■ تطهیر
آیه ، بخشی از آیة سی وسوم سورة احزاب که در آن به ارادة خداوند بر پاک گردانیدن اهل بیت از پلیدی («رجس ») تصریح شده است و علمای شیعه برای اثبات عصمت امامان به آن استناد می کنند. در برخی احادیث آمده که این آیه در خانة امّسَلَمه (متوفی 62) همسر پیامبر، نازل شده و هنگام نزول
آن علاوه بر پیامبر اکرم ، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام هم حاضر بوده اند. در این هنگام پیامبر، پارچه ای خیبری (کساء) را که بر آن نشسته بود، بر روی خود و علی و فاطمه و حسنین کشید و دستها را به سوی آسمان بالا برد و گفت : «خدایا! اهل بیت من این چهار نفرند، اینان را از هر پلیدی پاک گردان ». امّسلمه از پیامبر پرسید که آیا او در شمار اهل بیت مذکور در این آیه قرار دارد، پاسخ پیامبر این بود که تو از همسرانِ رسول خدایی و تو ] بر راه [ خیر هستی (ترمذی ، ج 5، ص 699؛ طبری ، ج 22، ص 6ـ7؛ ابن بابویه ، 1362ش ، ج 2، ص 403؛ حاکم نیشابوری ، ج 2، ص 416؛ ابن کثیر، ج 3، ص 799؛ سیوطی ، ج 5، ص 198؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به شوشتری ، 1377، ج 2، ص 501 ـ 558، ج 9، ص 1ـ69؛ عسکری ، ص 5 ـ13).
مفسران در بارة مصادیق اهل بیت در این آیه ، اختلاف نظر دارند. بسیاری از صحابه ، مانند انس بن مالک (متوفی 93) و ثوبان مولای پیامبر و ابوسعید خُدْری (متوفی 74) و امّسلمه و عایشه (متوفی 57) و سعدبن ابی وقّاص (متوفی 55) و عبداللّه بن جعفر (متوفی 80) و عبداللّه بن عباس (متوفی 68)، مراد از اهل بیت پیامبر را علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام دانسته اند. از امامان نیز احادیثی در تأیید این قول نقل شده است (طبری ، همانجا؛ ابن عطیه ، ج 13، ص 72؛ ابوحیّان غرناطی ، ج 7، ص 231؛ ابن کثیر، همانجا؛ شوکانی ، ج 4، ص 279).
در قولی دیگر، مراد از اهل بیت ، همسران پیامبر دانسته شده ، زیرا سیاق آیه در بیان احوال ایشان است . از عِکْرِمَه (متوفی 105)، مولای ابن عباس ، احادیثی با این مضمون نقل شده است (طبری ، ج 22، ص 7؛ طوسی ، ج 8، ص 340؛ فضل طبرسی ، ج 8، ص 559؛ ابن کثیر، ج 3، ص 798). این قول به عُروَة بن زبیر (متوفی 93) و مُقاتِل بن سلیمان (متوفی 150) و سعیدبن جُبَیر (متوفی 94) و ابن عباس نیز منسوب است (سیوطی ، همانجا؛ شوکانی ، ج 4، ص 278). در برخی روایات بین قول اول و دوم جمع شده است (شوکانی ، ج 4، ص 280).
قول سوم ــ که به زیدبن اَرْقَم ، صحابی پیامبر، منسوب است ــ مراد از اهل بیت را کسانی می داند که خداوند زکات دادن به آنان را حرام گردانیده است و آنان از نزدیکان پیامبر، از قبیل آل علی و آل عقیل و آل جعفربن ابی طالب ، هستند و منظور از تطهیر در این قول ، پاک گردانیدن از دریافت و مصرف صدقه و زکات ، است (مسلم بن حجاج ، ج 2، ص 1874؛ قرطبی ، ج 14، ص 183؛ ابن کثیر، ج 3، ص 802؛ سیوطی ؛ شوکانی ، همانجاها).
ظاهر آیة تطهیر با قول اول موافق است ، زیرا اگر منظور فقط همسران پیامبر باشد، باید به جای «عَنکُم »، «عَنکُنَّ» و به جای «یُطَهِّرَکُم »، «یُطَهِّرَکُنَّ» می آمد (قُرطُبی ؛ ابوحیّان غرناطی ، همانجاها؛ برای نظر خاص علامه طباطبائی در بارة علت قرارگرفتن این بخش در آیة سی وسوم سورة احزاب رجوع کنید به حسینی طهرانی ، ص 290ـ292). قول به اینکه این آیه در شأن اصحاب کساء نازل شده ، در میان شیعیان به حد تواتر رسیده است (حبری ، ص 297ـ311؛ کوفی ، ص 331ـ340؛ طوسی ، ج 8، ص 339؛ فضل طبرسی ، ج 8، ص 560؛ ابن طاووس ، ص 215؛ طباطبائی ، ج 16، ص 311). در کتابهای اهل سنّت نیز روایاتی وجود دارد که مرجوع کنید بهید قول مذکور است (ترمذی ، ج 5، ص 351؛ حاکم نیشابوری ، ج 2، ص 416؛ خطیب بغدادی ، ج 10، ص 278).
علاوه بر این ، از امامان شیعه احادیثی نقل شده است که بنا بر آنها اهل بیت علاوه بر پنج تن ، دیگر امامان شیعه نیز هستند (کلینی ، ج 1، ص 423؛ احمد طبرسی ، ج 2، ص 34؛ برای وجه اطلاق آن بر دیگر امامان رجوع کنید به فاضل موحدی لنکرانی و اشراقی ، ص 141ـ146).
در بارة معنای «رجس » نیز مفسران اختلاف نظر دارند و برای آن معانی مختلفی ذکر کرده اند، از جمله : گناه ، فسق ، شیطان ، شرک ، شک ، بخل ، طمع ، هوای نفس و بدعت (هُوّاری ، ج 3، ص 368؛ ابن بابویه ، 1361 ش ، ص 138؛ آلوسی ، ج 22، ص 12). عالمان و مفسران شیعه پاک کردن اهل بیت از رجس را به معنای عصمت از گناهان و توفیق طاعت دانسته اند (مفید، ص 27؛ شوشتری ، 1367، ص 147ـ 148؛ همو، 1415، ص 424ـ 428؛ طباطبائی ، ج 16، ص 313).
برخی مفسران اهل سنّت ، ارادة خدا را بر پاک گردانیدن اهل بیت پیامبر از گناه ، ارادة تشریعی و به معنای خواستن تقوا و اجتناب از نواهی و امتثال اوامر دانسته اند (آلوسی ، ج 22، ص 12ـ 18؛ قطب ، ج 6، ص 586)، اما عالمان شیعی آن را از سنخ ارادة تکوینی دانسته و بر این عقیده اند که خدا می خواهد تمام پلیدیها و رذایل را، چه در عقیده چه در عمل ، از ساحت اهل بیت بزداید و این خود دلیلی بر عصمت آنان است ، زیرا اگر مراد از آن ، تقوا یا سخت گیری در تکالیف باشد، اختصاص به اهل بیت ندارد و خداوند آن را از همة بندگان می خواهد (طباطبائی ، ج 16، ص 310ـ313؛ نیز رجوع کنید به موحد ابطحی ، ج 2، ص 9ـ14؛ فاضل موحدی لنکرانی و اشراقی ، ص 91ـ 105). بعلاوه ، بنا بر حدیث نبوی ثقلین ، اهل بیت پیامبر همتای قرآن بوده و پیروی از آن دو باهم ، سبب رستن از ضلالت می شود. لازمة این سخن ، از یکسو تحریف ناپذیری قرآن و از سوی دیگر مصون بودن اهل بیت از خطاست ( رجوع کنید به ثقلین * ، حدیث ).
منابع : محمودبن عبداللّه آلوسی ، روح المعانی ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، ] بی تا. [ ؛ ابن بابویه ، کتاب الخصال ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1362 ش ؛ همو، معانی الاخبار ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1361 ش ؛ ابن طاووس ، سعدالسعود للنفوس ، چاپ فارس تبریزیان حسّون ، قم 1379 ش ؛ ابن عطیه ، المحررالوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز ، ج 13، ] رباط [ 1409/1989؛ ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم ، چاپ علی شیری ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدبن یوسف ابوحیّان غرناطی ، تفسیر البحرالمحیط ، بیروت 1403/ 1983؛ محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، استانبول 1401/ 1981؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث ، بیروت 1398/ 1978؛ حسین بن حکم حبری ، تفسیر الحبری ، چاپ محمدرضا حسینی ، بیروت 1408/ 1987؛ محمدحسین حسینی طهرانی ، مهرتابان : یادنامه و مصاحبات تلمیذ و علامه ... محمدحسین طباطبائی تبریزی ، ] بی جا [ : باقرالعلوم ، ] بی تا. [ ؛ خطیب بغدادی ؛ سیوطی ؛ نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ، احقاق الحق و ازهاق الباطل ، با تعلیقات شهاب الدین مرعشی نجفی ، چاپ محمود مرعشی ، قم 1377ـ ؛ همو، السحاب المطیر فی تفسیر آیة التطهیر ، چاپ هدی جاسم محمد ابوطبره ، در تراثنا ، سال 10، ش 1 و 2 (محرّم ـ جمادی الا´خره 1415)؛ همو، الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقة ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، تهران 1367؛
محمدبن علی شوکانی ، فتح القدیر ، بیروت : دار احیاءالتراث العربی ، ] بی تا. [ ؛ طباطبائی ؛ احمدبن علی طبرسی ، الاحتجاج ، چاپ محمدباقر موسوی خرسان ، نجف 1386/ 1966؛ فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/ 1988؛ طبری ، جامع ؛ طوسی ؛ مرتضی عسکری ، حدیث الکساء فی کتب مدرسة الخلفاء ] و [ حدیث الکساء فی مصادر مدرسة اهل البیت ( ع )، تهران 1402؛ محمدفاضل موحدی لنکرانی و شهاب الدین اشراقی ، آیة التطهیر، ررجوع کنید بهیة مبتکرة ، قم 1421؛ محمدبن احمد قرطبی ، الجامع الاحکام القرآن ، بیروت : دارالفکر، ] بی تا. [ ؛ سیدقطب ، فی ظلال القرآن ، بیروت 1386/ 1967؛ کلینی ؛ فرات بن ابراهیم کوفی ، تفسیر فرات الکوفی ، چاپ محمدکاظم ، تهران 1410/ 1990؛ مسلم بن حجاج ، صحیح مسلم ، استانبول 1401/ 1981؛ محمدبن محمد مفید، المسائل العُکبریّة ، چاپ علی اکبر الاهی خراسانی ، قم 1413؛ علی موحد ابطحی ، آیة التطهیر فی احادیث الفریقین ، قم 1404ـ 1405؛ هودبن مُحَکَّم هُوّاری ، تفسیر کتاب اللّه العزیز ، چاپ بالحاج بن سعید شریفی ، بیروت 1990.
/ محسن معینی /
