کتابی به زبان عربی دربارة معجزات پیامبران علیهم السلام ، تألیف ابوبکر محمدبن طیب باقلانی متکلم اشعری مذهب قرن چهارم . این کتاب ، که نام کامل آن البیان عن الفرق بین المعجزات و الکرامات و الحِیَل و الکهانة و السّحر و النّارنجات است ، فقط براساس یک نسخة خطی چاپ شده است ( رجوع کنید به منابع ). از جملات پایانی آن (ص 108) فهمیده می شود که نسخة اساس ، ناقص و فاقد بخش پایانی بوده است .

البیان ... ، که ظاهراً باقلانی آن را در اواخر عمر نوشته ، از دو جهت مهم و شایان بررسی است : یکی موضوع کتاب که شرح معجزاتی است که بر صدقِ مدعی نبوت دلالت می کند؛ دیگر آن که در میان نوشته های متکلمان متقدم مسلمان در نوع خود یگانه است ، چرا که به تحلیل نظریِ معجزه می پردازد. کتابهایی که دربارة معجزات پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم بویژه قرآن کریم نوشته شده فراوان است ، اما هدف این کتابها غالباً دفاع از معجزاتی معین است ؛ در صورتی که هدف نخستین البیان این است که دربارة معجزات از حیث معجزه بودن بحث کند و مبانی صحت معجزات را توضیح دهد. با وجود این ، می توان گفت که هدف نهایی نویسنده ، دفاع از معجزه های پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم خاصه قرآن کریم بوده است . به هر حال ، باقلانی درصدد تبیین مبدأ اساسی و جوهری رسالت است . وی می گوید: «بر این امر اتفاق نظر هست که برای مدعیان نبوت دلیلی جز معجزات وجود ندارد» (ص 37ـ 38، مقدمة مکارثی ، ص 11ـ12، 19).

انگیزه های باقلانی در تألیف این کتاب قابل تأمل است . به تصریح او (ص 6) نیاز شدیدی برای توضیح و تبیین معجزات وجود داشته و این نیاز او را به نوشتن البیان واداشته است ، اما هیچ توضیحی در این باره نمی دهد. بی گمان ، مقتضیات تاریخی و فرهنگی عصر باقلانی بوده که موجب پدید آمدن چنان نیازی شده است ( رجوع کنید به باقلانی * ، ابوبکر محمدبن طیب ). همچنین ، در قرنهای سوم و چهارم موجی از شک و انکار در خصوص نبوت و انبیا برخاسته بود. در رأس این شکاکان ابن راوندی قرار داشت و محمدبن زکریای رازی هم در نوشته هایش در اساس نبوت و کتابهای آسمانی تشکیک کرده بود. به نظر ماسینیون (مقدمة مکارثی ، ص 12) ادعاهای حلاّ ج نیز در طرح این بحث از سوی باقلانی بی تأثیر نبوده است . بی شک ، چنین شرایطی موجب شده بود تا باقلانی به دفاع از نشان صدق نبی یعنی معجزات بپردازد.

باقلانی در البیان نخست معجزه را تعریف می کند و بر این نکته تأکید می ورزد که اساساً معجزه امری است خارج از قدرت انسانها و فقط در حوزة قدرت خداوند است . پس نمی توان گفت معجزه پدیده ای است که مردم از انجام دادنش عاجزند؛ زیرا عجز در مورد کارهایی که مقدور انسانهاست ، مفهوم پیدا می کند (ص 8 ـ 9، 11). این نکته برای باقلانی چندان اهمیت دارد که چند فصل مستقل به بیان آن اختصاص می دهد (ص 61ـ 65) و البته این ، اندیشه ای بر خلاف اصول معتزله است (ص 66). گفتنی است که باقلانی در خلال بحثها تا حدی از این نکته عدول کرده و در برخی موارد معجزه را در حوزة قدرت انسان دانسته است (ص 23ـ 25).

نویسنده ، پس از تعریف معجزه و مسائل آن ، به بحث دربارة اعجاز قرآن می پردازد و بر آن است که وجه اعجاز قرآن نظم و بلاغت خاصی است که اساساً از حیطة قدرت انسانها خارج است (ص 28ـ30). او اعجاز قرآن را از معجزات همة پیامبران بالاتر می داند، زیرا در معجزات سایر انبیا مردم احتمال می دادند که شعبده و حیله باشد. او ویژگی اعجاز قرآن را در این می داند که این معجزه زنده است و تا ابد پیش چشم مخالفان قرار دارد، و این موضوع نیازی به نقل ناقلان ندارد. سپس نویسنده دربارة معجزات خاص حضرت محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم بابی باز می کند (ص 37) و در خلال آن به مسائلی می پردازد که راجع به اصل نبوت است و ربطی به موضوع کتاب ندارد (ص 42ـ44). آنگاه دربارة صفات و احکام معجزات بحث می کند (ص 45)، مثلاً اینکه معجزه صرفاً باید به پیامبر اختصاص داشته باشد و هیچکس دیگری در آن مشارکت نداشته باشد (ص 46) یا اینکه معجزه صرفاً باید همزمان با احتجاج پیامبر باشد تا ادعای او را تصدیق کند (ص 47). فصل بعدی ، به معنای عادت و خرق عادت و احکام آن اختصاص یافته است (ص 50 ـ 55). آنگاه نویسنده به حل این شبهه می پردازد که با وجود اعتقاد به شعبده ، حیله ، نیرنگ و پدیده هایی از این دست که از افرادی همچون حلاّ ج سرمی زند، چه تفاوتی میان این امور با معجزات انبیا وجود دارد (ص 56). باقلانی قائل است که معجزة پیامبران از شعبده بازان و حیله گران برنمی آید و جز خداوند کسی نمی تواند آن را انجام دهد (ص 57). نویسنده پس از این بحثها ماهیت سحر و شعبده و امور دایر بر آن را تبیین (ص 73ـ92) و در فصول بعدی ، تا پایان کتاب ، به تفاوت معجزه با سحر و مباحث آن می پردازد.

منابع : محمدبن طیب باقلانی ، کتاب البیان ، چاپ د. ی . مکارثی ، بیروت 1958.

/ ناصر گذشته /