن برعهده پیامبر اسلام(ص) و امامان معصوم(ع) قرار داده شده است.
آیاتی در قرآن وجود دارد که به طور کلی به اوقات نماز اشاره دارند:
1. در آیه 238 سوره بقره،[1] تنها اشاره به وقت یک نماز دارد؛ نماز وسطى که در این آیه آمده است، طبق تفسیر صحیح، همان نماز ظهر است‏.[2]
2. «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلى‏ غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ»؛[3] نماز را از زوال خورشید(هنگام ظهر) تا نهایت تاریکى شب (نیمه شب‏) و همچنین قرآن فجر (نماز صبح‏) برپا دار.
واژه «دلوک» از ریشه «دلک» گرفته شده است که به معنای سائیده شدن و کشیده شدن دو چیز به یکدیگر است که از مصادیق آن می‌توان به دست کشیدن به چیزی یا کشیدن کف کفش به زمین اشاره کرد. دلوک خورشید نیز؛ یا به معنای مرور آن از آخرین خط زمین است، که در این صورت اشاره به وقت غروب دارد[4] و یا به معنای مرور آن بر اوج آسمان دارد، ‌که به معنای وقت زوال خورشید(هنگام ظهر) است.[5]
اما واژه «غَسَق» یا به معنای تاریکی شدید است،[6] که اشاره به نیمه شب دارد و یا به معنای اول تاریکی(از بین رفتن شفق؛ یعنی روشنایی غربی که بعد از غروب آفتاب دیده می‌شود) است.[7] این عبارت می‌تواند، اشاره به نمازهای مغرب و عشاء داشته باشد.[8]
عبارت «قرآن فجر» که از دو کلمه تشکیل شده است، بخش اول آن؛ یعنی «قرآن»، در اصل مانند کلمه «رجحان»، مصدر و به معنای خواندن است.[9] اما بخش دوم آن؛ یعنی «فجر»، در اصل به معنای شکافتن است. به روشنایی قبل از طلوع آفتاب فجر گفته می‌شود؛ به این دلیل که انگار این روشنایی، تاریکی شب را می‌شکافد.[10] این عبارت اشاره به نماز صبح دارد که هنگام فجر خوانده می‌شود.[11] و چون در نماز قرائت قرآن انجام می‌شود، از باب تسمیه شیء به اسم جزئش، به آن قرآن گفته شده است.[12] و به این دلیل که در وقت نماز صبح، فرشتگان شب جای خود را به فرشتگان روز می‌دهند و هر دو گروه، شاهد نماز صبح هستند، در انتهای این آیه، نماز صبح با عبارت «مشهود»،[13] توصیف شده است.[14]
معنای دقیق این عبارات در برخی روایات ذکر شده است؛ در روایتی که از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل شده، چنین آمده است: «دلوک خورشید، زوال آن و غسق، نیمه شب است ... قرآن فجر، نماز صبح است. این آیه به صورت مجمل، همه نمازهای پنج‌گانه را مد نظر قرار داده است».[15]
در منابع اهل سنت نیز آمده است که جمع کثیری از دانشوران آنان، دلوک را به معنای زوال خورشید دانسته‌اند. [16]
3. «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْل»؛[17] در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز برپا دار.
درباره این‌که منظور از دو طرف روز، اشاره به کدام نماز است، نظرات مختلفی ارائه شده است. برخی آن‌را اشاره به نماز صبح و نماز مغرب دانسته‌اند و برخی آن‌را اشاره به نماز صبح و ظهر و عصر دانسته‌اند. ممکن است که اشاره به نماز صبح و نماز عصر باشد.[18]
اما «زُلَف» که جمع «زلفة» است، به معنای ساعاتی از اوائل شب است. این بخش از آیه نیز می‌تواند اشاره به نمازهای مغرب و عشا داشته باشد.[19] البته در روایتی؛ امام باقر(ع) می‌فرماید: «منظور از دو طرف روز، نماز صبح و نماز مغرب و منظور از زلف، نماز عشاء است».[20]
این آیات با تفاسیر مختلفی که از آنها ارائه شده است، حداقل وقت خواندن برخی از نمازها را به طور اجمالی بیان کرده دستور به اقامه آنها داده است.


[1]. «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی».
[2]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏12، ص223، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374ش.
[3]. اسراء، 78.
[4]. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ‏3، ص 233، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368ش.
[5]. طریحی، فخر الدبن بن محمد، مجمع البحرین، محقق: حسینی اشکوری، احمد، ج 5، ص 266، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.
[6]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ج 1، ص 606، دمشق، بیروت، دار العلم، دار الشامیه، چاپ اول، 1412ق.
[7]. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج 4، ص 353، قم، هجرت، چاپ دوم، 1409ق.
[8]. طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، ج 2، ص 341، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1377ش.
[9]. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ‏5، ص 262، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1371ش.
[10]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ‏12، ص 222.
[11]. شیرازی، مکارم، تفسیر نمونه، ج 12، ص 22، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[12]. زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمرو، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 2، ص 686، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
[13]. «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً».
[14]. عروسی حویزی، عبد علی، نور الثقلین، محقق: رسولی محلاتی، هاشم، ج 3، ص 201، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق.
[15]. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی‏، ج 2، ص 309، تهران،‏ المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.
[16]. ر.ک: آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 8، ص 126، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415ق.
[17]. هود، 114.
[18]. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: عاملی، احمد قیسر، ج 6، ص 79، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
[19]. قاموس قرآن، ج 4، ص 174.
[20]. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 138، قم، مؤسسه بعثت، چاپ اول، 1374ش.